ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छंकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| प्रथमोऽध्यायः ||
|| प्रथमः पादः ||

अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ।। 1.1.1 ||

जिज्ञासाधिकरणम्‌ ।। 1.1.1 ।।

अत्र अथशब्दः आनन्तर्यार्थः परिगृह्यते; नाधिकारार्थः, ब्रह्मजिज्ञासाया अनधिकार्यत्वात्‌; मङ्गलस्य च वाक्यार्थे
समन्वयाभावात्‌; अर्थान्तरप्रयुक्त एव ह्यथशब्दः श्रुत्या मङ्गलप्रयोजनो भवति; पूर्वप्रकृतापेक्षाया च फलत
आनन्तर्याव्यतिरेकात्‌ । सति च आनन्तर्यार्थत्वे, यथा धर्मजिज्ञासा पूर्ववृत्तं वेदाध्ययनं नियमेनापेक्षते, एवं
ब्रह्मजिज्ञासापि यत्पूर्ववृत्तं नियमेनापक्षते तद्वक्तव्यम्‌ । स्वाध्यायाध्ययनानन्तर्यं तु समानम्‌ । नन्विह कर्मावबोधानन्तर्य
विशेषः; न; धर्मजिज्ञासायाः प्रागपि अधीतवेदान्तस्य ब्रह्मजिज्ञासोपपत्तेः । यथा च हदयाद्यवदानानामानन्तर्यनियमः,
क्रमस्य विवक्षितत्वात्‌, न तथेह क्रमो विवक्षितः; शेषशेषित्वे अधिकृताधिकारे वा प्रमाणाभावात्‌ धर्मब्रह्मजिज्ञासयोः ।
फलजिज्ञास्यभेदाच्च । अभ्युदयफलं धर्मज्ञानम्‌, तच्चानुष्ठानापक्षम्‌; निश्रेयसफलं तु ब्रह्मज्ञानम्‌, न
चानुष्ठानान्तरापेक्षम्‌; भव्य च धर्मो जिज्ञास्यो न ज्ञानकालेऽस्ति, पुरुषव्यापारतन्त्रत्वात्‌; इह तु भूतं ब्रह्म जिज्ञास्यं
नित्यवृत्तत्वान्न पुरुषव्यापारतन्त्रम्‌ । चोदनाप्रवृत्तिभेदाच्च । या हि चोदना धर्मस्य लक्षणम्‌, सा स्वविषये नियुञ्जानैव
पुरुषमवबोधयति; ब्रह्मचोदना तु पुरुषमवबोधयत्येव केवलम्‌; अवबोधस्य चोदनाजन्यत्वान्न पुरुषोऽवबोधे नियुज्यते--
यथा अक्षार्थसंनिकर्षेणार्थावबोधे, तद्वत्‌ । तस्मात्किमपि वक्तव्यम्‌, यदनन्तरं ब्रह्मजिज्ञासोपदिश्यत इति । उच्यते
नित्यानित्यवस्तुविवेकः, इहामुत्रार्थभो गविरागः, शमदमादिसाधनसंपत्‌, मुमृष्चुत्वं च । तेषु हि सत्सु, प्रागपि
धर्मजिज्ञासाया ऊर्ध्वं च, शक्यते ब्रह्म जिज्ञासितुं ज्ञातुं च; न विपर्यये । तस्मात्‌ अथशब्देन
यथोक्तसाधनसंपत्त्यानन्तर्यमुपदिश्यते ।।

अतः शब्दः हेत्वर्थः । यस्माद्वेद एव अग्निहोत्रादीनां श्रेयःसाधनानामनित्यफलतां दर्शयति--` तद्यथेह कर्मचितो
लोकः क्षीयत एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते ' इत्यादिः; तथा ब्रह्मज्ञानादपि परं पुरुषार्थ दर्शयति-- `
ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌ ' इत्यादिः; तस्मात्‌ यथोक्तसाधनसंपतत्यनन्तरं ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्या ||

ब्रह्मणो जिज्ञासा ब्रह्मजिज्ञासा । बह्म च वक्ष्यमाणलक्षणम्‌ ` जन्माद्यस्य यतः ' इति । अत एव न ब्रह्मशब्दस्य
जात्याद्यर्थान्तरमाशङ्कितव्यम्‌ । ब्रह्मण इति कर्मणि षष्ठी, न शेषे; जिज्ञास्यापेक्षत्वाज्जिज्ञासायाः,
जिज्ञास्यान्तरानिर्देशाच्च । ननु शेषषष्ठीपरिग्रहेऽपि ब्रह्मणो जिज्ञासाकर्मत्वं न विरुध्यते, संबन्धसामान्यस्य
विशेषनिष्ठत्वात्‌; एवमपि प्रत्यक्षं ब्रह्मणः कर्मत्वमुत्सृज्य सामान्यद्वारेण परोक्षं कर्मत्वं कल्पयतो व्यर्थः प्रयासः स्यात्‌ ।
न व्यर्थः, ब्रह्माश्रिताशेषविचारप्रतिज्ञानार्थत्वादिति चेत्‌, न; प्रधानपरिग्रहे तदपेक्षितानामप्यर्थाक्षिप्तत्वात्‌ । ब्रह्म हि
ज्ञानेनाप्तुमिष्टतमत्वात्प्रधानम्‌ । तस्मिन्प्रधाने जिज्ञासाकर्मणि परिगृहीते, येजिज्ञासितेर्विना ब्रह्म जिज्ञासितं न भवति,
7न्यर्थाक्षिप्तान्येवेति न पृथक्सूत्रयितव्यानि । यथा ` राजासौ गच्छति ' इत्युक्ते सपरिवारस्य राज्ञो गमनमुक्तं भवति,
दत्‌ । श्रुत्यनुगमाच्च । ` यतो वा इमानि

मतानि जायन्ते ' इत्याद्याः श्रुतयः ` तद्विजिज्ञासस्व तदब्रह्म ' इति प्रत्यक्षमेव ब्रह्मणो जिज्ञासाकर्मत्वं दर्शयन्ति ।
च्च कर्मणिषष्ठीपरिग्रहे सूत्रेणानुगतं भवति । तस्मादुब्रह्मण इति कर्मणि षष्ठी ।|

1|

2/4. 3, -4

ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासा । अवगतिपर्यन्तं ज्ञानं सन्वाच्याया इच्छायाः कर्म, फलविषयत्वादिच्छायाः । ज्ञानेन हि
प्रमाणेनावगन्तुमिष्टं ब्रह्म । ब्रह्मावगतिर्हि पुरुषार्थः, निःशेषसंसारबीजाविद्याद्यनर्थनिबर्हणात्‌ । तस्माद्ब्रह्म
जिज्ञासितव्यम्‌ ||

तत्पुनर्ब्रह्य प्रसिद्धमप्रसिद्धं वा स्यात्‌; यदि प्रसिद्धं न जिज्ञासितव्यम्‌ । अथाप्रसिद्धं नैव शक्यं जिज्ञासितुमिति ।
उच्यते-- अस्ति तावद्ब्रह्म नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितम्‌ । ब्रह्मशब्दस्य हि व्युत्पाद्यमानस्य
नित्यशुद्धत्वादयोऽर्थाः प्रतीयन्ते, बुंहतेर्धातोरर्थानुगमात्‌ । सर्वस्यात्मत्वाच्च ब्रह्मास्तित्वप्रसिद्धिः । सर्वो ह्यात्मास्तित्वं
प्रत्येति, न ` नाहमस्मि ' इति । यदि हि नात्मास्तित्वप्रसिद्धिः स्यात्‌, सर्वो लोकः ` नाहमस्मि ' इति प्रतीयात्‌ ।
आत्मा च ब्रह्म । यदि तर्हिं लोके ब्रह्म आत्मत्वेन प्रसिद्धमस्ति, ततो ज्ञातमेवेत्यजिज्ञास्यत्वं पुनरापन्नम्‌; न; तद्विशेषं
प्रति विप्रतिपत्तेः । देहमात्रं चैतन्यविशिष्टमात्मेति प्राकृता जना लौकायतिका च प्रतिपन्नाः । इद्दरियाण्येव
चेतनान्यात्मेत्यपरे । मन इत्यन्ये । विज्ञानमात्रं क्षणिकमित्येके । शून्यमित्यपरे । अस्ति देहादिव्यतिरिक्तः संसारी
कर्ता भोक्तेत्यपरे । भोक्तैव केवलं न कर्तैत्येके । अस्ति तद्व्यतिरिक्त ईश्वरः सर्वज्ञः सर्वशक्तिरिति केचित्‌ । आत्मा
स भोक्तुरित्यपरे । एवं बहवो विप्रतिपन्ना युक्तिवाक्यतदामाससमाश्रयाः सन्तः । तत्राविचार्य यत्किचित्म्रतिपद्यमानो
निशश्रयसा्प्रतिहन्येत, अनर्थं चेयात्‌ । तस्मादुब्रह्मजिज्ञासोपन्यासमुखेन वेदान्तवाक्यमीमांसा तदविरोधितर्कोपकरणा
निःश्रेयसप्रयोजना प्रस्तूयते ।।

ब्रह्म जिज्ञासितव्यमित्युक्तम्‌ । किंलक्षणं पुनस्तद्बह्येत्यत आह भगवान्सूत्रकारः--

जन्माद्यस्य यतः ।। 1.1.2 ।।

जन्माद्यधिकरणम्‌ ।। 1.1.2 ।।

जन्म उत्पत्तिः आदिः अस्य--इति तद्गुणसंविज्ञानो बहुव्रीहिः । जन्मस्थितिभङ्गं समासार्थः । जन्मन चादित्वं
श्रुतिनिर्दशापक्षं वस्तुवृत्तापेक्षं च । श्रुतिनिर्दशस्तावत्‌-- ` यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते ' इति, अस्मिन्वाक्ये
जन्मस्थितिप्रलयानां क्रमदर्शनात्‌ । वस्तुवृत्तमपि--- जन्मना लब्धसत्ताकस्य धर्मिणः स्थितिप्रलयसंभवात्‌ । अस्येति
प्रत्यक्षादिसंनिधापितस्य धर्मिण इदमा निर्देशः । षष्टी जन्मादिधर्मसंबन्धार्था । यत इति करणनिर्देशः । अस्य
जगतो नामरूपाभ्यां व्याकृतस्य अनेककर्तृभो क्तृसंयुक्तस्य प्रतिनियतदेशकालनिमित्तक्रियाफलाश्रयस्य
मनसाप्यचिन्त्यरवनारूपस्य जन्मस्थितिभङ्गं यतः सर्वज्ञात्सर्वशक्तः कारणाद्‌भवति, तद्ब्रह्मेति वाक्यशेषः ।
अन्येषामपि भावविकाराणां त्रिष्वेवान्तर्भाव इति जन्मस्थितिनाशानामिह ग्रहणम्‌ । यास्कपरिपठितानां तु ` जायतेऽस्ति
' इत्यादीनां ग्रहणे तेषां जगतः स्थितिकाले संभाव्यमानत्वान्मूलकारणादुत्पत्तिस्थितिनाशा जगतो न गृहीताः
स्युरित्याशङ्क्येत; तन्मा शङ्कि; इति या उत्पत्तिर्ब्रह्मणः कारणात्‌, तत्रैव स्थितिः प्रलय च, ते गृह्यन्ते | न च
यथोक्तविशेषणस्य जगतो यथोक्तविशेषणमीश्वरं मुक्त्वा, अन्यतः प्रधानादचेतनात्‌ अणुभ्यो वा अभावाद्वा संसारिणो वा
उत्पत्त्यादि संभावयितुं शक्यम्‌ । न च स्वभावतः, विशिष्टदेशकालनिमित्तानामिहोपादानात्‌ । एतदेवानुमानं
संसारिव्यतिरिक्तेश्वरास्तित्वादिसाधनं मन्यन्ते ईश्वरकारणवादिनः ।।

नन्विहापि तदेवोपन्यस्तं जन्मादिसूत्रे; न; वेदान्तवाक्यकुसुमग्रथनार्थत्वात्सूत्राणाम्‌ । वेदान्तवाक्यानि हि सूत्रैरुदाहत्य
विचार्यन्ते । वाक्यार्थविचारणाध्यवसाननिर्वृत्ता हि ब्रह्मावगतिः, नानुमानादिप्रमाणान्तरनिर्वत्ता । सत्सु तु
वेदान्तवाक्येषु जगतो जन्मादिकारणवादिषु, तदर्थग्रहणदार्ढ्याय अनुमानमपि वेदान्तवाक्याविरोधि प्रमाणं भवत्‌, न
निवार्यते, श्रुत्यैव च सहायत्वेन तर्कस्याप्यभ्युपेतत्वात्‌ । तथा हि--- ` श्रोतव्यो मन्तव्यः ' इति श्रुतिः ` पण्डितो
मेधावी गन्धारानेवोपसंपद्येतेवमेवेहाचार्यवान्पुरुषो वेद ' इति च पुरुषदुद्धिसाहाय्यमात्मनो
दर्शयति । न धर्मजिज्ञसायामिव श्रुत्यादय एव प्रमाणं ब्रह्मजिज्ञासायम्‌ । कितु श्रुत्यादयोऽनुभवादय च यथासंभवमिह
प्रमाणम्‌, अनुभवावसानत्वाद्भूतवस्तुविषयत्वाच्च ब्रह्मज्ञानस्य । कर्तव्ये हि विषये नानुभवापेक्षास्तीति श्रुत्यादीनामेव
प्रामाण्यं स्यात्‌, पुरुषाधीनात्मलाभत्वाच्च कर्तव्यस्य । कर्तुमकर्तुमन्यथा वा कर्तुं शक्यं लौकिकं वैदिकं च कर्म; यथा
अश्वेन गच्छति, पद्भ्याम्‌, अन्यथा वा, न वा गच्छतीति । तथा ` अतिरात्रे षोडशिनं गृह्णाति, नातिरात्रे षोडशिनं
गृह्णाति ' ` उदिते जुहोति, अनुदिते जुहोति ' इति । विधिप्रतिषेधाच्च अत्र अर्थवन्तः स्युः, विकल्पोत्सर्गापवादा च ।
न तु वस्तु ` एवम्‌, नैवम्‌ ' ` अस्ति, नास्ति ' इति वा विकल्प्यते । विकल्पनास्तु पुरुषबुद्ध्यपेक्षाः । न
वस्तुयाथात्म्यज्ञानं पुरुषदुद्ध्यपेक्षम्‌ । किं तर्हिं वस्तुतन्त्रमेव तत्‌ । न हि स्थाणावेकस्मिन्‌ ` स्थाणुर्वा, पुरुषोऽन्यो वा
' इति तत्त्वज्ञानं भवति । तत्र ` पुरुषोऽन्यो वा ' इति मिथ्याज्ञानम्‌ । ` स्थाणुरेव ' इति तत्त्वज्ञानम्‌, वस्तुतन्त्रत्वात्‌ ।

एवं भूतवस्तुविषयाणां प्रामाण्यं वस्तुतन्त्रम्‌ । तत्रैवं सति ब्रह्मज्ञानमपि वस्तुतन्त्रमेव, भूतवस्तुविषयत्वात्‌ । ननु
भूतवस्तुविधयत्वे ब्रह्मणः प्रमाणान्तर विषयत्वमेवेति वेदान्तवाक्यविचारणा अनर्थिकैव प्राप्ता; न; इद्दरियाविघयत्वेन
संबन्धाग्रहणात्‌ । स्वभावतो विधयविषयाणीद्दियाणि, न ब्रह्मविषयाणि । सति हीद्दरियविषयत्वे ब्रह्मणः, इदं ब्रह्मणा
संबद्धं कार्यमिति गृह्येत । कार्यमात्रमेव तु गृह्यमाणम्‌--- किं ब्रह्मणा संबद्धम्‌ 2 किमन्येन केनचिद्वा संबद्धम्‌ ?--
इति न शक्यं नि चेतुम्‌ । तस्माज्जन्मादिसूत्रं नानुमानोपन्यासार्थम्‌, कि तर्हिं वेदान्तवाक्यप्रदर्शनार्थम्‌ । कि
पुनस्तद्वेदान्तवाक्यं यत्‌ सूत्रेणेह लिलक्षयिषितम्‌ । ` भृगुरव वारुणिः । वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति
' इत्युपक्रम्याह--- ` यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति ।
तद्विजिज्ञासस्व । तद्ब्रह्मेति ' तस्य च निर्णयवाक्यम्‌-- ` आनन्दाद्ध्येव खल्विमानि भूतानि जायन्ते । आनन्देन
जातानि जीवन्ति । आनन्दं प्रयन्त्यभिसंविशन्ति ' इति । अन्यान्यप्येवंजातीयकानि वाक्यानि

नित्यशुद्ध ुद्धमुक्तस्वभावसर्वज्ञस्वरूपकारणविषयाणि उदाहर्तव्यानि ।।

जगत्कारणत्वप्रदर्शनेन सर्वज्ञं ब्रहमत्युपक्षिप्तम्‌, तदेव द्रढयन्नाह --

शास्त्रयोनित्वात्‌ ।। 1.1.3 ।।

शास्त्रयोनित्वाधिकरणम्‌ ।। 1.1.3 ।।

महत ऋग्वेदादेः शास्त्रस्य अनेकविद्यास्थानोपबृंहितस्य प्रदीपवत्सर्वार्थावद्योति नः सर्वज्ञकल्पस्य योनिः कारणं ब्रह्म ।
न हीदृशस्य शास्त्रस्य ऋग्वेदादिलक्षणस्य सर्वज्ञगुणान्वितस्य सर्वज्ञादन्यतः संभवोऽस्ति । यद्यदिस्तरार्थ शास्त्रं
यस्मात्पुरुषविशेषात्संमवति, यथा व्याकरणादि पाणिन्यादेः ज्ञेयेकदेशार्थमपि, स ततोऽप्यधिकतर विज्ञान इति प्रसिद्धं
लोके । किमु वक्तव्यम्‌-- अनेकशाखाभेदभिन्नस्य देवतिर्यङ्मनुष्यवर्णाश्रमादिप्रविभागहेतोः ऋग्वेदाद्याख्यस्य
सर्वज्ञानाकरस्य अप्रयत्नेनैव लीलान्यायेन पुरुषनिःश्वासवत्‌ यस्मान्महतो भूतात्‌ योनेः संभवः-- ` अस्य महतो
भूतस्य निःश्वसितमेतत्‌ यदृग्वेदः ' इत्यादिश्रुतेः--- तस्य महतो भूतस्य निरतिशयं सर्वज्ञत्वं सर्वशक्तिमत्त्वं चेति ।।

ब्रह्मणो

अथवा यथोक्तमृग्वेदादिशास्त्रं योनिः कारणं प्रमाणमस्य ब्रह्मणो यथावत्स्वरूपाधिगमे । शास्त्रादेव प्रमाणात्‌ जगतो
जन्मादिकारणं ब्रह्माधिगम्यत इत्यभिप्रायः । शास्त्रमुदाहतं पूर्वसूत्रे -- ` यतो वा इमानि भूतानि

जायन्ते ' इत्यादि । किमर्थ तर्हीदं सूत्रम्‌, यावता पूर्वसूत्रेणैव एवंजातीयकं शास्त्रमुदाहरता शास्त्रयोनित्वं ब्रह्मणो
दर्शितम्‌ । उच्यते-- तत्र सूत्राक्षरेण स्पष्टं शास्त्रस्यानुपादनाज्जन्मादिसूत्रेण केवलमनुमानमुपन्यस्तमित्याशङ्क्येत;
तामाशङ्कां निवर्तयितुमिदं सूत्रं प्रववृते-- ` शास्त्रयोनित्वात्‌ ' इति ।।

<>

कथं पुनर्ब्रह्मणः शास्त्रप्रमाणकत्वमुच्यते, यावता ` आम्नायस्य क्रियार्थत्वादानर्थक्यमतदर्थानाम्‌ ' इति क्रियापरत्वं
शास्त्रस्य प्रदर्शितम्‌ । अतो वेदान्तानामानर्थक्यम्‌, अ क्रियार्थत्वात्‌, कर्तृदेवतादिप्रकाशनार्थत्वेन वा क्रियाविधिशेषत्वम्‌,
उपासनादि क्रियान्तर विधानार्थत्वं वा । न हि परिनिष्ठितवस्तुस्वरूपप्रतिपादनं संभवति;
प्रत्यक्षादि विषयत्वात्परिनिष्ठितवस्तुनः, तत्प्रतिपादने चा हेयोपादेयरहिते पुरुषार्थाभावात्‌ । अत एव

` सोऽरोदीत्‌ ' इत्येवमादीनामानर्थक्यं मा भूदिति ` विधिना त्वेकवाक्यत्वात्स्तुत्यर्थन विधीनां स्युः ' इति
स्तावकत्वेनार्थवत्त्वमुक्तम्‌ । मन्त्राणां च ` इषे त्वा ' इत्यादीनां क्रियातत्साधनाभिधायकत्वेन कर्मसमवायित्वमुक्तम्‌ ।
अतो न क्वचिदपि वेदवाक्यानां विधिसंस्पर्शमन्तरेणार्थवत्ता दृष्टा उपपन्ना वा । न च परिनिष्ठिते वस्तुस्वरूपे विधिः
संभवति, क्रियाविषयत्वाद्विधेः तस्मात्क मपिक्षितकर्तृदेवतादिस्वरूपप्रकाशनेन क्रि याविधिशेषत्वं वेदान्तानाम्‌ । अथ
प्रकरणान्तरभयात्नेतदम्युपगम्यते, तथापि स्ववाक्यगतोपासनादिकर्मपरत्वम्‌ । तस्मान्न ब्रह्मणः शास्त्रयोनित्वमिति
प्राप्ते, उच्यते--

तत्तु समन्वयात्‌ ।। 1.1.4 ||

समन्वयाधिकरणम्‌ ।। 1.1.4

तु-शब्दः पूर्वपक्षव्यावृत््यर्थः । तदब्रह्म सर्वज्ञं सर्वशक्ति जगदुत्पत्तिस्थितिलयकारणं वदान्तशास्त्रादवगम्यते । कथम्‌
? समन्वयात्‌ । सर्वेषु हि वेदान्तेषु वाक्यानि तात्पर्येणेतस्यार्थस्य प्रतिपादकत्वेन समनुगतानि । ` सदेव सोम्येदमग्र
आसीत्‌ ' ` एकमेवाद्वितीयम्‌ ' ` आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्‌ ' ` तदेतदब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यम्‌ ' `
अयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूः ' ` ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्तात्‌ ' इत्यादीनि । न च तद्‌गतानां पदानां ब्रह्मस्वरूपविष्ये नि चते
समन्वयेऽवगम्यमाने अर्थान्तरकल्पना युक्ता, श्रुतहान्यश्रुतकल्पनाप्रसङ्गात्‌ । न च तेषां
कर्तृदेवतादिस्वरूपप्रतिपादनपरता अवसीयते, ` तत्केन कं पश्येत्‌ ' इत्यादिक्रियाकारकफलनिराकरण्रुतेः । न च
परिनिष्ठितवस्तुस्वरूपत्वेऽपि प्रत्यक्षादि विषयत्वं ब्रह्मणः, ` तत्त्वमसि ' इति ब्रह्मात्मभावस्य
शास्त्रमन्तरेणानवगम्यमानत्वात्‌ । यत्तु हेयोपादेयरहितत्वादुपदेशानर्थक्यमिति, नैष दोषः;
हेयोपादेयशुन्यब्रह्मात्मतावगमादेव सर्वक्लेशप्रहाणात्पुरुषार्थसिद्धेः । देवतादिप्रतिपादनपरस्य तु
स्ववाक्यगतोपासनार्थत्वेऽपि न र्का चद्विरोधः । न तु तथा ब्रह्मण उपासनाविधिशेषत्वं संभवति, एकत्वे
हेयोपादेयशून्यतया क्रियाकारकादिद्वैतविज्ञानोपमर्दोपपत्तेः । न हि ब्रह्मीकत्वविज्ञानेनोन्मथितस्य दैतविज्ञानस्य पुनः
संभवोऽस्ति येनोपासनाविधिशेषत्वं ब्रह्मणः प्रतिपाद्येत । यद्यप्यन्यत्र वेदवाक्यानां विधिसंस्पर्शमन्तरेण प्रमाणत्वं न
दृष्टम्‌, तथाप्यात्मविज्ञानस्य फलपर्यन्तत्वान्न तद्विषयस्य शास्त्रस्य प्रामाण्यं शक्यं प्रत्याख्यातुम्‌ । न चानुमानगम्यं
शास्त्रप्रामाण्यम्‌, येनान्यत्र दृष्टं निदर्शनमपक्ष्येत । तस्मात्सिद्धं ब्रह्मणः शास्त्रप्रमाणकत्वम्‌ ||

अत्रापरे प्रत्यवतिष्ठन्ते--- यद्यपि शास्त्रप्रमाणकं ब्रह्म, तथापि प्रतिपत्तिविधिविधयतयैव शास्त्रेण ब्रह्म समर्प्यते; यथा
यूपाहवनीयादीन्यलौकिकान्यपि विधिशेषतया शास्त्रेण समर्प्यन्ते, तद्वत्‌ । कुत एतत्‌ ?
प्वृत्तिनिवृत्तिप्रयोजनपरत्वाच्छास्त्रस्य । तथा हि शास्त्रतात्पर्यविदामनुक्रमणम्‌ --- `

- ` दृष्टो हि तस्यार्थः कर्मावबोधनं
नाम ' इति; ` चोदनेति क्रियायाः प्रवर्तकं वचनम्‌ ' ` तस्य ज्ञानमुपदेशः ' ` तद्भूतानां क्रियार्थन समाम्नायः ' `
आम्नायस्य क्रियार्थत्वादानर्थक्यमतदर्थानाम्‌ ' इति च । अतः पुरुषं क्वविद्धिषयविशेषे

प्रवर्तयत्कुर्ता चद्विषयविशेषाच्निवर्तयच्वार्थवच्छास्त्रम्‌ । तच्छेषतया चान्यदुपयुक्तम्‌ । तत्सामान्यादेदान्तानामपि
तथेवार्थवत्त्वं स्यात्‌ । सति च विधिपरत्वे, यथा स्वर्गादिकामस्याग्निहोत्रादिसाधनं विधीयते, एवममृतत्वकामस्य
ब्रह्मज्ञानं विधीयत इति युक्तम्‌ । नन्विह जिज्ञास्यवैलक्षण्यमुक्तम्‌--कर्मकाण्डे भव्यो धर्मो जिज्ञास्यः, इह तु भूतं
नित्यनिर्वतत ब्रह्म जिज्ञास्यमिति; तत्र धर्मज्ञानफलादनुष्ठानसापेक्षाद्विलक्षणं ब्रह्मज्ञानफलं भवितुमर्हति । नार्हत्येवं
भवितुम्‌, कार्यविधिप्रयुक्तस्यैव ब्रह्मणः प्रतिपाद्यमानत्वात्‌ । ` आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः ' ` य
आत्मापहतपाप्मा....सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यः ' ` आत्मेत्येवोपासीत ' ` आत्मानमेव लोकमुपासीत ' ब्रह्म वेद
ब्रह्मैव भवति ' इत्यादिषु विधानेषु सत्सु, ` कोऽसावात्मा ?' ` किं तद्ब्रह्म ?' इत्याकाङ्क्षायां तत्स्वरूपसमर्पणेन सर्वे
वेदान्ता उपयुक्ताः--- नित्यः सर्वज्ञः सर्वगतो नित्यतृप्तो नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावो विज्ञानमानन्दं ब्रह्म इत्येवमादयः ।
तदुपासनाच्च शास्त्रदृष्टोऽदृष्टो मोक्षः फलं भविष्यति । कर्तव्यविध्यननुप्रवेशे तु वस्तुमात्रकथने हानोपादानासंभवात्‌
` सप्तद्वीपा वसुमती ' ` राजासौ गच्छति ' इत्यादिवाक्यवद्ेदान्तवाक्यानामानर्थक्यमेव स्यात्‌ । नन्‌
वस्तुमात्रकथनेऽपि ` रज्जुरियम्‌, नायं सर्पः ' इत्यादौ भ्रान्तिजनितभीतिनिवर्तनेनार्थवत््वं दृष्टम्‌;
तथेहाप्यसंसायत्मवस्तुकथनेन संसारित्वभ्रान्निर्ब्रह्मस्वरूपश्रवणमात्रेण निवर्तेत; न तु निवर्तते; श्रुतब्रह्मणोऽपि यथापूर्व
सुखदुःखादिसंसारिधर्मदर्शनात्‌, ` श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ' इति च
श्रवणोत्तरकालयोर्मनननिदिध्यासनयोर्विधिदर्शनात्‌ । तस्माप्प्रतिपत्तिविधिविधयतयेव

शास्त्रप्रमाणकं ब्रह्माभ्युपगन्तव्यमिति ।।

अत्राभिधीयते-- न; कर्मब्रह्मविद्याफलयोर्वेलक्षण्यात्‌ । शारीरं वाचिकं मानसं च कर्म श्रुतिस्मृतिसिद्धं धर्माख्यम्‌,
यद्विषया जिज्ञासा ` अथातो धर्मजिज्ञासा ' इति सूत्रिता । अधर्मोऽपि हिसादिः प्रतिषेधचोदनालक्षणत्याज्जिज्ञास्यः
परिहाराय । तयो चोदनालक्षणयोरर्थानर्थयोर्धमधिर्मयोः फले प्रत्यक्षे सुखदुःखे शरीरवाङ्मनोभिरेवोपभुज्यमाने
विषयेन्दरियसंयोगजन्ये ब्रह्मादिषु स्थावरान्तेधु प्रसिद्धे । मनुष्यत्वादारभ्य ब्रह्मान तेषु देहवत्सु सुखतारतम्यमनुश्रूयते
तत च तद्धेतोर्धर्मस्यापि तारतम्यं गम्यते । धर्मतारतम्यादधिकारितारतम्यम्‌ । प्रसिद्धं
चार्थित्वसामर्थ्यविद्रत्तादिकृतमधिकारितारतम्यम्‌ । तथा च यागाद्यनुष्ठायिनामेव विद्यासमाधिविशेषादुत्तरेण पथा
गमनम्‌, केवलेरिष्टपूर्तदत्तसाधनैर्धूमादिक्रमेण दक्षिणेन पथा गमनम्‌, तत्रापि सुखतारतम्यम्‌, तत्साधनतारम्यं च
शास्त्रात्‌ ` यावत्संपातमुषित्वा ' इत्यस्माद्‌गम्यते । तथा मनुष्यादिषु स्थावरान्तेषु सुखलव चोदनालक्षणधर्मसाध्य
एवेति गम्यते तारतम्येन वर्तमानः । तथोर्ध्वगतेष्वधोगतेधु च देहवत्सु दुःखतारतम्यदर्शनात्तद्धे तोरधर्मस्य

प्रतिषेधचोदनालक्षणस्य तदनुष्ठायिनां

च तारतम्यं

शरीरोपादानपूर्वकं सुखदुःखतारतम्यमनित्यं

[रत
सतः प्रियाग्रिययोर पहतिरस्ति ' इति यथावर्णितं
इति प्रियाप्रियस्पर्शनप्रतिषेधाच्चोदनालक्षणधर्मकार्यत्वं मोक्षाख्यस्याशरीरत्वस्य प्रतिषिध्यत
हि प्रियाप्रियस्पर्शनप्रतिषेधो नोपपद्येत । अशरीरत्वमेव धर्मकार्यमिति चेत्‌, न; तस्य स्वाभाविकत्वात्‌ -- `
शरीरेषु अनवस्थेष्ववस्थितम्‌ । महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति

रणितं

गम्यते

। एवमविद्यादिदोषवतां धर्माधर्मतारतम्यनिमित्तं

त्यं संसाररूपं श्रुतिस्मृतिन्यायप्रसिद्धम्‌ । त

संसार रूपमनुवदति ।

था च श्रुतिः
अशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये

अप्राणो ह्यमनाः शुभ्रः

पुरुषः ' इत्यादिश्रुतिभ्यः । अत एवानुष्ठयकर्मफलविलक्षणं मोक्षाख्यमशरीरत्वं नित्यमिति सिद्धम्‌ । तत्र

किचित्परिणामिनित्यं स्यात्‌, यस्मिच्िक्रियमाणेऽपि तदेवेदमिति
जगन्नित्यत्ववादिनाम्‌, यथा वा सांख्यानां गणाः । इदं तु पारमार्थि
नित्यतृप्तं निरवयवं स्वयंज्योतिःस्वभावम्‌, यत्र धर्माधर्मौ सह कार्येण

बुद्धिर्न विहन्यते; यथा पृथिव्यादि
अकं करुटस्थनित्यं व्योमवत्सर्वव्यापि सर्वविक्रियारहितं

`न हवै सशरीरस्य
प्रिये स्पृशतः
षिध्यत इति गम्यते । धर्मकार्यत्वे

रीरस्य

-- ॥

अशरीरं
असङ्गो ह्ययं

यण कालत्रयं च नोपावर्तेते ;

तदेतदशरीरत्वं दे ५

मोक्षाख्यम्‌--- `

अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मादन्यत्रास्मात्कृताकृतात्‌ । अन्यत्र

न्यत्र भूताच्च

च्च भव्याच्च

अतस्तदब्रह्म
साध्य चेन

न्मोक्षोऽभ्युपगम्येत,

ब्रह्म, यस्येयं जिज्ञासा प्रस्तुता
अनित्य एव स्यात्‌

7 | तद्यदि

५

द्यदि कर्तव्यशेषत्वेनोपदिष्ये

गेत

तेन च कर्तव्येना

„ ५

| तत्रैवं

तरेवं सति

यथोक्तकर्मफलेष्वेव तारतम्यावयस्थितेष्वनित्ये

र्का चद

ब्रह्मणो विद्रान्न बिभेति कुत चन

` तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ' इत्येवमाद्याः श्रुतयो

तिशयो मोक्ष इति प्रसज्येत
ब्रह्मोपदेशो युक्तः । अपि च ` ब्रह्म

। नित्य च मोक्षः स्वैर्मोक्षवादि

भिरभ्युपगम्यते

[रत

दशरीरत्वं
च्च ' इत्यादिश्रुतिभ्यः ।

त्येषु

म्यते । अतो

वेद ब्रह्मैव भवति ' ` क्षीयन्ते
' ` अभयं वै जनक प्राप्तोऽसि

चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे

न कर्तव्यशेषत्वेन
स्मिन्दृष्टे परावरे ' ` आनन्दं

कार्यान्तरं वारयन्ति । तथा

कर्तव्यान्तरवारणायोदाहार्यम्‌-- यथा `

' ` तदात्मानमेवावेदहं ब्रह्मास्मीति, तस्मात्तत्सर्वमभवत्‌
यो ब्रह्मविद्यानन्तरमेव मोक्षं दर्शयन्त्यो मध्ये

` तद्धेतत्पश्यन्नृषिर्वामदे वः प्रतिपेदेऽहं मनुरभवं सूर्य च ' इति ब्रह्मदर्शनसर्वात्मभावयोर्मध्ये

निष्ठन्गायति

' इति तिष्ठतिगायत्योर्मध्ये तत्कर्तृकं

> कार्यान्तरं नास्तीति गम्यते

| ` त्वं हि नः पिता योऽस्माकमविद्यायाः परं पारं तारयसि श्रुतं ह्येव मे भगवद्शेभ्यस्तरति शोकमात्मविदिति;

सोऽहं भगवः शोचामि, तं मा भगवाञ्छोकस्य पारं तारयतु
भगवान्सनात्कुमारः ' इति चैवमाद्याः श्रुतयो मोक्षप्रतिबन्धनिवृत्तिमात्रमेवात्मज्ञानस्य फलं दर्शयन्ति । तथ

आचार्यप्रणीतं

न्यायोपदुंहितं

1 ^

रयु

तस्मै

स्मे मृदितकषायाय तमसः

: पारं दर्शयति

सूत्रम्‌-- ` दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामृत्तरोत्तरापाये
। मिथ्याज्ञानापाय च ब्रह्मात्मेकत्वविज्ञानाद्‌भवति । न चेदं ब्रह्मात्मेकत्वविज्ञानं

मनो र]

आदित्यो
संवर्गः
ब्रह्मात्मेकत्वविज्ञाने

ऽनन्ता विश्वेदेवा अनन्तमेव स तेन लोकं जयति ' इति । न चाध्यासरूपम्‌-- यथा ` मनो ब्रह्मेत्युपासीत !

ऽभ्युपगम्यमाने,

त्यो ब्रह्मेत्यादेशः ' इति च मनआदित्यादिषु ब्रह्मदृष्ट्यध्यासः । नापि विशिष्टक्रियायोगनिमित्तम्‌ ` वायुर्वाव
ः ' ` प्राणो वाव संवर्गः ' इतिवत्‌ । नाप्याज्यावेक्षणादिकर्मवत्कर्माङ्गसंस्काररूपम्‌ । संपदादिसरूपे हि
` तत्त्वमसि ' ` अहं ब्रह्मास्मि ' ` अयमात्मा ब्रह्म ' इत्येवमादीनं वाक्यानां

ब्रह्मात्मेकत्ववस्तुप्रतिपादनपर

चैवमादीन्यविद्यानिवृत्तिफल

: पदसमन्वयः पीड्येत
श्रवणान्युपरुध्येरन्‌ । ` ब्रह्म

। ` भिद्यते हदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः
वेद ब्रह्मैव भवति ' इति चैवमादीनि

1 इति

तद्‌भावापत्तिवचनानि संपदादि रूपत्वे न सामञ्जस्येनोपपद्येरन्‌ । तस्मान्न

स्मान्न संपदादि रूपं ब्रह्मात्मेकत्वविज्ञानम्‌ । अतो

न पुरुषव्यापारतन्त्रा ब्रह्मविद्या । किं तर्हि, प्रत्यक्षादिप्रमाणवि
च न कयाचिद्युक्त्या शक्यः कार्यानुप्रवेशः कल्पयितुम्‌ । न च विदि क्रियाकर्मत्वेन

गयवस्तुज्ञानवद्स्तुतन्त्रैव

५

न्त्रैव । एवंभूतस्य ब्रह्मणस्तचज्ज्ञानस्य
कार्यानुप्रवेशो ब्रह्मणः -- ` अन्यदेव

राच
मुत्तरोत्तरापाये तदनन्तरापायादपवर्गः ' इति
वेज्ञानं संपद्ूपम्‌ --- यथा ` अनन्तं वै

- पव

जज्ञानस्य

तद्दिदितादः

५

थो अविदितादधि ' इति विदिक्रियाकर्मत्वप्रतिषेधात्‌,
| तथोपास्तिक्रियाकर्मत्वप्रतिषेधोऽपि भवति -- ` यद्वाचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यते

` येनेदं सर्व विजानाति

तदेव

व ब्रह्म त्वं विद्धि, नेदं यदिदमुपासते

नाति तं केन विजानीयात्‌
' इत्यविषयत्वं ब्रह्मण उपन्यस्य, `
' इति । अविषयत्वे ब्रह्मणः शास्त्रयोनित्वानुपपत्तिरिति चेत्‌, न;

' इति च

अविद्याकल्पितभेदनिवृत्तिपरत्वाच्छास्त्रस्य । न हि शास्त्रमिदंतया विषयभूतं ब्रह्म प्रतिपिपादयिषति । कि तर्हि,

प्रत्यगात्मत्वेनावि

यतया प्रतिपादयत्‌ अविद्याकल्पितं

यस्यामतं तस्य मतं मतं

यस्य नवेद सः

। अविज्ञातं

विज्ञ

† वेद्यवेदितृवेदनादिभेदमपनयति

। तथा च शास्त्रम्‌ --- `

१ विजानतां

श्रोतारं श्रृणुया न मतेर्मन्तारं

मन्तारं मन्वीथा न विज्ञातेर्विज्ञातारं

विज्ञ

=

५

अतोऽविद्याकव्पितसंसारि
मानसं वाचिकं कायिकं

विज्ञातमविजा

मविजा नताम्‌
रं विजानीयाः ' इति चैवमादि ।

त्वनिवर्तनेन नित्यमुक्तात्मस्वरूपसमर्पणान्न मोक्षस्यानित्यत्वदोषः । यस्य

' ` न दुषष्टरद्रष्टारं पश्यर्न श्रुतेः

तूत्पाद्यो

ॐ वा कार्यमपेक्षत

इति युक्तम्‌ । तथा विकार्यत्वे च । तयोः

तूत्पाद्यो मोक्षः तस्य

स्य

: पक्षयोर्मोक्षस्य ध्रुवमनित्यत्वम्‌

| न

हि दध्यादि विकार्यम्‌ उत्पाद्यं वा घटादि नित्यं दृष्टं लोके । न च आप्यत्वेनापि कायपिक्षा, स्वात्मस्वरूपत्वे

सत्यनाप्यत्वात्‌; स्वरूपव्यतिरिक्तत्वेऽपि ब्रह्मणो नाप्यत्वम्‌, सर्वगतत्वेन नित्याप्तस्वरूपत्वात्सर्वेण ब्रह्मण आकाशस्येव

| नापि संस्कार्यो मोक्षः, येन व्यापारमपेक्षत । संर कारो हि नाम संस्कार्यस्य गुणाधानेन वा स्यात्‌, दोधापनयनेन वा
। न तावद्‌गुणाधानेन संभवति, अनाधयातिशयब्रह्मस्वरूपत्वान्मोक्षस्य । नापि दोषापनयनेन,
नित्यशुद्धब्रह्मस्वरूपत्वान्मोक्षस्य । स्वात्मधर्म एव सन्‌ तिरोभूतो मोक्षः क्रिययात्मनि संस्क्रियमाणेऽभिव्यज्यते --यथा
आदर्शे निघर्षणक्रियया संस्क्रियमाणे भास्वरत्वं धर्म इति चेत्‌, न; क्रियाश्रयत्वानुपपत्तेरात्मनः । यदाश्रया क्रिया
तमविकुर्वती नैवात्मानं लभते । यद्यात्मा स्वाश्रयक्रियया विक्रियेत, अनित्यत्वमात्मनः प्रसज्येत

अविकार्योऽयमुच्यते ' इति चैवमादीनि वाक्यानि बाध्येरन्‌ । तच्चानिष्टम्‌ । तस्मान्न स्वाश्रया क्रिया आत्मनः संभवति
। अन्याश्रयायास्तु क्रियाया अविषयत्वान्न तयात्मा संस्क्रियते । ननु देहाश्रयया स्नानाचमनयज्ञोपवीतधारणादिकया
क्रियया देही संस्क्रियमाणो दृष्टः, न; देहादिसंहतस्यैवाविद्यागृहीतस्यात्मनः संस्क्रियमाणत्वात्‌ । प्रत्यक्षं हि
स्नानाचमनादेर्दहसमवायित्वम्‌ । तया देहाश्रयया तत्संहत एव र्का चद विद्ययात्मत्वेन परिगृहीतः संस्क्रियत इति
युक्तम्‌ । यथा देहाश्रयचिकित्सानिमित्तेन धातुसाम्येन तत्संहतस्य तदभिमानिन आरोग्यफलम्‌, ` अह मरोगः ' इति
यत्र बुद्धिरुत्पद्यते-- एवं स्नानाचमनयज्ञोपवीतधारणादिकया ` अहं शुद्धः संस्कृतः ' इति यत्र बुद्धिरुत्पद्यते, स
संस्क्रियते । स च देहेन संहत एव । तेनैव अहं कर्त्रा अहंप्रत्ययविषयेण प्रत्ययिना सर्वाः क्रिया निर्वर्त्यन्ते । तत्फलं
च स एवा नाति, ` तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति अन नन्नन्योऽभिचाकशीति ' इति मन्त्रवर्णात्‌-- ` आन्मेन्दरियमनोयुक्तं
भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः' इति च । तथा ` एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा । कर्माध्यक्षः
सर्वभूताधिवासः साक्षी चेता केवलो निर्गुण च ' इति, स पर्यागाच्छुक्रमकायमव्रणमस्नाविरं शुद्धमपापविद्धम्‌ ' इति, च-
-- एतौ मन्त्रावनाधेयातिशयतां नित्यशुद्धतां च ब्रह्मणो दर्शयतः । ब्रह्मभाव च मोक्षः । तस्मान्न संस्कार्योऽपि मोक्षः ।
अतोऽन्यन्मोक्षं प्रति क्रियानुप्रवेशद्दारं न शक्यं केनचिदर्शयितुम्‌ । तस्माज्ज्ञानमेकं मुक्त्वा क्रियाया
गन्धमात्रस्याप्यनुप्रवेश इह नोपपद्यते । ननु ज्ञानं नाम मानसी क्रिया, न; वैलक्षण्यात्‌ । क्रिया हि नाम सा, यत्र
वस्तुस्वरूपनिरपेक्षेव चोद्यते, पुरुषचित्तव्यापाराधीना च, यथा --- ` यस्यै देवतायै हविर्गृहीतं स्यात्तां मनसा ध्यायेद्दषट्‌
करिष्यन्‌ ' इति, ` संध्यां मनसा ध्यायेत्‌ ' इति चैवमादिषु । ध्यानं चिन्तनं यद्यपि मानसम्‌, तथापि पुरुषेण
कर्तुमकर्तुमन्यथा वा कर्तुं शक्यम्‌, पुरुषतन्त्रत्वात्‌ । ज्ञानं तु प्रमाणजन्यम्‌ । प्रमाणं च यथाभूतवस्तुविधयम्‌ । अतो
ज्ञानं कर्तुमकर्तुमन्यथा वा कर्तुम्‌ न शक्यम्‌ । केवलं वस्तुत न्त्रमेव तत्‌; न चोदनातन्त्रम्‌, नापि पुरुषतन्त्रम्‌;
तस्मान्मानसत्वेऽपि ज्ञानस्य महद्वैलक्षण्यम्‌ । यथा च ` पुरुषो वाव गौतमाग्निः ' योधा वाव गौतमाग्निः ' इत्यत्र
योषित्पुरुषयोरग्निबुद्धिर्मानसी भवति; केवलचो दनाजन्यत्वात्तु क्रियैव सा पुरुषतन्त्रा च; या तु प्रसिद्धेऽग्नावग्निबुद्धिः,
न सा चोदनातन्त्रा; नापि पुरुषतन्त्रा; कि तर्हि, प्रत्यक्षविषयवस्तुतन्त्रैवेति ज्ञानमेवेतत्‌; न क्रिया --- एवं
सर्वप्रमाणविषयवस्तुषु वेदितव्यम्‌ । तत्रैवं सति यथाभूतब्रह्मात्मविषयमपि ज्ञानं न चोदनातन्त्रम्‌ ।

तद्विषये लिङादयः श्रूयमाणा अपि अनियोज्यविषयत्वात्कुण्टीभवन्ति उपलादिषु प्रयुक्तक्चुरतेक्ष्यादिवत्‌,

अहे यानुपादेयवस्तुविषयत्वात्‌ । किमर्थानि तर्हिं ` आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यः ' इत्यादीनि विधिच्छायानि
वचनानि ?--- स्वाभाविकप्रवृत्तिविषयविमुखीकरणार्थानीति ब्रूमः । यो हि बहिर्मुखः प्रवर्तते पुरुषः ` इष्टं मे
भूयादनिष्टं मा
भूत्‌ ' इति, न च तत्रात्यन्तिकं पुरुषार्थं लभते, तमात्यन्तिकपुरुषार्थवाज्छिनं
स्वाभाविकात्कार्यकरणसंघातप्रवृत्तिगोचराद्विमुखीकृत्य प्रत्यगात्मस्रोतस्तया प्रवर्तयन्ति ` आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः '
इत्यादीनि; तस्यात्मान्वेषणाय प्रवृत्तस्याहेयमनुपादेयं चात्मतत्त्वमुपदिश्यते--- इदं सर्वं यदयमात्मा ' ` यत्र त्वस्य
सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्‌...केन कं विजानीयात्‌ ' ` विज्ञातारमरे

¬|

1

0|

विज्ञातारमरे केन विजानीयात्‌ ' ` अयमात्मा ब्रह्म '
इत्यादिभिः । यदप्यकर्तव्यप्रधानमात्मज्ञानं हानायोपादानाय वा न भवतीति, तत्तथेवेत्यभ्युपगम्यते । अलंकारो
ह्ययमस्माकम्‌---यदब्रह्मात्मावगतौ सत्यां सर्वकर्तव्यताहानिः कृतकृत्यता चेति । तथा च श्रुतिः --- ` आत्मानं
चेद्धिजानीयादयमस्मीति पूरुषः । किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत्‌ ' इति, ` एतद्बुद्ध्वा
दुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्य च भारत ' इति च स्मृतिः । तस्मान्न प्रतिपत्तिविधिशेषतया ब्रह्मणः समर्पणम्‌ ।।

2

यदपि केचिदाहुः-प्रवृत्तिनिवृत्तिविधितच्छेषव्यतिरेकेण केवलवस्तुवादी वेदभागो नास्तीति, तन्न; ओपनिषदस्य
पुरुषस्यानन्यशेषत्वात्‌ योऽसावुपनिषत्स्वेवाधिगतः पुरुषोऽसंसारी ब्रह्मस्वरूपः उत्पाद्यादिचतुर्विधद्रव्यविलक्षणः
स्वप्रकरणस्थोऽनन्यशेषः, नासौ नास्तीति नाधिगम्यत इति वा शक्यं वदितुम्‌; ` स एष नेति नेत्यात्मा
इत्यात्मशब्दात्‌ आत्मन च प्रत्याख्यातुमशक्यत्वात्‌, य एव निराकर्ता तस्थैवात्मत्वात्‌ । नन्वात्मा
अहंप्रत्ययविषयत्वादुपनिषत्स्वेव विज्ञायत इत्यनुपपन्नम्‌ ; न, तत्साक्षित्वेन प्रयुक्तत्वात्‌ । न

ह्यहंप्रत्ययविघषयकर्तृव्यतिरेकेण तत्साक्षी सर्वभूतस्थः सम एकः कूटस्थनित्यः पुरुषो

विधिकाण्डे तर्कसमये वा

केनचिदधिगतः सर्वस्यात्मा । अतः स न केनचिप्प्रत्याख्यातुं शक्यः, वि धिशेषत्वं वा नेतुम्‌--आत्मत्वादेव च सर्वेषाम्‌--

न हेयो नाप्युपादेयः । सर्वं हि विनश्यद्विकारजातं पुरुषान्तं विनश्यति; पुरुषो हि

९

विनाशहेत्व शे भावादविनाशी;

विक्रियाहेत्वभावाच्च कूटस्थनित्यः; अत एव

नित्यशुद्ध बुद्धमुक्तस्वभावः; तस्मात्‌

परा गतिः ' `

तं त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि ' इति

चोपनिषदत्वविशेषणं पुरुषस्योपनिष

उपपद्यते

। अतो भूतवस्तुपरो वेदभागो नास्तीति वचनं साहसमात्रम्‌ ।।

पुरुषान्न पर किचित्सा काष्ठा सा

त्सु प्राधान्येन प्रकाश्यमानत्वे

यदपि शास्त्रतात्पर्यविदामनुक्रमणम्‌

[--- ` दृष्टो हि तस्यार्थः कर्मावबोधनम्‌ ' इत्येवमादि, तत्‌

धर्मजिज्ञासावि

यत्वाद्िधिप्रतिषेधशास्त्रामिप्रायं द्रष्टव्यम्‌ । अपि च ` आम्नायस्य क्रियार्थत्वादानर्थक्यमतदर्थानाम्‌ "

इत्येतदेकान्तेनाभ्युपगच्छतां भूतोपदेशानामानर्थक्यप्रसङ्गः । प्रवृत्तिनिवृत्तिव्यतिरेकेण भूतं वेद्वस्तूपदिशति

भव्यार्थत्वेन, कूटस्थनित्यं भूतं नोपदिशतीति को हेतुः । न हि भूतमुपदिश्यमानं क्रिया भवति । अक्रियात्वेऽपि

भूतस्य

क्रियासाधनत्वाक्करियार्थ एव भूतोपदेश इति चेत्‌, नैष दोषः; क्रियार्थत्वेऽपि

क्रियानिर्वर्तनशक्तिमद्वस्तूपदिष्टमेव

क्रियार्थत्वं तु प्रयोजनं तस्य; न चै तावता वस्त्वनुपदिष्टं भवति । यदि नामोपदिष्टं

मोपदिष्टं किं तव तेन स्यादिति, उच्यते --

अनवगतात्मवस्तूपदेश च तथेव भवितुमर्हति; तदवगत्या मिथ्याज्ञानस्य संसारहेतोर्निवृत्तिः

ः प्रयोजनं क्रियत

इत्यविशिष्टमर्थवत्वं क्रियासाधनवस्तूपदेशेन

| अपि च ` ब्राह्मणो न हन्तव्यः ' इति चैवमाद्या निवृत्तिरुपदिश्यते

९

च साक्रिया | नापि क्रियासाधनम्‌ । अक्रियार्थानामुपदेशोऽनर्थक चेत्‌

न

ब्राह्मणो न हन्तव्यः '

इत्यादिनिवृत्तयुपदेशानामानर्थक्यं प्राप्तम्‌ । तच्चानि

शक्यमप्राप्तक्रियार्थत्वं कल्पयितुम्‌, ह ननक्रियानिवृत्त्योदासीन्यव्यतिरेकेण
बोधयतीति । अभावबुद्धि चौोदासीन्ये कारणम्‌ । सा च दग्धेन्धनाग्निवत्स्वयमेवोपशाम्यति
` ब्राह्मणो न हन्तव्यः ' इत्यादिषु प्रतिषेधार्थं मन्यामहे, अन्यत्र

तस्मात्प्रसक्तक्रियानिवृत्त्यौदासीन्यमेव

च्वानिष्टम्‌ । न च स्वभावप्राप्तहन्त्यर्थानुरागेण न जः
रेकेण । न ज चैष स्वभावः यत्स्वसंबन्धिनोऽभावं
नेवत्स्व

प्रजापतितव्रतादिभ्यः । तस्मात्पुरुषा्थानुपयोग्युपा ख्यानादिभूतार्थवाद विषयमानर्थक्याभिधानं द्रष्टव्यम्‌ ।।

यदप्युक्तम्‌--- कर्तव्यविध्यनुप्रवेशमन्तरेण वस्तुमात्रमुच्यमानमनर्थकं स्यात्‌ `

सप्तद्वीपा वसुमती ' इत्यादिवदिति,

तत्परिहृतम्‌; रज्जुरियम्‌, नायं सर्पः ' इति वस्तुमात्रकथनेऽपि प्रयोजनस्य दृष्टत्वात्‌ । ननु श्रुतब्रह्मणोऽपि यथापूर्व

संसारित्वदर्शनान्न रज्जुस्वरूपकथनवदर्थव्वमित्युक्तम्‌; अत्रोच्यते-- नावगतब्रह्मात्मभावस्य यथापूर्वं संसारित्वं शक्यं

दर्शयितुम्‌, वेदप्रमाणजनिततब्रह्मात्मभावविरोधात्‌ । न हि शरीराद्या त्माभिमानिनो दुः्खभयादिमत्त्वं दृष्टमिति, तस्यैव

वेदप्रमाणजनितब्रह्मात्मावगमे तदभिमाननिवृत्तौ तदेव मिथ्याज्ञाननिमित्तं दुःखभयादिमत्त्वं भवतीति शक्यं कल्पयितुम्‌

< <

| न हि धनिनो

गृहस्थस्य धनाभिमानिनो धनापहार

निमित्तं दुःखं दृष्टमिति, तस्यैव प्रव्रजितस्य धनाभिमानर हितस्य

तदेव धनापहारनिमित्तं दुःखं भवति । न च कुण्डलिनः कुण्डलित्वाभिमाननिमित्तं

लत्वाभिमा

सुखं दृष्टमिति तस्यैव

कुण्डलवियुक्तस्य कुण्डलित्वाभिमानरहितस्य तदेव कुण्डलित्वाभिमाननिमित्तं सुखं भवति । तदुक्तं श्रुत्या--- `

अशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः ' इति । शरीरे पतिते

ऽशरीरत्वं स्यात्‌, न जीवत इति चेत्‌, न; सशरीरत्वस्य

मिथ्याज्ञाननिमित्तत्वात्‌ । न ह्यात्मनः शरीरात्माभिमानलक्षणं मिथ्याज्ञानं मुक्त्वा अन्यतः सशरीरत्वं शक्यं कल्पयितुम्‌

। नित्यमशरीरत्वमकर्मनिमित्तत्वादित्यवोचाम । तत्कृतधर्माधर्मनिमित्तं सशरीरत्वमिति
शरीरसंबन्धस्यासिद्धत्वात्‌ धर्मधिर्मयोरात्मकृतत्वासिद्धेः

चेतरेतराश्रयत्वप्रसङ्गात्‌ रणात्‌;

चेत 1.

त्वासिद्धेः, शरीरसंबन्धस्य धर्माधिर्मयोस्तत्कृतत्वस्य

अन्धपरम्परेषा अनादित्वकल्पना, क्रियासमवायाभावाच्चात्मनः कर्तृत्वानुपपत्तेः

संनिधानमात्रेण राजप्रभृतीनां दृष्टं कर्तृत्वमिति चेत्‌,

त्वात्मनो धनदानादिवच्छरीरादिभिः स्वस्वामिभावसंबन्धनिमित्तं

न; धनदानाद्युपार्जितभृत्यसंबन्धित्वात्तेधां कर्तृत्वोपपत्तेः; न

किचिच्छक्यं कल्पयितुम्‌ । मिथ्याभिमानस्तु प्रत्यक्षः

संबन्धहेतुः । एतेन

न यजमानत्वमात्मनो व्याख्यातम्‌

गौणः, न मिथ्येति चेत्‌, न; प्रसिद्धवस्तुभेदस्य गौणत्वमुख्यत्वप्रसिद्धेः
केसरादिमानाकृतिविशेषोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां सिहशब्दप्रत्ययभाङ्‌ मुख्योऽन्यः सिद्धः, तत

। अत्राहुः --देहादिव्यतिरिक्तस्यात्मनः आत्मीये देहादावहमभिमानो
: । यस्य हि प्रसिद्धो वस्तुभेदः --यथा

क्रर्यशौर्यादिभिः सिह गुणैः संपन्नः सिद्धः,

तस्य तस्मिन्पुरुषे सिहशब्दप्रत्ययो गौणौ

तस्य त्वन्यत्रान्यशब्दप्रत्ययौ भ्रान्तिनिमित्तावेव

मित्तावेव भवतः,
पुरुषशब्दप्रत्ययौ स्थाणुविधयौ, यथा वा शुक्तिकायामकस्माद्रजतमिद

न गौणौ; यथा मन्दान्धकारे

चान्यः पुरुषः प्रायिकैः
भवतः; नाप्र सिद्धवस्तुमेदस्य ।

स्थाणुर यमित्यगृह्यमाणविशेषे

मिति नि चतौ शब्दप्रत्ययौ, तद्वदेहादिसंघाते,

अहम्‌ इति निरुपचारेण शब्दप्रत्ययावात्मानात्माविवेकेनोत्पद्यमानौ कथं गौणौ शक्यौ वदितुम्‌ ।

आत्मानात्मविवेकिनामपि पण्डितानामजाविपालानामिवाविविक्तौ शब्दप्रत्ययौ भवतः

तस्मादेहादिव्यतिरिक्तात्मास्तित्ववादिनां देहादावहंप्रत्ययो मिथ्यैव, न गौणः ।
तस्माम्मिथ्याप्रत्ययनिमित्तत्वात्सशरीरत्वस्य, सिद्धं जीवतोऽपि विदुषोऽशरीरत्वम्‌ । तथा च ब्रह्मविद्विषया श्रुतिः -- `
तद्यथाहिनिर्त्वयनी वल्मीके मृता प्रत्यस्ता शयीतैवमेवेद्‌ शरीरं शेते अथायमशरीरोऽमृतः प्राणो ब्रह्मैव तेज एव ' इति;
सचक्षुरवक्षुरिव सकर्णोऽकर्ण इव सवागवागिक समना अमना इव सप्राणोऽप्राण इव ' इति च । स्मृतिरपि---- `
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा ' इत्याद्या स्थितप्रज्ञस्य लक्षणान्याचक्षाणा विदुषः सर्वप्रवत्त्यसंबन्धं दर्शयति ।
तस्मान्नावगतब्रह्मात्मभावस्य यथापूर्वं संसारित्वम्‌ । यस्य तु यथापूर्वं संसारित्वं नासाववगतब्रह्मात्मभाव इत्यनवद्यम्‌
||

यत्पुनरुक्तं श्रवणात्पराचीनयोर्मनननिदिध्यासनयोर्दर्शनादविधिशेषत्वं ब्रह्मणः, न स्वरूपपर्यवसायित्वमिति, तत्न;
श्रवणवदवगत्यर्थत्वान्मनननिदिध्यासनयोः । यदि ह्यवगतं ब्रह्मान्यत्र विनियुज्येत, भवेत्तदा विधिशेषत्वम्‌; न तु
तदस्ति, मनननिदिध्यासनयोरपि श्रवणवदवगत्यर्थत्वात्‌ । तस्मान्न प्रतिपत्तिविधिविषयतया शास्त्रप्रमाणकत्वं ब्रह्मणः
संभवतीयतः स्वतन्त्रमेव ब्रह्म शास्त्रप्रमाणकं वेदान्तवाक्यसमन्वयादिति सिद्धम्‌ । एवं च सति ` अथातो ब्रह्मजिज्ञासा
' इति तद्विषयः पृथक्‌ शास्त्रारम्भ उपपद्यते । प्रतिपत्तिविधिपरत्वे हि ` अथातो धर्मजिज्ञासा ' इत्येवारब्धत्वान्न पृथक्‌
शास्त्रमारभ्येत्‌; आरभ्यमाणं चैवमारभ्येत--- अथातः परिशिष्टधर्मजिज्ञासेति, ` अथातः क्रत्वर्थपुरुषार्थयोर्जिज्ञासा '
इतिवत्‌ । ब्रह्मात्मेक्यावगतिस्त्वप्रतिज्ञातेति तदर्थो युक्तः शास्त्रारम्भः --- ` अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ' इति । तस्मात्‌ अहं
ब्रह्मास्मीत्येतदवसाना एव सर्वे विधयः सर्वाणि चेतराणि प्रमाणानि । न ह्यहेया नुपादेयाद्वैतात्मावगतौ सत्याम्‌,
निर्विघयाण्यप्रमातृकाणि च प्रमाणानि भवितुमर्हन्तीति । अपि चाहुः--- ` गौणमिथ्यात्मनोऽसत्त्वे पुत्रदेहादिबाधनात्‌ ।
सदुब्रह्मात्माहमित्येवं बोधे कार्यं कथं भवेत्‌ ।। अन्वेष्टव्यात्मविज्ञानात्प्राक्प्रमातृत्वमात्मनः । अच्विष्टः

स्यात्प्रमातेव पाप्मदोषादिवजितः ।। देहात्मप्रत्यो यद्रत्प्रमाणत्वेन कल्पितः । लौकिकं तद्वदेवेदं प्रमाणं

त्वात्मनि चयात्‌ ' इति ।।

एवं तावद्वेदान्तवाक्यानां ब्रह्मात्मावगतिप्रयोजनाना ब्रह्मात्मनि तात्पर्येण समन्वितानामन्तरेणापि कार्यानुप्रवेशं ब्रह्मणि
पर्यवसानमुक्तम्‌ । ब्रह्म च सर्वज्ञं सर्वशक्ति जगदुत्पत्तिस्थितिलयकारणमित्युक्तम्‌ । सांख्यादयस्तु परिनिष्ठितं वस्तु
प्रमाणान्तर गम्यमेवेति मन्यमानाः प्रधानादीनि कारणान्तराण्यनुमिमानास्तत्परतयैव वेदान्तवाक्यानि योजयन्ति ।
सर्वेष्वेव वेदान्तवाक्येषु सृष्टिविष्येष्वनुमानेनैव कार्येण कारणं लिलक्षयिषितम्‌ । प्रधानपुरुषसंयोगा नित्यानुमेया इति
सांख्या मन्यन्ते । काणादास्त्वेतेभ्य एव वाक्येभ्य ईश्वरं निमित्तकारणमनुमिमते, अणू च समवायिकारणम्‌ ।
एवमन्येऽपि तार्किका वाक्याभासयुक्त्याभासावष्टम्भाः पूर्वपक्षवादिन इहोत्तिष्ठन्ते । तत्र पदवाक्यप्रमाणज्ञेनाचार्यैण

वेदान्तवाक्यानां

व नां ब्रह्मात्मावगतिपरत्वप्रदर्शनाय वाक्याभासयुक्त्याभासप्रतिपत्तयः पूर्वपक्षीकृत्य निराक्रियन्ते ||

तत्र सांख्याः प्रधानं त्रिगुणमेचतनं स्वतन्त्रं जगत्कारणमिति मन्यमाना आहुः --- यानि वेदान्तवाक्यानि सर्वज्ञस्य
सर्वशक्तर्ब्रह्मणो जगत्कारणत्वं प्रदर्शयन्तीत्यवोचः, तानि प्रधानकारणपक्षेऽपि योजयितुं शक्यन्ते । सर्वशक्तित्वं
ताव्प्रधानस्यापि स्वधिकार विधयमुपपद्यते । एवं सर्वज्ञत्वमप्युपपद्यते; कथम्‌ ? यत्त्वं ज्ञानं मन्यसे, स सत्त्वधर्म, `
सत्त्वात्संजायते ज्ञानम्‌ ' इति स्मृतेः । तेन च सत्त्वधर्मेण ज्ञानेन कार्यकरणवन्तः पुरुषाः सर्वज्ञा योगिनः प्रसिद्धाः ।
सत्त्वस्य हि निर तिशयोत्कर्षे सर्वज्ञत्वं प्रसिद्धम्‌ । न केवलस्य अकार्यकरणस्य पुरुषस्योपलब्धिमात्रस्य सर्वज्ञत्वं
किचिज्ज्ञत्वं वा कल्पयितुं शक्यम्‌ । त्रिगुणत्वात्तु प्रधानस्य सर्वज्ञानकारणभूतं सत्त्वं प्रधानावस्थायामपि विद्यत इति
प्रधानस्याचेतनस्यैव सतः सर्वज्ञत्वमुपचर्यते वेदान्तवाक्येषु । अलश्यं च त्वयापि सर्वज्ञं ब्रहमेत्यभ्युपगच्छता
सर्वज्ञानशक्तिमत्तवेनैव सर्वज्ञत्वामभ्युपगन्तव्यम्‌ । न हि सर्वदा सर्वविषयं ज्ञानं कुर्वदेव ब्रह्म वर्तते । तथाहि -- ज्ञानस्य
नित्यत्वे ज्ञानक्रियां प्रति स्वातन्त्र्य ब्रह्मणो हीयेत; अथानित्यं तदिति ज्ञानक्रियाया उपरमे उपरमेतापि ब्रह्म, तदा
सर्वज्ञानशक्तिमत्त्वेनैव सर्वज्ञत्वमापतति । अपि च प्रागुत्पत्तेः सर्वकारकशृन्यं ब्रह्येष्यते त्वया । न च ज्ञानसाधनानां
शरीरेद्दरियादीनामभावे ज्ञानोत्पत्तिः कस्यचिदुपपन्ना । अपि च प्रधानस्यानेकात्मकस्य
परिणामसंभवात्कारणत्वोपपत्तिर्मृदादिवत्‌, नासंहतस्यैकात्मकस्य ब्रह्मणः; --- इत्येवं प्राप्ते, इदं सूत्रमारभ्यते---

ईक्षतेर्नाशब्दम्‌ ।। 1.1.5 ।।

ईक्षत्यधिकरणम्‌ ।। 1.1.5 ।।

न सांख्यपरिकल्पितमचेतनं प्रधानं जगतः

कारणं शक्यं वेदान्तेष्वाश्रयितुम्‌ । अशब्दं हि तत्‌

। कथमशब्दत्वम्‌ 2

ईक्षतेः ईक्षितृत्वश्रवणात्कारणस्य । कथम्‌ ? एवं

श्रूयते त-

सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ ' इत्युपक्रम्य

` तदैक्षत बहुस्यां प्रजायेयेति तत्तेजोऽसृजत ' इति

। तत्र इदशब्दवाच्य नामरूपव्याकृत

जगत्‌ प्रागुत्पत्तेः

सदात्मनावधार्य, तस्यैव प्रकृतस्य सच्छब्दवाच्यस्येक्षणपूर्वकं तेजप्रभृतेः

आत्मावा

स्रष्टृत्वं दर्शयटि । तथान्यत्र--- `

इदमेक एवाग्र आसीत्‌ । नान्यत्किचन मिषत्‌ । स ईक्षत लोकान्नु सृजा इति । स इर्मौल्लोकानसृजत '

इतीक्षापूर्विकामेव सृष्टिमाचष्टे । क्वचिच्च षोडशकलं पुरुषं

प्रस्तुत्याह --- `

स ईक्षांचक्रे, स प्राणमसृजत ' इति ।

ईक्षतेरिति च धात्वर्थनिर्देशोऽभिप्रेतः, यजतेरितिवत्‌, न धातुनिर्देशः

| तेन ` यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः |

तस्मादेतब्रह्म नाम रूपमन्नं च जायते ' इत्येवमादीन्यपि सर्वज्ञेश्वरकारणपराणि वाक्यान्युदाहर्तव्यानि ||

यत्तूक्तं सत्त्वधर्मण ज्ञानेन सर्वज्ञं प्रधानं भविष्यतीति, तन्नोपपद्यते

| न हि प्रधानावस्थायां गुणसाम्यात्सत् वधर्मो ज्ञानं

संभवति । ननूक्तं सर्वज्ञानशक्ति मत्तवेन सर्वज्ञं भविष्यतीति; तदपि नोपपद्यते
कामं रजस्तमोव्यपाश्रयामपि ज्ञानप्रतिबन्धकशक्तिमाश्रित्य

ज्ञानशक्तिमाश्रित्य सर्वज्ञं प्रधानमुच्येत,

| यदि गुणसाम्ये सति सतत्वव्यपाश्रयां
किचिच्ज्ञमुच्येत |

अपि च नासाक्षिका सत्त्ववृत्तिर्जानातिना अभिधीयते
प्रधानस्य सर्वज्ञत्वम्‌ । योगिनां तुं चेतनत्वात्सत्त्वोत्कर्षनिमित्तं

| न चाचेतनस्य प्रधानस्य साक्षित्वमस्ति । तस्मादनुपपन्न

सर्वज्ञत्वमुपपन्नमित्यनुदाहरणम्‌ । अथ पुनः साक्षिनिमित्तमीक्षितृत्वं

| प्रधानस्यापि कल्प्येत,

यथाग्निनिमित्तमयःपिण्डादेर्दग्धृत्वम्‌; तथा सति यन्निमित्तमीक्षितृत्वं

| प्रधानस्य, तदेव सर्वज्ञं ब्रह्म मुख्यं जगतः

कारणमिति युक्तम्‌ । यत्पुनरुक्तं ब्रह्मणोऽपि न मुख्यं सर्वज्ञत्वमुपपद्यते, नि त्यज्ञानक्रियत्वे ज्ञान क्रियां प्रति

स्वातन्त्र्यासंभवादिति; अत्रोच्यते--- इदं तावद्‌भवाप्रष्टव्यः--- कथं नित्यज्ञानक्रि यत्वे सर्वज्ञत्वहानिरिति । यस्य हि

सर्वविधयावभासनक्षमं ज्ञानं नित्यमस्ति, सोऽसर्वज्ञ इति विप्रतिषिद्धम्‌ । अनित्यत्वे हि ज्ञानस्य, कदाचिज्जानाति

कदाचिन्न जानातीत्यसर्वज्ञत्वमपि स्यात्‌
स्वातन्त्यव्यपदेशो नोपपद्यते इति चेत्‌,
स्वातन्त््यव्यपदेशदर्शनात्‌ । ननु सवितुर्दाह्यप्रकाश्यसंयोगे सति

। नासौ ज्ञाननित्यत्वे दोषोऽस्ति । ज्ञाननित्यत्वे ज्ञानविषयः
नः; प्रततौष्ण्यप्रकाशेऽपि सवितरि ` दहति ' ` प्रकाशयति ' इति
` दहाति
ब्रह्मणः प्रागुत्पत्तरज्ञानिकर्मसंयो गोऽस्तीति विधमो दृष्टान्तः । न; असत्यपि कर्मणि ` सविता प्रकाशते

' ` प्रकाशयति ' इति व्यपदेशः स्यात्‌;
॥ इति

नतु

कर्तृत्वव्यपदेशदर्शनात्‌, एवमसत्यपि ज्ञानकर्मणि ब्रह्मणः `

तदेक्षत ' इति कर्तृत्वव्यपदेशोपपत्तर्न वषम्यम्‌ ।

कमपिक्षायां तु ब्रह्मणि ईक्षितृत्वश्रुतयः सुतरामुपपत्नाः ।

तत्त्वान्यत्वाभ्यामनिर्वचनीये नामरूपे अव्याकृते व्याचिकीर्षिते

किं पुनर तत्कर्म, यत्परागुत्पत्तरीश्वरज्ञानस्य विधयो भवतीति ---
इति ब्रूमः । यत्प्रसादाद्धि योगिनामप्यतीतानागतविषयं

प्रत्यक्षं ज्ञानमिच्छन्ति योगशास्त्रविदः, किमु वक्तव्यं तस्य नित्यसिद्धस्येश्वरस्य सृष्टिस्थितिसंहृतिविषयं नित्यज्ञानं

भवतीति । यदप्युक्तं प्रागुत्पत्तरब्रह्मणः शरीरादिसंबन्धमन्तरेणेक्षितृत्वमनुपपन्नमिति

सवितृप्रकाशवदब्रह्मणो
ज्ञानोत्पत्तिः स्यात्‌;
दर्शयतः तः-- `

र्‌ ज्ञानस्वरूपनित्यत्वे ज्ञानसाधनापेक्षानुपपत्तेः । अपि चाविद्यादिमतः संसारिणः
न ज्ञानप्रतिबन्धकारणरहितस्येश्वरस्य । मन्त्रौ वेमावीश्वरस्य शरीराद्यनपक्षतामनावरणज्ञानतां च
न तस्य कार्यं करणं च विद्यते न तत्सम चाभ्यधिक च दृश्यते । परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते

नुपपन्नमिति, न तच्चोद्यमवतरति;

: शरीराद्यपेक्षा

श्रृणोत्यकर्णः

स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ' इति ।

अपाणिपादो जवनो ग्रहीता

पश्यत्यचक्षुः स श्रृणोत्यकर्णः । स वेत्ति वेद्यं न

च तस्यास्ति वेत्ता तमाहर ग्रयं पुरुषं महान्तम्‌ ' इति च । ननुं नास्ति तव ज्ञानप्रतिबन्धकारणरहितेश्वरादन्यः संसारी --

- ` नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा नान्योऽतोऽस्ति विज्ञाता ' इत्यादिश्रुतेः;
नेश्वरस्येति ? अत्रोच्यते-सत्यं नेश्वरादन्यः संसारी; तथापि देहादिसंघातोपाधिसंबन्ध इष्यत एव,

ज्ञानोत्पत्तिः

घटकरगिरि गुहाद्युपाधिसंबन्ध इव व्योम्नः; तत्कृत च शब्दप्रत्ययव्यवहारो लोकस्य

तत्र किमिदमुच्यते-- संसारिणः शरीराद्यपेक्षा

कस्य दृष्टः--- ` घटच्छिद्रम्‌ ' `

करकच्छिद्रम्‌ ' इत्यादिः, आकाशाव्यतिरेकेऽपि; तत्कृता चाकाशे घटाकाशादिभेदमिथ्याबुद्धिर्दृष्टा; तथेहापि

देहादिसंघातोपाधिसंबन्धाविवेककृतेश्वरसंसारि

भेदमिथ्याबुद्धिः । दृश्यते

चात्मन एव सतो

देहादिसंघातेऽनात्मन्यात्मत्वाभिनिवेशो

मिथ्याबुद्धिमात्रेण पूर्वपूर्वेण । सति चैवं संसारित्वे देहाद्यपेक्षमीक्षितृत्वमुपपन्न

संसारिणः । यदप्युक्तं प्रधानस्यानेकात्मकत्वान्मृदादिवत्कारणत्वोपपत्तिर्नासंह तस्य ब्रह्मण इति,
प्रत्युक्तम्‌ । यथा तुं तर्कणापि ब्रह्मण एव कारणत्वं निर्वोदुं शक्यते,

विलक्षणत्वादस्य--- ' इत्येवमादिना ||

तत्प्रधानस्या शब्दत्वेनैव

न प्रधानादीनाम्‌, तथा प्रप ञ्चयिष्यति ` न

अत्राह--- यदुक्तं नाचेतनं प्रधानं जगत्कारणमीक्षितृत्वश्नवणादिति, तदन्यथाप्युपपद्यते; अचेतनेऽपि
चेतनवदुपवार दर्शनात्‌ । यथा प्रत्यासन्नपतनतां नद्याः कूलस्यालक्ष्य ` कलं पिपतिषति ' इत्यचेतनेऽपि कूले

चेतनवदुपचारो दृष्टः, तद्वदचेतनेऽपि प्रधाने प्रत्यासन्नसर्गे चेतनवदुपचारो भविष्यति ` तदैक्षत ' इति । यथा लोके
का चिच्चेतनः स्नात्वा भुक्त्वा चापराह्णे ` ग्रामं रथेन गमिष्यामि ' इतीक्षित्वा अनन्तरं तथेव नियमेन प्रवर्तते, तथा
प्रधानमपि महदाद्याकारेण नियमेन प्रवर्तते; तस्माच्चेतनवदुपचर्यते । कस्मात्पुनः कारणात्‌ विहाय मुख्यमीक्षितृत्वम्‌
ओपवारिकं कल्प्यते ? ` तत्तेज रक्षत ' ` ता आप रक्षन्त ' इति चाचेतनयोरप्यप्तेजसो वेतनवदुपफवारदर्शनात्‌;
तस्मात्सत्कर्तृकमपीक्षणमोपवारि कमिति गम्यते, उपचारप्राये वचनात्‌; --इत्येवं प्राप्ते, इदं सूत्रमारभ्यते-

५
1

गौण चेन्नात्मशब्दात्‌ ।। 1.1.6 ।।
|| 1.1.6 ।।

यदुक्तं प्रधानमचेतनं सच्छब्दवाच्यं तस्मिन्नोपवारि कमीक्षितृत्वम्‌ अप्तेजसोरिवेति, तदसत्‌ । कस्मात्‌ ?
आत्मशब्दात्‌; ` सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌ ' इत्युपक्रम्य, ` तदैक्षत ' ` तत्तेजोऽसृजत ' इति च तेजोवन्नानां
सृष्टिमुक्त्वा, तदेव प्रकृतं सदीक्षित तानि च तेजोवन्नानि देवताशब्देन परामृश्याह --- ` सेयं देवतेक्षत ' `
हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ' इति । तत्र यदि प्रधानमचेतनं
गुणवृत्त्यक्षित कल्प्येत, तदेव प्रकृतत्वात्‌ ` सेयं देवता ' इति परामृश्यत; न तदा देवता जीवमात्मशब्देनाभिदध्यात्‌ ।
जीवो हि नाम चेतनः शरीराध्यक्षः प्राणानां धारयिता, तत्प्रसिद्धेनिर्वचनाच्च । स कथमव तनस्य प्रधानस्यात्मा भवेत्‌ |
आत्मा हि नाम स्वरूपम्‌ । नाचेतनस्य प्रधानस्य चेतनो जीवः स्वरूपं भवितुमर्हति । अथ तु चेतनं ब्रह्म मुख्यमीक्ितृ
परि गृह्येत, तस्य जीवविधय आत्मशब्दप्रयोग उपपद्यते । तथा ` स य एषोऽणिमेतदात्म्यमिद्‌ सर्वं तत्सत्यँ स आत्मा
तत्त्वमसि श्वेतकेतो ' इत्यत्र ` स आत्मा ' इति प्रकृतं सदणिमानमात्मानमात्मशब्देनोपदिश्य, ` तत्त्वमसि श्वेतकेतो '
इति चेतनस्य श्वेतकेतोरात्मत्वेनोपदिशति । अप्तेजसोस्त्‌.-- विधयत्वादचेतनत्वम्‌, नामरूपव्याकरणादौ च
प्रयोज्यत्वेनैव निर्देशात्‌, न चात्मशब्दवत्किचिन्मुख्यत्वे कारणमस्तीति रणमस्तीति -- युक्तं कूलवद्‌ गौणत्वमीक्षितृत्वस्य । तयोरपि

सद धिष्ठितत्वापेक्षमेवेक्षितृत्वम्‌ । सतस्त्वात्मशब्दान्न गौणमीक्षितृत्वमित्युक्तम्‌ ।।

अथोच्येत---अचेतनेऽपि प्रधाने भवत्यात्मशब्दः, आत्मनः सर्वार्थकारित्वात्‌; यथा राज्ञः सर्वार्थकारिणि भृत्ये
भवत्यात्मशब्दः ` ममात्मा भद्रसेनः ' इति । प्रधानं हि पुरुषस्यात्मनो भोगापवर्गौ कुर्वदुपकरोति, राज्ञ इव भृत्यः
संधिविग्रहादिषु वर्तमानः । अथवैक एवात्मशब्द चेतनाचेतनविषयो भविष्यति, ` भूतात्मा ' ` इन्द्रियात्मा ' इति च
प्रयोगदर्शनात्‌; यथेक एव ज्योतिःशब्दः क्रतुज्वलन विषयः । तत्र कुत एतदात्मशब्दादीक्षतेर गौणत्वमित्यत उत्तरं
पठति--

|

तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात्‌ ।। 1.1.7 ||

|| 1.1.7 ||

न प्रधानमचेतनमात्मशब्दालम्बनं भवितुमर्हति आत्मा ' इति प्रकृतं सदणिमानमादाय, ` तत्त्वमसि श्वेतकेतो '
इति चेतनस्य श्वेतकेतोमोक्षयितव्यस्य तत्निष्ठामुपदिश्य, ` आचार्यवान्पुरुषो वेद तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ
संपत्स्ये ' इति मोक्षोपदेशात्‌ । यदि ह्यचेतनं प्रधानं सच्छब्दवाच्यम्‌ ` तत्‌ असि ' इति ग्राहयेत्‌, मुमृष्चुं चेतनं
सन्तमचेतनोऽसीति, तदा विपरीतवादि शास्त्रं पुरुषस्यानर्थायेत्यप्रमाणं स्यात्‌ । न तु निर्दोषमिदं शास्त्रमप्रमाणं
कल्पयितुं युक्तम्‌ । यदि चाज्ञस्य सतो मुमुक्षोरचेतनम नात्मानमात्मेत्युपदिशेत्प्रमाणभूतं शास्त्रम्‌, स श्रदधानतया
अन्धगोलाङ्गूलन्यायेन तदात्मदृष्टिं न परित्यजेत, तद्व्यतिरिक्तं चात्मानं न प्रतिपद्येत; तथा सति पुरुषार्थादिहन्येत,
अनर्थ वा ऋच्छेत्‌ । तस्माद्यथा स्वर्गाद्य्थिनोऽग्निहोत्रादिसाधनं यथाभूतमुपदिशति, तथा मुमुक्षोरपि ` स आत्मा
तत्त्वमसि श्वेतकेतो ' इति यथाभूतमेवात्मानमुपदिशवीति युक्तम्‌ । एवं च सति तप्तपरशुग्रहणमोक्षदृष्टान्तेन
सत्याभिसंधस्य मोक्षोपदेश उपपद्यते । अन्यथा ह्यमुख्ये सदात्मतत्त्वोपदेशे, ` अह मुक्थमस्मीति विद्यात्‌ '

इतिवत्संपन

९1 ¢| ९1

नैतावता त

इति

वता शब्दप्रमाणकेऽर्थ गौणीकल्पना न्याय्या , सर्वत्रानाश्वासप्रसङ्गात

सघ्रसङ्‌ गात्‌

पन्मात्रमिदमनित्यफलं स्यात्‌; तत्र मोक्षोपदेशो नोपपद्येत । तस्मान्न सदणिमन्यात्मशब्दस्य गौणत्वम्‌
स्वामिभृत्यभेदस्य प्रत्यक्षत्वादुपपन्नो गौण आत्मशब्दः ` ममात्मा भद्रसेनः '

णत्वम्‌ । भृत्ये

इति । अपि च क्वचिद्‌ गौणः शब्दो दृष्ट

| यच्चूक्त चेतनाचेतनयोः

नाचेतनयोः साधारण

आत्मशब्दः, क्रतुज्वलनयोरिव

तुज्वलनयोरिव ज्योतिःशब्द इति, तन्न

आत्मशब्द चेतनत्वोपचाराद्‌

न भूतादिषु प्रयु ज्यते--

` भूतात्मा

त्र; अनेकार्थत्वस्यान्याय्यत्वात । तस्माच्चेतनविषठ
इद्द्रियात्मा

च्यत

गय एव मुख्य

इति च । साधारणत्वेऽप्यात्मशब्दस्य न

प्रकरणमुपपदं

वा किचिन्नि चायकमन्तरेणान्यतरवृत्तिता

ता निर्धारयितुं

शक्यते

। न चात्राचेतनस्य

नस्य नि चायकं

किचित्कारणमस्ति । प्रकृतं

तु सदीक्षितृ संनिहित च चेतनः श्वेतकेतुः

संभवतीत्यवोचाम

त्यव । तस्माच्चेतनविषय इहात्मशब्द इति नि चीयते

: | न हि चेतनस्य

रूढः, अर्थवाद कल्पिते

न तु ज्वलनसादृश्येन क्रतौ प्रवृत्त इत्यदृष्टान्तः

निरस्तसमस्तगौणत्वसाधारणत्वाशङ्कतया

तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात्‌

तस्मात्नाचेतनं प्रधानं सच्छब्दवाच्यम्‌

कुत च न प्रधानं सच्छब्दवाच्यम्‌ ?---

|| 1.1.8 ।।

यद्यनात्मेव प्रधानं सच्छब्दवाच्यम्‌,

हेयत्वावचनाच्च ।। 1.1.8 ।।

श्वेतकेतोरचेतन आत्मा

। ज्योतिःशब्दोऽपि लौकिकेन प्रयोगेण ज्वलन एव
न्तः । अथवा पूर्वसूत्र एवात्मशब्दं

ट व्याख्याय, ततः स्वतन्त्र एव प्रधानकारणनिराकरणहेतुव्यच्यियः --- `

' इति । तस्मान्नाचेत

तारामसमुख्या

। सत्यपि हेयत्ववचने प्रतिज्ञाविरोधः

` स आत्मा तत्त्वमसि ' इतीहोपदिष्टं स्यात्‌; स तदुपदेशश्रवणादनात्मज्ञतया
तन्निष्ठो मा भूदिति, मुख्यमात्मानमुपदिदिक्षु शास्त्रं तस्य हेयत्वं ब्रूयात्‌ । यथारुन्धतीं

या

दिदर्शयिधुस्तत्समीपस्थां स्थूलां

ं प्रथममरुन्धतीति ग्राहयित्वा, तां प्रत्याख्याय, प॒ चादरुन्धतीमेव ग्राहयति; तददन्नायमात्मेति ब्रूयात्‌
यैवमवोचत्‌ । सन्मात्रात्मावगतिनिष्ठैव हि षष्ठप्रपाठके परिसमापििर्दृश्यते

। च -शब्दः प्रतिज्ञाविरोधाभ

| न
-युच्चयप्रदर्शनार्थः

: प्रसज्यत । कारणविज्ञानाद्धि सर्व

तमादेशमप्रक्ष्यो येनाश्रुतं श्रुतं

सोम्थेकेन मृत्पिण्डेन सर्वं मृन्मयं विज्ञातं स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌
वाक्योपक्रमे श्रवणात्‌

आदेशो भवति ' इति व

भवत्यमतं विज्ञातमिति

मतमविज्ञातं तम

ज्ञातं

विज्ञातमिति प्रतिज्ञातम्‌
मिति; कथं नु भगवः स आदेशो भवतीति; यथा

ज्ञातम्‌ --- उत

भोक्तृवर्गो विज्ञातो

एवं सोम्य स

। न च सच्छब्दवाच्ये प्रधाने भोग्यवर्गकारणे हेयत्वेनाहेयत्वेन वा विज्ञाते

कुत

|| 1.1.9 ||

तदेव सच्छब्दवाच्यं कारणं प्रकृत्य श्रूयते

च न प्रधानं सच्छब्दवाच्यम्‌ 2---

स्वाप्ययात्‌ ।। 1.1

.9 ||

भवति, अप्रधानविकारत्वाद्‌भोक्तृवर्मस्य । तस्मान्न प्रधानं सच्छब्दवाच्यम्‌ ||

--- यत्रैतत्पुरुष

त्पुरुषः स्वपिति

वति; तस्मादेनं स्वपितीत्याचः

क्षते ति

निर्वक्ति । स्वशब्देनेहात्मोच्यते
प्रसिद्धम्‌, प्रभवाप्ययावित्युत्पत्तिप्रलययोः प्रयोगदर्शनात्‌ । मनःप्रचारोपाधिविशेष

नाम, सता सोम्य तदा

दा संपन्नो भवति; स्वमपीतो

स्वं ह्यपीतो भवति ' इति । एषा श्रुतिः स्वपितीत्येतत्पुरुषस्य लोकप्रसिद्धं नाम

। यः प्रकृ तः सच्छब्दवाच्यस्तमपीतो

भवत्यपिगतो भवतीत्यर्थः । अपिपूरवस्येतेर्लयाः

जीवो जागर्ति; तद्वासनाविशिष

सुषुप्तावस्थायामुपाधिकृतविशे

्थत्वं

पसंबन्धादिन्द्रियार्थान्गृह्णंस्तद्विशेषापन्नो
टः स्वप्नान्पश्यन्मनःशब्दवाच्यो भवति; स उपाधिद्रयोपरमे

गाभावात्स्वात्मनि प्रलीन इवेति

` स्वं ह्यपीतो भवति ' इत्युच्यते । यथा

हृदयशब्दनिर्ववनं श्रुत्या दर्शित

ललन ` स वा एष आत्मा हृदि

यथा वाशनायोदन्याशब्दप्रवृत्तिमूलं

, तस्यैतदेव निरुक्तम्‌--- हृद्ययमिति; तस्माद्धदयमिति ';

[किर

लं दर्शयति श्रुतिः--- आप एव तद

शितं नयन्ते

तेज एव तत्पीतं

नयते ' इति च;

` एवं स्वमात्मानं सच्छब्दवाच्यमपीतो

च्यमपीतो

भवति ' इतीममर्थं स्वपितिनामनिर्वचनेन

प्रधानं स्वरूपत्वेन प्रतिपद्येत

। यदि पुनः प्रधानमेवात्मीयत्वात्स्वशब्देनैवोच्येत

च्येत, एवमपि चे

ठ दर्शयति । न च चेतन

न आत्मा अचेतनं

चेतनोऽच तनमप्येतीति

विरुद्धमापद्येत । श्रुत्यन्तरं च-- ` प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्यं

किचन वेद नान्तरम्‌ ' इति सुषुप्तावर

थायां चेतने

अप्यय दर्शयति । अतो यस्मिन्नप्ययः सर्वेषां चेतनानां तच्चेतनं सच्छब्दवाच्यं ज गतः कारणं स्यात्‌, नाचेतनं प्रधानम्‌
||

कुत च न प्रधानं जगतः कारणम्‌ ?--

गतिसामान्यात्‌ ।। 1.1.10 ।।
|| 1.1.10 ।।

यदि तार्किकसमय इव वेदान्तेष्वपि भिन्ना कारणावगगतिरभविष्यत्‌, क्वचिच्वेतनं ब्रह्म जगत : कारणम्‌, क्वचिदचेतनं
प्रधानम्‌, क्वचिदन्यदेवेति; ततः कदाचित्प्रधानकारणवादानुरोधेनापीक्षत्यादिश्रवणमकल्पयिष्यत । न त्वेतदस्ति ।
समानैव हि सर्वेषु वेदान्तेधु चेतनकारणावगतिः । ` यथाग्नेर्ज्वलतः सर्वा दिशो विस्फुलिङ्गा
विप्रतिष्ठरन्नेवमेवेतस्मादात्मनः सर्वे प्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोकाः ' इति, ` तस्माद्वा
एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः ' इति, ` आत्मन एवेदं सर्वम्‌ ' इति, ` आत्मन एष प्राणो जायते ' इति च
आत्मनः कारणत्वं दर्शयन्ति सर्वे वेदान्ताः । आत्मशब्द च चेतनवचन इत्यवोचाम । महच्च प्रामाण्यकारणमेतत,
यद्वेदान्तवाक्यानां चेतनकारणत्वे समानगतित्वम्‌, चक्षुरादीनामिव रूपादिषु । अतो गतिसमान्यात्सर्वज्ञं ब्रह्म जगतः
कारणम्‌ ||

कुत च सर्वज्ञ ब्रह्म जगतः कारणम्‌ ?---

श्रुतत्वाच्च ।। 1.1.11 ।।
|| 1.1.11 ।।

स्वशब्देनैव च सर्वज्ञ ईश्वरो जगतः कारणमिति श्रूयते, श्वेताश्वतराणां मन्त्रोपनिषदि सर्वज्ञमीश्वरं प्रकृत्य-- ` स
कारणं करणाधिपाधिपो न चास्य र्का चज्जनिता न चाधिपः ' इति । तस्मात्सर्वज्ञं ब्रह्म जगतः कारणम्‌, नाचेतनं
प्रधानमन्यद्वेति सिद्धम्‌ ।।

` जन्माद्यस्य यतः ' इत्यारभ्य ` श्रुतत्वाच्च ' इत्येतदन्तः सूत्रर्ान्युदाहृतानि वेदान्तवाक्यानि, तेषाँ सर्वज्ञः
सर्वशक्तिरीश्वरो जगतो जन्मस्थितिप्रलयकारणमित्येतस्यार्थस्य प्रतिपादकत्वं न्यायपूर्वकं प्रतिपादितम्‌ ।
गतिसामान्योपन्यासेन च सर्वे वेदान्ता चेतनकारणवादिन इति व्याख्यातम्‌ । अतः परस्य ग्रन्थस्य किमुत्थानमिति,
उच्यते--- द्विरूपं हि ब्रह्मावगम्यते--- नामरूपविकारभेदोपाधिविशिष्टम्‌, तद्विपरीतं च सर्वोपाधिविवर्जितम्‌ । ` यत्र
हि दैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यति, यत्र त्वस्य सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं

पश्येत्‌ ' ` यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स भूमा; अथ यत्रान्यत्पश्यत्यन्यच्छरृणोत्यन्यद्विजानाति
तदल्पम्‌; यो वै भूमा तदमृतम्‌; अथ यदल्पं तन्मर्त्यम्‌ ' ` सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरो नामानि कृत्वाभिवदन्यदास्ते
' ` निष्कलं निष्कियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम्‌ । अमृतस्य परं सेतुं दग्धेन्धनमिवानलम्‌ ' ` नेति नेति ' `
अस्थूलमनण्वहस्वदीर्घम्‌ ' इति, ` न्यूनमन्यत्स्थानं संपूर्णमन्यत्‌ ' इति चैवं सहस्रशो विद्याविद्याविधयभेदेन ब्रह्मणो
द्विरूपतां दर्शयन्ति वेदान्तवाक्यानि । तत्राविद्यावस्थायां ब्रह्मण उपास्योपासकादिलक्षणः सर्वो व्यवहारः । तत्र
कानिचिदुब्रह्मण उपासनान्यभ्युदयार्थानि, कानिचित्क्रममुक्त्यर्थानि, कानिचित्कर्मसमृद्ध्यर्थानि । तेषां
गुणविशेषोपाधिभेदेन भेदः । एक एव तु पर आगत्मेश्वरस्तेस्तेर्गुणविशेषेर्विशिष्ट उपास्यो यद्यपि भवति, तथापि
यथागुणोपासनमेव फलानि भिद्यन्ते; ` तं यथा यथोपासते तदेव भवति ' इति श्रुतेः, ` यथाक्रतुरस्मिल्लोके पुरुषो
भवति, तथतः प्रेत्य भवति ' इति च; स्मृते च--- ` य॑ य॑ वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेबरम्‌ । तं तमेवैति कौन्तेय
सदा तद्‌भावभावितः ' इति । यद्यप्येक आत्मा सर्वभूतेधु स्थावरजङ्गमेषु गूढः, तथापि
चित्तोपाधिविशेषतारतम्यादात्मनः कूटस्थनित्यस्थैकरूपस्याप्युत्तरोत्तरमाविष्कृतस्य तारतम्यमेश्वर्यशक्तिविशेधेः श्रूयते ---
` तस्य य आत्मानमाविस्तरां वेद ' इत्यत्र; स्मृतावपि-- ` यद्यद्विभूतिमत्सत््वं श्रीमदूजितमेव वा । तत्तदेवावगच्छ त्वं

मम तेजोऽशसंभवम्‌ ' इति यत्र यत्र विभूत्याद्यतिशयः, स स ईश्वर इत्युपास्यतया चोद्यते । एवमिहाप्यादित्यमण्ड ले
हिरण्मयः पुरुषः सर्वपाप्मोद्यलिङ्गात्पर एवेति वक्ष्यति । एवम्‌ ` आकाशस्तल्लिङ्गात्‌ ' इत्यादिषु द्रष्टव्यम्‌ । एवं
सद्योमुक्तिकारणमप्यात्मज्ञानमुपाधिविशेषद्रारेणोपदिश्यमानमप्यविवक्षितोपाधिसंबन्धविशेषं पर पर विषयत्वेन संदिह्यमानं
वाक्यगतिपर्यालोचनया निर्णेतव्यं भवति --यथेहैव तावत्‌ ` आनन्दमयोऽभ्यासात्‌ ' इति । एवमेकमपि
ब्रह्मापेक्षितोपाधिसंबन्धं निरस्तोपाधिसंबन्धं चोपास्यत्वेन ज्ञेयत्वेन च वेदान्तेष-पदिश्यत इति प्रदर्शयितुं परो ग्रन्थ
आरभ्यते । यच्च ` गतिसामान्यात्‌ ' इत्यचेतनकारणनिराकरणमुक्तम्‌, तदपि वाक्यान्तराणि ब्रह्मविषयाणि व्याचक्षाणेन
ब्रह्मविपरीतकारणनिषधेन प्रपञ्च्यते--

आनन्दमयोऽभ्यासात्‌ ।। 1.1.12 ।।

आनन्दमयाधिकरणम्‌ ।। 1.1.12 ।।

तैत्तिरीयके अन्नमयं प्राणमयं मनोमयं विज्ञानमयं चानुक्रम्याम्नायते --
` तस्माद्वा एतस्माद्विज्ञानमयादन्योऽन्तर आत्मानन्दमयः ' इति । तत्र संशयः-- किमिहानन्दमयशब्देन परमेव
ब्रह्मोच्यते, यत्प्रकृतम्‌ ` सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' इति, किं वान्रमयादिवदूब्रह्मणोऽर्थान्तिरमिति । किं तावत्प्राप्तम्‌
१ ब्रह्मणोऽर्थान्तरममुख्य आत्मानन्दमयः स्यात्‌ । कस्मात्‌ ? अन्नमयाद्यमुख्यात्मप्रवाहपतितत्वात्‌ । अथापि
स्यात्सर्वान्तरत्वादानन्दमयो मुख्य एवात्मेति; न स्याप्परियाद्यवयवयोगाच्छारीरत्वश्रवणाच्च । मुख्य चेदात्मा स्यान्न
प्रियादिसंस्पर्शः स्यात्‌ । इह वु ` तस्य प्रियमेव शिरः ' इत्यादि श्रूयते । शारीरत्वं च श्रूयते-- ` तस्यैष एव शारीर
आत्मा यः पूर्वस्य ' इति । तस्य पूर्वस्य विज्ञानमयस्यैष एव शारीर आत्मा य एष आनन्दमय इत्यर्थः । न च
सशरीरस्य सतः प्रियाप्रियसंस्पर्शो वारयितुं शक्यः । तस्मात्संसार्यवानन्दमय अतत्मेत्येवं प्राप्ते, इदमुच्यते--

` आनन्दमयोऽभ्यासात्‌ ' । पर एवात्मानन्दमयो भवितुमर्हति । कुतः ? अभ्यासात्‌ । परस्मिन्नेव ह्यात्मन्यानन्दशब्दो
बहुकृत्वोऽभ्यस्यते । आनन्दमयं प्रस्तुत्य ` रसो वै सः ' इति तस्यैव रसत्वमुक्त्वा, उच्यते--- ` रस ह्येवायं
लब्ध्वानन्दीभवति । को ह्येवान्यात्कः प्राण्यात्‌ । यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्‌ । एष ह्येवानन्दयाति ' `
सेषानन्दस्य मीम सा भवति ' ` एतमानन्दमयमात्मानमुपसंक्रामति ' ` आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेति कुत चन ' इति;
` आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌ ' इति च । श्रुत्यन्तरे च ` विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ' इति ब्रह्मण्येवानन्दशब्दो दृष्टः ।
एवमानन्दशब्दस्य बहुकृत्वो ब्रह्मण्यभ्यासादानन्दमय आत्मा ब्रह्मेति गम्यते |

यत्ूक्तमन्नमयाद्यमुख्यात्मप्रवाह पतितत्वादानन्दमयस्याप्यमुख्यत्वमिति, नासौ दोषः, आनन्दमयस्य सर्वान्तरत्वात्‌ ।
मुख्यमेव ह्यात्मानमुपदिदिक्षु शास्त्रं लोकबुद्धिमनुसरत्‌, अन्नमयं शरीरमनात्मानमत्यन्तम्‌ ढानामात्मत्वेन प्रसिद्धमनूद्य
मूषानिषिक्तदुतताम्रादिप्रतिमावत्ततोऽन्तरं ततोऽन्तरमित्येवं पूर्वेण पूर्वेण समानमुत्तरमुत्तरमनात्मानमात्मेति ग्राहयत्‌,
प्रतिपत्तिसौकयपिक्षया सर्वान्तरं मुख्यमानन्दमयमात्मानमुप दिदेशेति { लष्टतरम्‌ । यथारुन्धतीदर्शने बह्वीष्वपि
तारास्वमुख्यास्वरुन्धतीषु दर्शितासु, या अन्त्या प्रदर्श्यते सा मुख्यैवारुन्धती भवति; एवमिहाप्यानन्दमयस्य
सर्वान्तरत्वान्मुख्यमात्मत्वम्‌ । यत्तु ब्रूषे, प्रियादीनां शिरस्त्वादिकल्पनानुपपन्ना मुख्यस्यात्मन इति --
अतीतानन्तरोपाधिजनिता सा; न स्वाभाविकीत्यदोषः । शारीरत्वमप्यानन्दमयस्यान्नमयादिशरीरपरम्परया
प्रदरश्यमानत्वात्‌; न पुनः साक्षादेव शारीरत्वं संसारिवत्‌ । तरु मादानन्दमयः पर एवात्मा ||

विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचुर्यात्‌ ।। 1.1.13 ।।
| 1.1.13 ।।

अत्राह--- नानन्दमयः पर आत्मा भवितुमर्हति; कस्मात्‌ 2 विकारशब्दात्‌; प्रकृतिवचनादयमन्यः शब्दो विकारव्चनः
समधिगतः ` आनन्दमयः ' इति, मयटो विकारार्थत्वात्‌; तस्मादन्नमयादिशब्दवद्विकार विधय एवायमानन्दमयशब्द इति
चेत्‌, न; प्राचुर्यार्थेऽपि मयटः स्मरणात्‌ । ` तत्प्रकृतवचने मयट्‌ ' इति हि प्रचुरतायामपि मयद्‌ स्मर्यते; यथा `
अन्नमयो यज्ञः ' इत्यत्नप्रचुर उच्यते, एवमानन्दप्रचुरं ब्रह्मानन्दमयमुच्यते । आनन्दप्रचुर्तवं च ब्रह्मणो

मनुष्यत्वादारभ्योत्तरस्मिन्नुत्तर स्मिन्स्थाने शतगुण आनन्द इत्युक्त्वा ब्रह्मानन्दस्य निरतिशयत्वावधारणात्‌ ।
तस्मात्प्राचु्र्थि मयट्‌ ||

तद्धेतुव्यपदेशाच्च ।। 1.1.14 ।।

|| 1.1.14 ।।

इत च प्राचुर्यार्थे मयट्‌; यस्मादानन्दहेतुत्वं ब्रह्मणो व्यपदिशति श्रुतिः -- ` एष ह्येवानन्दयाति ' इति--
आनन्दयतीत्यर्थः । यो ह्यन्यानानन्दयति स प्रचुरानन्द इति प्रसिद्धं भवति; यथा लोके योऽन्येषां धनिकत्वमापादयति
स प्रचुरधन इति गम्यते, तद्वत्‌ । तस्मात्प्राचुर्यार्थऽपि मयटः संभवादानन्दमयः पर एवात्मा ।।

मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते ।। 1.1.15 ||

|| 1.1.15 ।।

इत चानन्दमयः पर एवात्मा; यस्मात्‌ ` ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌ ' इत्युपक्रम्य, ` सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' इत्यस्मिन्मन्त्र
यत्‌ ब्रह्म प्रकृतं सत्यज्ञानानन्तविशेषणेनिर्धारितम्‌, यस्मादाकाशादिक्रमेण स्थावरजङ्गमानि

भूतान्यजायन्त, यच्च भूतानि सृष्ट्वा तान्यनुप्रविश्य गुहायामवस्थितं सर्वान्तिरम्‌, यस्य विज्ञानाय ` अन्योऽन्तर आत्मा
' ` अन्योऽन्तर आत्मा ' इति प्रक्रान्तम्‌, तन्मान्त्रवर्णिकमेव ब्रह्मेह गीयते--- ` अन्योऽन्तर आत्मानन्दमयः ' इति ।
मन्त्रब्राह्मणयो चेकार्थत्वं युक्तम्‌, अविरोधात्‌ । अन्यथा हि प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रिये स्याताम्‌ । न चाटामयादिभ्य
इवानन्दमयादन्योऽन्तर आत्माभिधीयते । एतन्निष्ठेव च भार्गवी वारुणी विद्या --- ` आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌
| तस्मादानन्दमयः पर एवात्मा ||

इति

नेतरोऽनुपपत्तेः ।। 1.1.16 ।।

|| 1.1.16 ।।

इत चानन्दमयः पर एवात्मा, नेतरः; इतर ईश्वरादन्यः संसारी जीव इत्यर्थः । न जीव आनन्दमयशब्देनाभिधीयते;
कस्मात्‌ 2 अनुपपत्तेः । आनन्दमयं हि प्रकृत्य श्रूयते--- ` सोऽकामयत । बहु स्यां प्रजायेयेति । स तपोऽतप्यत ।
स तपस्तप्त्वा । इद्‌ सर्वमसृजत । यदिदं किंच ' इति । तत्र प्राक्शरीराद्यु्पत्तेरभिध्यानम्‌, सृज्यमानानां च
विकाराणां सष्टुरव्यतिरेकः, सर्वविकारसूष्टि च न परस्मादात्मनोऽन्यत्रोपपद्यते ||

भेदव्यपदेशाच्च ।। 1.1.17 ||
|| 1.1.17 ||

इत च नानन्दमयः संसारी; यस्मादानन्दमयाधिकारे ` रसो वै सः । रसु ह्येवायं लब्ध्वानन्दी भवति ' इति
जीवानन्दमयौ भेदेन व्यपदिशति । न हि लब्धैव लब्धव्यो भवति । कथं तर्हिं ` आत्मान्वेष्टव्यः ' ` आत्मलामान्न परं
विद्यते ' इति श्रुतिस्मृति, यावता न लब्धैव लब्धव्यो भवतीत्युक्तम्‌ ? बाढम्‌ --- तथाप्यात्मनोऽप्रच्युतात्मभावस्यैव
सतस्तत्त्वानवबोधनिमित्तो मिथ्यैव देहादिष्वनात्मसु आत्मत्वनि चयो लौकिको दृष्टः । तेन देहादिभूतस्यात्मनोऽपि
आत्मा---अनव्विष्टः ` अन्वेष्टव्यः ', अलब्धः ` लब्धव्यः ', अश्रुतः ` श्रोतव्यः", अमतः ` मन्तव्यः ', अविज्ञातः `
विज्ञातव्यः '--- इत्यादिभेदव्यपदेश उपपद्यते । प्रतिषिध्यत एव तु परमार्थतः सर्वज्ञात्परमेश्वरादन्यो द्रष्टा श्रोता वा `
नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ' इत्यादिना । परमेश्वरस्तु अविद्याकल्पिताच्छारीरात्कतुर्मोक्तुः विज्ञानात्माख्यात्‌ अन्यः; यथा
मायाविन चर्मखङ्गधरात्सूत्रेणाकाशमधिरोहतः स एव मायावी परमार्थरूपो भूमिष्ठोऽन्यः; यथा वा

घटाकाशादुपाधिपरिच्छित्रादनुपाधिपरिच्छिन्न आकाशोऽन्यः । ईदृशं च विज्ञानात्मपरमात्ममेदमाश्रित्य ` नेतरोऽनुपपत्तेः
' ` भेदव्यपदेशाच्च ' इत्युक्तम्‌ ।।

कामाच्च नानुमानापेक्षा || 1.1.18 ||
|| 1.1.18 ।।

आनन्दमयाधिकारे च ` सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति ' इति कामयितृत्वनिर्देशाच्च नानुमानिकमपि
सांख्यपरिकल्पितमचेतनं प्रधानमानन्दमयत्वेन कारणत्वेन वा अपक्षितव्यम्‌ । ` ईक्षतेर्नाशब्दम्‌ ' इति निराकृतमपि
प्रधानं पूर्वसूत्रोदाहतां कामयितृत्वश्रुतिमाश्रित्य प्रसङ्गात्पुनर्निराक्रियते गतिसामान्यप्रप ञ्वनाय ||

अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति ।। 1.1.19 ||

| 1.1.19 ।।

इत च न प्रधाने जीवे वानन्दमयशब्दः; यस्मादस्मिन्नानन्दमये प्रकृत आत्मनि, प्रतिबुद्धस्यास्य जीवस्य, तद्योगं
शास्ति--- तदात्मना योगस्तद्योगः, तद्भावापत्तिः, मुक्तिरित्यर्थः --- तद्योगं शास्ति शास्त्रम्‌--- ` यदा ह्येवैष
एतस्मिन्नदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते । अथ सोऽभयं गतो भवति । यदा ह्येवैष
एतस्मिन्रुदरमन्तरं कुरुते । अथ तस्य भयं भवति ' इति । एतदुक्तं भवति---
यदेतस्मिन्नानन्दमयेऽल्पमप्यन्तरमतादात्म्यरूपं पश्यति, तदा संसारभयान्न निवर्तते; यदा त्वेतस्मिन्नानन्दमये निरन्तरं
तादात्म्येन प्रतितिष्ठति, तदा संसारभयासिवर्तत इति । तच्च परमात्मपरिग्रहे घटते, न प्रधानपरिग्रहे जीवपरिग्रहे वा
। तस्मादानन्दमयः परमात्मेति सिद्धम्‌ ।।

1

इदं त्विह वक्तव्यम्‌-- ` स वा एष पुरुषोऽन्नरसमयः ' ` तस्माद्वा एतस्मादन्नरसमयादन्योऽन्तर आत्मा

प्राणमयः ' तस्मात्‌ ` अन्योऽन्तर आत्मा मनोमयः ' तस्मात्‌ ` अन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमयः ' इति च विकारार्थे
मयट्प्रवाहे सति, आनन्दमय एवाकस्मादर्धजरतीयन्यायेन कथमिव मयटः प्राचुर्यार्थत्वं ब्रह्मविषयत्वं चाश्रीयत इति ।
मान्त्रवर्णिकब्रह्माधिकारादिति चेत्‌, न; अन्रमयादीनामपि तर्हि ब्रह्मत्वप्रसङ्गः । अत्राह ---युक्तमन्नरमयादीनामब्रह्मत्वम्‌,
तस्मात्तस्मादान्तरस्यान्तरस्यान्यस्यान्यस्यात्मन उच्यमानत्वात्‌; आनन्दमयात्तु न र्का `चदन्य आन्तर आत्मोच्यते;
तेनानन्दमयस्य ब्रह्मत्वम्‌, अन्यथा प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रियाप्रसङ्गादिति । अत्रोच्यते --- यद्यप्यन्नमयादिभ्य
इवानन्दमयात्‌ ` अन्योऽन्तर आत्मा ' इति न श्रूयते, तथापि नानन्दमयस्य ब्रह्मत्वम्‌; यत आनन्दमयं प्रकृत्य श्रूयते ---
` तस्य प्रियमेव शिरः, मोदो दक्षिणः पक्षः, प्रमोद उत्तरः पक्षः, आनन्द आत्मा, ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ' इति । तत्र
यदब्रह्मेह मन्त्रवर्णे प्रकृतम्‌ ` सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' इति, तदिह ` ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ' इत्युच्यते |

तद्वि जिज्ञापयिषयेवान्नमयादय आनन्दमयपर्यन्ताः पञ्च कोशाः कल्प्यन्ते । तत्र कुतः प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रियाप्रसङ्गाः

| नन्वानन्दमयस्यावयवत्वेन ` ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ' इत्युच्यते, अन्नरमयादीनामिव ` इदं पुच्छं प्रतिष्ठा ' इत्यादि; तत्र
कथं ब्रह्मणः स्वप्रधानत्वं शक्यं विज्ञातुम्‌ ? प्रकृतत्वादिति ब्रूमः । नन्वानन्दमयावयवत्वेनापि ब्रह्मणि विज्ञायमाने न
प्रकृतत्वं हीयते, आनन्दमयस्य ब्रह्मत्वादिति; अत्रोच्यते --- तथा सति तदेव ब्रह्म आनन्दमय आत्मा अवयवी, तदेव च
ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्टा अवयव इत्यसामञ्जस्यं स्यात्‌ । अन्यतरपरिग्रहे वु, युक्तम्‌ ` ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ' इत्यत्रेव
ब्रह्मनिर्देश आश्रयितुम्‌, ब्रह्मशब्द संयोगात्‌; नानन्दमयवाक्ये, ब्रह्मशब्दसंयो गाभावादिति । अपि च ब्रह्म पुच्छं
प्रतिष्ठत्युक्त्वेदमुच्यते--- ` तदप्येष लोको भवति । असन्नेव स भवति । असद्ब्रह्मेति वेद चेत्‌ । अस्ति ब्रह्मेति
चेद्वेद । सन्तमेनं ततो विदुः ' इति । अस्मि च लोकेऽननुकृष्यानन्दमयं ब्रह्मण एव
भावाभाववेदनयोर्गुणदोषाभिधानाद्‌ गम्यते --- ` ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ' इत्यत्र ब्रह्मण एव स्वप्रधानत्वमिति । न
चानन्दमयस्यात्मनो भावाभावाशङ्का युक्ता, प्रियमोदादि विशिष्टस्यानन्दमयस्य सर्वलोकप्रसिद्धत्वात्‌ । कथं पुनः
स्वप्रधानं सद्ब्रह्म आनन्दमयस्य पुच्छत्वेन निर्दिश्यते--- ` ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ' इति ? नैष दोधः । पुच्छवत्पुच्छम्‌,
प्रतिष्ठा परायणमेकनीडं लौकिकस्यानन्दजातस्य ब्रह्मानन्दः इत्येतदनेन विवक्ष्यते, नावयवत्वम्‌; `

एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति ' इति श्रुत्यन्तरात्‌ । अपि चानन्दमयस्य ब्रह्मत्वे प्रियाद्यवयवत्वेन
सविशेषं ब्रह्माभ्युपगन्तव्यम्‌; निर्विशेषं वु ब्रह्म वाक्यशेषे श्रूयते, वाङ्मनसयोरगोचरत्वाभिधानात्‌ --- ` यतो वाचो
निवर्तन्ते । अप्राप्य मनसा सह । आनन्दं ब्रह्मणो विदान्‌ । न बिभेति कुत चन ' इति । अपि चानन्दप्रचुर इत्युक्ते
दुःखाल्पीयस्त्वमपि गम्यते; प्राचुर्यस्य लोके प्रतियोग्यल्पत्वापक्षत्वात्‌ । तथा च सति ` यत्र नान्यत्पश्यति,
नान्यच्छृणोति, नान्यद्विजानाति, स भूमा ' इति भूम्नि ब्रह्मणि तद्व्यतिरिक्ताभावश्रुतिरुपरुध्येत । प्रतिशरीरं च
प्रियादिभेदादानन्दमयस्य भिन्नत्वम्‌; ब्रह्म तु न प्रतिशरीरं भिद्यते, ` सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' इत्यानन्त्यश्रुतेः ` एको
देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा ' इति च श्रुत्यन्तरात्‌ । न चानन्दमयाभ्यासः श्रूयते ।
प्रातिपदिकार्थमात्रमेव हि सर्वत्राभ्यस्यते-- ` रसो वै सः । रसू ह्येवायं लब्ध्वानन्दी भवति । को ह्येवान्यात्कः
प्राण्यात्‌ । यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्‌ ' ` सेषानन्दस्य मीर्मा सा भवति ' ` आनन्दं ब्रह्मणो विद्धान्न विभेति
कुत चन ' इति ` आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌ ' इति च । यदि चानन्दमयशब्दस्य ब्रह्मविधयत्वं नि चतं भवेत्‌, तत
उत्तरेष्वानन्दमात्रप्रयोगेष्वप्यानन्दमयाभ्यासः कल्प्येत; न त्वानन्दमयस्य ब्रह्मत्वमस्ति,
प्रियशिरस्त्वादिभिर्हतुभिरित्यवोचाम; तस्मच्छ्रुत्यन्तरे ` विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ' इत्यानन्दपदप्रातिपदिकस्य ब्रह्मणि
प्रयोगदर्शनात्‌, ` यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्‌ ' इति ब्रह्मविधयः प्रयोगो न त्वानन्दमयाभ्यास इत्यवगन्तव्यम्‌ ।
यस्त्वयं मयडन्तस्यैवानन्दमयशब्दस्याभ्यासः ` एतमानन्दमयमात्मानमुपसंक्रामति ' इति, न तस्य ब्रह्मविषयत्वमस्ति;
विकारात्मनामेवान्नमयादीनामनात्मनामुपसंक्रमितव्यानां प्रवाहे पतित्वात्‌ ।
नन्वानन्दमयस्योपसंक्रमितव्यस्यान्नमयादिवदब्रह्मत्वे सति नैव विदुषो ब्रह्मप्राप्तिः फलं निर्दिष्टं भवेत्‌ । नैष दोषः
आनन्दमयोपसंक्रमणनि्देशेनैव विदुषः पुच्छग्रतिष्ठाभूतब्रह्मप्राप्तेः फलस्य निर्दिष्टत्वात्‌, ` तदप्येष लोको भवति ' `
यतो वाचो निवर्तन्ते ' इत्यादिना च प्रपञ्च्यमानत्वात्‌ । या त्वानन्दमयसंनिधाने ` सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति '
इतीयं श्रुतिरुदाहृता, सा ` ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ' इत्यनेन संनिहिततरेण ब्रह्मणा संबध्यमाना

नानन्दमयस्य ब्रह्मतां प्रतिबोधयति । तदपेक्षत्वाच्चोत्तरस्य ग्रन्थस्य ` रसो वे सः ' इत्यादेर्नानन्दमयविषयता । ननु `
सोऽकामयत ' इति ब्रह्मणि पुंलिङ्गनिर्देशो नोपपद्यते । नायं दोषः, ` तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः !
इत्यत्र पुंलिङ्गेनाप्यात्मशब्देन ब्रह्मणः प्रकृतत्वात्‌ । यन्तु भार्गवी वारुणी विद्या -- ` आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌ '
इति, तस्यां मयडश्रवणासप्पियशिरस्त्वाद्यश्रवणाच्च युक्तमानन्दस्य ब्रह्मत्वम्‌ । तस्मादणुमात्रमपि विशे षमनाश्चित्य न
स्वत एव प्रियशिरस्त्वादि ब्रह्मण उपपद्यते । न चे ह सविशेषं ब्रह्म प्रतिपिपादयिषितम्‌, वाङ्मनसोगवरातिक्रमणश्रुतेः
| तस्मादन्नमयादिष्विवानन्दमयेऽपि विकारार्थ एव मयद्‌ विज्ञेयः, न प्राचुर्यार्थः ।।

सूत्राणि त्वेवं व्याख्येयानि-- ` ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ' इत्यत्र किमानन्दमयावयवत्वेन ब्रह्म विवक्ष्यते, उत
स्वप्रधानत्वेनेति । पुच्छशब्दादवयवत्वेनेति प्राप्ते, उच्यते -- ` आनन्दमयोऽभ्यासात्‌ ' आनन्दमय आत्मा इत्यत्र ` ब्रह्म
पुच्छं प्रतिष्ठा ' इति स्वप्रधानमेव ब्रह्मोपदिश्यते; अभ्यासात्‌ ` असन्नेव स ` विकारशब्दान्नेति चेन्न

प्राचुर्यात ' विकारशब्दोऽवयवशब्दोऽभिप्रेतः; पुच्छमित्यवयवशब्दान्न स्वप्रधानत्वं ब्रह्मण इति यदुक्तम्‌, तस्य परिहारो
वक्तव्यः; अत्रोच्यते--- नायं दोषः, प्राचुर्यादप्यवयवशब्दोपपत्तेः; प्राचुर्यं प्रायापत्तिः, अवयवयप्राये व्वनमित्यर्थः;
अन्नमयादीनां हि शिरआदिषु पुच्छान्तेष्ववयवेषृक्तेष्वानन्दमयस्यापि शिरआदीन्यवयवान्तराण्युक्त्वा अवयव प्रायापत्त्या `
ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ' इत्याह, नावयवविवक्षया; यत्कारणम्‌ ` अभ्यासात्‌ ' इति स्वप्रधानत्वं ब्रह्मणः समर्थितम्‌ । `
तद्धेतुव्यपदेशाच्च ' सर्वस्य हि विकारजातस्य सानन्दमयस्य कारणत्वेन ब्रह्म व्यपदिश्यते-- ` इद्‌ सर्वमसृजत,
यदिदं किच ' इति । न च कारणं सदब्रह्म स्वविकारस्यानन्दमयस्य मुख्यया वृत््यावयव उपपद्यते । अपराण्यपि
सूत्राणि यथासंभवं पुच्छवाक्यनिर्दिष्टस्थैव ब्रह्मण उपपादकानि द्रष्टव्यानि ||

अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्‌ ।। 1.1.20 ।।

अन्तरधिकरणम्‌ ।। 1.1.20 ।।

इदमाम्नायते--- ` अथ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते हिरण्यश्मश्र्हिरण्यकेश आ प्रणखात्सर्वएव सुवर्णः
` तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी तस्योदिति नाम स एष सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदित उदेति ह वै सर्वेभ्यः
पाप्मभ्यो य एवं वेद ' इत्यधिदेवतम्‌ । अथाध्यात्ममपि ` अथ य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यते ' इत्यादि । तत्र

संशयः--- किं विद्याकर्मातिशयवशात्प्राप्तोत्कर्षः का चत्संसारी सूर्यमण्डले चक्षुषि चोपास्यत्वेन श्रूयते, किं वा
नित्यसिद्धः परमेश्वरः ? इति । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? संसारीति । कुतः ? रूपवतत्वश्रवणात्‌ । आदित्यपुरुषे तावत्‌
हिरण्यश्मश्रुः ' इत्यादि रूपमुदाहृतम्‌; अक्षिपुरुषेऽपि तदेवातिदेशेन प्राप्यते ` तस्यैतस्य तदेव रूपं यदमुष्य रूपम्‌ !
इति । न च परमेश्वरस्य रूपवत्त्वं युक्तम्‌, ` अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययम्‌ ' इति श्रुतेः; आधारश्रवणाच्च-- ` य
एषोऽन्तरादित्ये य एषोऽन्तरक्षिणि ' इति । न ह्यनाधारस्य स्वमहिमप्रतिष्ठितस्य सर्वव्यापिनः परमेश्वरस्याधार
उपदिश्येत । ` स भगवः कस्मि्प्रतिष्ठित इति स्वे महिम्नि ' इति ` आकाशवत्सर्वगत च नित्यः ' इति च श्रुती
भवतः । ेश्वर्यमर्यादाश्रुते च--- ` स एष ये चामुष्मात्पराञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे देवकामानां च ' इत्यादित्यपुरुषस्य
एेश्वर्यमर्यादा; ` स एष ये चैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे मनुष्यकामानां च ' इत्यक्षिपुरुषस्य । न च परमेश्वरस्य
मर्यादावदैश्वर्यं युक्तम्‌; ` एष सर्वेश्वर एष भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधरण एषां लोकानामसंभेदाय '
इत्यविशेषश्रुतेः । तस्मात्राक्ष्यादित्ययोरन्तः परमेश्वर इत्येवं प्राप्ते --

९

ब्रूमः-- अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्‌ इति । ` य एषोऽन्तरादित्ये ' ` य एषोऽन्तरक्षिणि ' इति च श्रूयमाणः पुरुषः परमेश्वर
एव, न संसारी । कुतः ? तद्धर्मोपदेशात्‌ । तस्य हि परमेश्वरस्य धर्मा इहोपदिष्टाः । तद्यथा -- ` तस्योदिति नाम '
इति श्रावयित्वा तस्यादित्यपुरुषस्य नाम ` स एष सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदितः ' इति सर्वपाप्मापगमेन निर्वक्ति । तदेव च
कृतनिर्ववनं नामाक्षिपुरुषस्याप्यतिदिशति -- ` यन्नाम तन्नाम ' इति । सर्वपाप्मापगम च परमात्मन एव श्रूयते-- ` य
आत्मापहतपाप्मा ' इत्यादौ । तथा चाक्षुषे पुरुषे ` सेव ऋक्‌ तत्साम तदुक्थं तद्यजुस्तदुब्रह्म ' इति
ऋक्सामाद्यात्मकतां निर्धारयति । सा च परमेश्वरस्योपपद्यते, सर्वकारणत्वात्सर्वात्मकत्वोपपत्तेः । पृथिव्यगन्याद्यात्मके
चाधिदैवतमृक्सामे, वाक्प्राणाद्यात्मके
चाध्यात्ममनुक्रम्याह---` तस्यच साम च गेष्णौ ' इत्यधिदैवतम्‌ । तथाध्यात्ममपि--- ` यावमुष्य गेष्णौ तौ गेष्णौ !
इति । तच्च सर्वात्मकत्वे सत्येवोपपद्यते । ` तद्य इमे वीणायां गायन्त्येतं त्वेव ते गायन्ति तस्मात्ते धनसनयः ' इति
च लौकिकेष्वपि गानेष्वस्यैव मीयमानत्वं दर्शयति । तच्च परमेश्वरपरिग्रह एव घटते -- ` यद्यद्धिभूतिमत्सत्त्वं
श्रूमदूर्जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोशसंभवम्‌ ' इति भगवद्‌ गीतादर्शनात्‌ । लोककामेशितृत्वमपि
निरङ्कुशं श्रूयमाणं परमेश्वरं गमयति । यत्तक्तं हिरण्यश्मश्रुत्वादि रूपवत्त्वश्रवणं परमेश्वरे नोपपद्यत इति, अत्र ब्ूमः--
- स्यात्परमेश्वरस्यापरिच्छावशान्मायारूपं रूपं साधकानुग्रहार्थम्‌, ` माया हयेषा मया सृष्टा यन्मां पश्यसि नारद ।
सर्वभूतगुणेरयक्तं मेवं मां ज्ञातुमर्हसि ' इति स्मरणात्‌ । अपि च, यत्र तु निरस्तसर्वविशेषं पारमेश्वरं रूपमुपदिश्यते,
भवति तत्र शास्त्रम्‌ ` अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययम्‌ ' इत्यादि । सर्वकारणत्वाच्तु विकारधर्मेरपि के चद्िशिष्टः परमेश्वर
उपास्यत्वेन निर्दिश्यते--- ` सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः ' इत्यादिना । तथा हिरण्यश्मश्रुत्वादिनिर्देशोऽपि
भविष्यति । यदप्याधारश्रवणान्न परमेश्वर इति, अत्रोच्यते--- स्वमहिमप्रतिष्ठस्याप्याधार विशेषोपदेश उपासनार्थो
भविष्यति; सर्वगतत्वादुब्रह्मणो व्योमवत्सर्वान्तरत्वोपपत्तेः ।
एेश्वर्यमर्यादाश्रवणमप्यध्यात्माधिदैवतविभागापेक्षमुपासनार्थ मेव । तस्मात्परमेश्वर एवाक्ष्यादित्ययोरन्तरुपदिश्यते

भेदव्यपदेशाच्चान्यः ।। 1.1.21 ||
|| 1.1.21 ||

अस्ति चादित्यादिशरीराभिमानिभ्यो जीवेभ्योऽन्य ईश्वरोऽन्तर्यामी--- ` य आदित्ये तिष्ठन्नादित्यादन्तरो यमादित्यो न
वेद यस्यादित्यः शरीरं च आदित्यमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः ' इति श्रुत्यन्तरे भेदव्यपदेशात्‌ । तत्र हि `
आदित्यादन्तरो यमादित्यो न वेद ' इति वेदितुरादित्याद्विज्ञानात्मनोऽन्योऽन्तर्यामि स्पष्टं निर्दिश्यते । स
एवेहाप्यन्तरादित्ये पुरुषो भवितुमर्हति, श्रुतिसामान्यात्‌ । तस्मात्परमेश्वर एवेहोपदिश्यत इति सिद्धम्‌ ।।

आकाशस्तल्लिगात्‌ ।। 1.1.22 ।।

आकाशाधिकरणम्‌ ।। 1.1.22 ।।

इदमामनन्ति ` अस्य लोकस्य का गतिरित्याकाश इति होवाच सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्त

आकाशं प्रत्यस्तं यन्त्याकाशो ह्येवेभ्यो ज्यायानाकाशः परायणम्‌ ' इति । तत्र संशयः-- किमाकाशशब्देन परं

ब्रह्माभिधीयते, उत भूताकाशमिति । कुतः संशयः ? उभयत्र प्रयोगदर्शनात्‌ । भूतविशेषे तावत्सुप्रसिद्धो

लोकवेदयोराकाशशब्दः | ब्रह्मण्यपि क्वचित्प्रयुज्यमानो दृश्यते, यत्र वाक्यशेषवशादसाधारणगुणश्र वणाद्वा निर्धारितं

ब्रह्म भवति---यथा ` यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्‌ ' इति ` आकाशो ह वै नाम नामरूपतयोर्चिर्वहिता ते यदन्तरा

तद्‌ब्रह्म ' इति चैवमादौ । अतः संशयः

| किं पुनरत्र युक्तम्‌ ? भूताकाशमिति । कुतः ? तद्धि प्रसिद्धतरेण प्रयोगेण

शीघ्रं बुद्धिमारोहति । न चायमाकाशशब्द उभयोः साधारणः शक्यो विज्ञातुम्‌, अनेकार्थत्वप्रसङ्गात्‌ । तस्मादब्रह्मणि

गोण एव आकाशशब्दो भवितुमर्हति । विभुत्वादिभिर्हि बहुभिर्धरमेः सदृशमाकाशेन ब्रह्म भवति । न च मुख्यसंभवे

गौणोऽर्थो ग्रहणमर्हति । संभवति चेह मुख्यस्थैवाकाशस्य ग्रहणम्‌ । ननु भूताकाशपरिग्रहे वाक्यशेषो नोपपद्यते

सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समृत्पद्यन्ते ' इत्यादिः; नैष दोषः, भूताकाशस्यापि वायादिक्रमेण

कारणत्वोपपत्तेः । विज्ञायते हि-- ` तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाशः संभूत आकाशाद्रायुर्वायोरग्निः ' इत्यादि ।
ज्यायस्त्वपरायणत्वे अपि भूतान्तरपिक्षयोपपद्येते भूताकाशस्यापि । तस्मादाकाशशब्देन भूताकाशस्य ग्रहणमित्येवं

प्राप्ते--

ब्रूमः--- शस्तल्लिङ्‌ आकाशशब्देनेह ब्रह्मणो कुतः : तल्लिङ्गात्‌ । परस्य हि ब्रह्मण
व्रूमः--- आकाशस्तल्लिङ्गात्‌ । आकाशशब्देनेह ब्रह्मणो ग्रहणं युक्तम्‌ । ? तल्लिङ्गात्‌ । परस्य हि ब्रह्मण

इदं लिङ्गम्‌-- ` सर्वाणि ह वा इमानि

वेदान्तेषु मर्यादा । ननु भूताकाशस्यापि वाय्वादिक्रमेण कारणत्वं दर्शितम्‌ । सत्यं दर्शितम्‌
| तथापि मूलाकरणस्य ब्रह्मणोऽपरिग्रहात्‌, आकाशादेवेत्यवधारणं सर्वाणीति च भूतविशेषणं नानुकूलं स्यात्‌ । तथा

` आकाशं प्रत्यस्तं यन्ति ' इति ब्रह्मलिङ्गम्‌, ` आकाशो

भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते ' इति । परस्माद्धि ब्रह्मणो भूतानामुत्पत्तिरिति

६८१

द्येवेभ्यो ज्यायानाकाशः परायणम्‌ ' इति च

ज्यायस्त्वपरायणत्वे । ज्यायस्त्वं ह्यनापेक्षिकं परमात्मन्येवैकस्मिन्नाम्नातम्‌-- ` ज्यायान्पृथिव्या

ज्यायानन्तरिक्षाज्ज्यायान्दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः ' इति । तथा परायणत्वमपि परमकारणत्वात्परमात्मन्येव

उपपन्नतरं भवति । श्रुति च-- ` विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणम्‌ ' इति । अपि चान्तवत्वदोषेण

शालावत्यस्य पक्षं निन्दित्वा, अनन्तं किचिद्धक्तुकामेन

चेद्रक्तुकामेन जैवलिनाकाशः परिगृहीतः; तं चाकाशमुद्‌ मीथे

संपाद्योपसंहरति-- ` स एष परोवरीयानुद्‌ गीथः स एषोऽनन्तः ' इति । तच्चानन्त्यं ब्रह्मलिङ्गम्‌ । यत्पुनरुक्तं

भूताकाशं प्रसिद्धिबलेन प्रथमतरं प्रतीयत
परिगृह्यते । दर्शित च ब्रह्मण्यप्याकाशशब्दः

तथाकाशपर्यायवाचिनामपि ब्रह्मणि प्रयोगो

इति, अत्र ब्रूमः --- प्रथमतरं प्रतीतमपि तद्वाक्यशेषगतान्ब्रह्मगुणान्दृष्ट्वा न
: ` आकाशो ह वै नाम नामरूपयोरनिर्वहिता ' इत्यादौ ।

ग दृश्यते -- ` ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्‌ यस्मिन्देवा अधि विश्वे निषेदुः '

सेषा भार्गवी वारुणी विद्या परमे व्योमन्प्रतिष्ठिता ' ` ॐ कं ब्रह्म खं ब्रह्म ' ` खं पुराणम्‌ ' इति चैवमादौ ।

वाक्योपक्रमेऽपि वर्तमानस्याकाशशब्दस्य

वाक्यशेषवशाद्यक्ता ब्रह्मविधयत्वावधारणा । ` अग्निरधीतेऽनुवाकम्‌ ' इति हि

वाक्योपक्रमगतोऽप्यग्निशब्दो माणवकविषयो दृश्यते । तस्मादाकाशशब्दं ब्रह्मेति सिद्धम्‌ ।।

अत एव प्राणः ।। 1.1.23 ||

प्राणाधिकरणम्‌ ।। 1.1.23 ।।

उद्‌ मीथे-- ` प्रस्तोतर्या देवता प्रस्तावमन्वायत्ता ' इत्युपक्रम्य श्रूयते--- ` कतमा सा देवतेति, प्राण इति होवाच,
सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति, प्राणमम्युज्जिहते, सेषा देवता प्रस्तावमन्वायत्ता ' इति । तत्र
संशयनिर्णयौ पूर्ववदेव द्रष्टव्यौ । ` प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः ' ` प्राणस्य प्राणम्‌ ' इति चैवमादौ ब्रह्मविषयः

प्राणशब्दो दृश्यते; वायुविकारे तु प्रसिद्धतरो लोकवेदयोः; अत इह प्राणशब्देन कतरस्योपादानं युक्तमिति भवति
संशयः । किं पुनरत्र युक्तम्‌ ? वायुविकारस्य पञ्चवृत्तेः प्राणस्योपादानं युक्तम्‌ । तत्रा हि प्रसिद्धतरः प्राणशब्द

इत्यवोचाम । ननु पूर्ववदिहापि तल्लिङ्गादुब्रह्मण एव ग्रहणं युक्तम्‌ । इहापि हि वाक्यशेषे भुतानां संवेशनोद्‌ गमनं
पारमेश्वरं कर्म प्रतीयते । न, मुख्येऽपि प्राणे भूतसंवेशनोद्‌ गमनस्य दर्शनात्‌ । एवं ह्याम्नायते-- ` यदा वै पुरुषः
स्वपिति प्राणं तर्हिं वागप्येति प्राणं चक्षुः प्राणं श्रोत्रं प्राणं मनः, स यदा प्रबुध्यते प्राणादेवाधि पुनर्जायन्ते ' इति ।

प्रत्यक्षं चेतत्‌-- स्वापकाले प्राणवृत्तावपरिलुप्यमानायामिद्दियवृत्तयः परिलुप्यन्ते, प्रबोधकाले च पुनः प्रादुर्भवन्तीति ।

इद्दियसारत्वाच्च भूतानामविरुद्धो मुख्ये प्राणेऽपि भूतसंवेशनोद्गमनवादी वाक्यशेषः । अपि चादित्योऽन्न

चोद्‌ गीथप्रतिहारयोर्देवते प्रस्तावदेवतायाः प्राणस्यानन्तरं निर्दिश्यते; न च तयोरब्रह्मत्वमस्ति; तत्सामान्याच्च प्राणस्यापि

न ब्रह्मत्वमित्येवं प्राप्ते-

सूत्रकार जाह--- अत एव प्राणः

इति । तल्लिङ्गादिति पूर्वसूत्रे निर्दिष्टम्‌ । अत एव तल्लिङ्गात्प्राण शब्दमपि परं

ब्रह्म भवितुमर्हति । प्राणस्यापि हि ब्रह्मलिङ्गसंबन्धः श्रूयते--- ` सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति

प्राणमभ्युज्जिहते ' इति । प्राणनिमित्तौ सर्वेषां भूतानामुत्पत्तिप्रलयावुच्यमानौ प्राणस्या ब्रह्मतां गमयतः । ननूक्तं

मुख्यप्राणपरिग्रहेऽपि संवेशनोद्‌गमनदर्शनमविरुद्धम्‌, स्वापप्रबोधयोर्दर्शनादिति । अत्रोच्यते --
स्वापप्रबोधयोरिन्द्रियाणामेव केवलानां प्राणाश्रयं संवेशनोद्गमनं दृश्यते, न सर्वेषां भूतानाम्‌; इह तु सेन्द्रियाणां
सशरीराणां च जीवाविष्टानां भूतानाम्‌, ` सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि ' इति श्रुतेः । यदापि भूतश्रुतिर्महाभूतविधया

परिगृह्यते, तदापि ब्रह्मलिङ्गत्वमविरुद्धम्‌ । ननु सहापि विषयैरिद्दरियाणां स्वापप्रबोधयोः प्राणेऽप्ययं प्राणाच्च प्रभवं

श्रृणुमः--- ` यदा सुप्तः स्वप्नं न

कंचन पश्यत्यथास्मिन्प्राण एवैकधा भवति तदैनं वाक्सर्वैर्नामभिः सहाप्येति ' इति ।

तत्रापि तल्लिङ्गात्प्राणशब्दं ब्रह्मेव । यत्पु नरुक्तमन्नादित्यसंनिधानाप्प्राणस्याब्रह्मत्वमिति, तदयुक्तम्‌; वाक्यशेषबलेन
प्राणशब्दस्य ब्रह्मविधयतायां प्रतीयमानायां संनिधानस्याकिचित्करत्वात्‌ । यत्पुनः प्राणशब्दस्य प ञ्चवृत्तौ
प्रसिद्धतरत्वम्‌, तदाकाशशब्दस्येव प्रतिविधेयम्‌ । तस्मात्सिद्धं प्रस्तावदेवतायाः प्राणस्य ब्रह्मत्वम्‌ ।|

अत्र केविदुदाहरन्ति-- ` प्राणस्य प्राणम्‌ ' ` प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः ' इति च । तदयुक्तम्‌; शब्दभेदात््रकरणाच्च

संशयानुपपत्तेः । यथा पितुः पितेति प्रयोगे, अन्यः पिता षष्ठीनिर्दिष्टात्‌, प्रथमानिर्दिष्टः, पितुः पिता इति गम्यते;

तद्वत्‌ ` प्राणस्य प्राणम्‌ ' इति शब्दभदात्प्रसिद्धात्प्राणात्‌ अन्यः प्राणस्य प्राण इति नि चीयते । न हि स एव तस्येति

भेदनिर्दशार्हा भवति । यस्य च प्रकरणे यो निर्दिश्यते नामान्तरेणापि स एव तत्र प्रकरणी निर्दिष्ट इति गम्यते; यथा

ज्योतिष्टोमाधिकारे ` वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत ' इत्यत्र ज्योतिःशब्दो ज्योतिष्टोमविषयो भवति, तथा परस्य
ब्रह्मणः प्रकरणे ` प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः ' इति श्रुतः प्राणशब्दो वायुविकारमात्रं कथमवगमयेत्‌ । अतः

क्षनिर्णया

संशयाविषयत्वान्नैतदुदाहरणं युक्तम्‌ । प्रस्तावदेवतायां तु प्राणे संशयपूर्वपः

या उपपादिताः ||

ज्योति चरणाभिधानात्‌ ।। 1.1.24 ।।

ज्योति चरणाधिकरणम्‌ ।। 1.1.24 ।।

इदमामनन्ति--- ` अथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते विश्वतः पृष्ठेषु सर्वतः पृष्टष्वनुत्तमेषूत्तमेधु लोकेष्विदं वाव

तद्यदिदमस्मित्नन्तः पुरुषे ज्योतिः

' इति । तत्र संशयः-- किमिह ज्योतिःशब्देनादित्यादिकं ज्योतिरभिधीयते, किं वा

पर आत्मा ? इति । अर्थान्तर विधयस्यापि प्राणशब्दस्य तल्लिङ्गादुब्रह्मविषयत्वमुक्तम्‌ । इह तु तल्लिङ्गमेवास्ति

नास्तीति विचार्यते । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? आदित्यादिकमेव ज्योतिःशब्देन परिगृह्यत इति । कुतः ? प्रसिद्धेः । तमो
ज्योतिरिति हीमौ शब्दौ परस्परप्रतिद्दद्दि विषयौ प्रसिद्धौ । चक्षर्वततर्निरोधकं शार्वरादिकं तम उच्यते । तस्या

एवानुग्राहकमादित्यादिकं ज्योतिः

। तथा ` दीप्यते ' इतीयमपि श्रुतिरादित्यादिविषया प्रसिद्धा । न हि रूपादिहीनं

ब्रह्म दीप्यत इति मुख्यां श्रुतिमर्हति

| द्युमर्यादत्वश्रुते च । न हि चराचरबीजस्य ब्रह्मणः सर्वात्मकस्य द्यौर्मर्यादा

युक्ता; कार्यस्य तु ज्योतिशः परि

च्छिन्नस्य दयौर्मर्यादा स्यात्‌ । ` परो दिवो ज्योतिः ' इति च ब्राह्मणम्‌ । ननु

कार्यस्यापि ज्योतिषः सर्वत्र गम्यमानत्वादद्युमर्यादावत्वमसम ञ्जसम्‌; अस्तु तरह्रिवृत्कृतं तेजः प्रथमजम्‌; न,

अत्रिवृत्कृतस्य तेजसः प्रयोजनाभावादि

ति । इदमेव प्रयोजनं यदुपास्यत्वमिति चेत्‌, न;

प्रयोजनान्तरप्रयुक्तस्थैवादित्यादेरुपास्यत्वदर्शनात्‌, ` तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकेकां करवाणि ' इति चाविशेषश्रुतेः । न

चत्रिवृत्कृतस्यापि तेजसो द्युमर्यादत्वं प्रसिद्धम्‌ । अस्तु तर्हि त्रिवृत्कृतमेव तत्तेजो ज्योतिःशब्दम्‌ । ननूक्तमर्वागपि

दिवोऽवगम्यतेऽग्न्यादिकं ज्योतिरिति; नैष दोषः; सर्वत्रापि गम्यमानस्य ज्योतिषः ` परो दिवः ' इत्युपासनार्थः

प्रदेशविशेषपरिग्रहो न विरुष्यते

| न तु निष्प्रदेशस्यापि ब्रह्मणः प्रदेशविशेषकल्पना भागिनी । ` सर्वतः

पृष्ठेष्वनुत्तमेषूत्तमेधु लोकेषु इति

चाधारबहुत्वश्रुतिः कार्य ज्योतिष्युपपद्यतेतराम्‌ । ` इदं वाव तद्यदिदमस्मिन्नन्तः

पुरुषे ज्योतिः ' इति च कौक्षेये ज्योतिषि परं ज्योतिरध्यस्यमानं दृश्यते । सारूप्यनिमित्ता चाध्यासा भवन्ति--- यथा `

तस्य भूरिति शिर एकै हि शिर एकमेतदक्षरम्‌ ' इति । कौक्षेयस्य तुं ज्योतिषः प्रसिद्धमब्रह्मत्वम्‌ । ` तस्यैषा दृष्टिः '

` तस्यैषा श्रुतिः ' इति चौष्ण्यघोषविशिष्टत्वस्य श्रवणात्‌ । ` तदेतदृष्टं च श्रुतं चेत्युपासीत ' इति च श्रुतेः । `
चक्षुष्य च श्रुतो भवति य एवं वेद ' इति चाल्पफलश्रवणादब्रह्मत्वम्‌ । महते हि फलाय ब्रह्मोपासनमिष्यते । न
चान्यदपि किचित्स्ववाक्ये प्राणाकाशवज्ज्योतिषोऽस्ति ब्रह्मत्वलिङ्गम्‌ । न च पूर्वस्मिन्नपि वाक्ये ब्रह्म निर्दिष्टमस्ति,
गायत्री वा इद्‌ सर्वं भूतम्‌ ' इति च्छन्दोनिर्देशात्‌ । अथापि क्थचित्पूर्वस्मिन्वाक्ये ब्रह्म निर्दिष्टं स्यात्‌, एवमपि न
तस्येह प्रत्यभिज्ञानमस्ति । तत्र हि ` त्रिपादस्यामृतं दिवि ' इति द्यौरधिकरणत्वेन श्रूयते; अत्र पुनः ` परो दिवो
ज्योतिः ' इति द्यौर्मर्यादात्वेन तस्मात्प्राकृतं ज्योतिरिह ग्राह्यमित्येवं प्राप्ते --

॥॥

ब्रूमः--- ज्योतिरिह ब्रह्म ग्राह्यम्‌ । कुतः ? चरणाभिधानात्‌, पादाभिधानादित्यर्थः । पूर्वस्मिन्हि वाक्ये चवुष्पाद्ब्रह्म
निर्दिष्टम्‌--- ` तावानस्य महिमा ततो ज्यायो च पूरुषः । पादोऽस्य सर्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ' इत्यनेन
मन्त्रेण । तत्र यच्चतुष्पदो ब्रह्मणस्त्रिपादमृतं द्युसंबन्धिरूपं निर्दिष्टम्‌, तदेवेह द्युसंबन्धातिर्दिष्टमिति प्रत्यभिज्ञायते ।
तत्परित्यज्य प्राकृतं ज्योतिः कल्पयतः प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रिये प्रसज्येयाताम्‌ । न केवलं ज्योतिर्वाक्य एव
ब्रह्मानुवृत्तिः; परस्यामपि हि शाण्डिल्यविद्यायामनुवर्तिष्यते ब्रह्म ।

तस्मादिह ज्योतिरिति ब्रह्म प्रतिपत्तव्यम्‌ । यत्चक्तम्‌-- ज्योतिर्दीप्यते ' इति चैतौ शब्दौ कार्यं ज्योतिषि प्रसिद्धाविति,
नायं दोषः; प्रकरणादुब्रह्मावगमे सत्यनयोः शब्दयोर विशेषकत्वात्‌, दीप्यमानकार्यज्योतिरुपलक्षिते ब्रह्मण्यपि
प्रयोगसंभवात्‌; ` येन सूर्यस्तपति तेजसेद्धः ' इति च मन्त्रवर्णात्‌ । यद्वा, नायं ज्योतिःशब्द चक्षर्वृत्तेरेवानुग्राहके
तेजसि वर्तते, अन्यत्रापि प्रयोगदर्शनात्‌ -- ` वाचैवायं ज्योतिषास्ते ' ` मनो ज्योतिर्जुषताम्‌ ' इति च ।
तस्माद्यद्यत्कस्यचिदवभासकं तत्तज्ज्योतिःशब्देनाभिधीयते । तथा सति ब्रह्मणोऽपि चैतन्यरूपस्य
समस्तजगदवभासहेवुत्वादुपपन्नो ज्योतिःशब्दः । ` तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ' ` तदेवा
ज्योतिषां ज्योतिरायुर्हापासतेऽमृतम्‌ ' इत्यादिश्रुतिम्य च । यदप्युक्तं द्युमर्यादत्वं सर्वगतस्य ब्रह्मणो नोपपद्यत इति,
अत्रोच्यते-- सर्वगतस्यापि ब्रह्मण उपासनार्थः प्रदेशविशेषपरि ग्रहो न विरुध्यते । ननूक्तं निष्प्रदेशस्य ब्रह्मणः
प्रदेशविशेषकल्पना नोपपद्यत इति; नायं दोषः, निष्प्रदेशस्यापि ब्रह्मण उपाधिविशेषसंबन्धात्प्रदेशविशेधकल्पनोपपत्तेः ।
तथा हि--आदित्ये, चक्षुषि, ह दये इति प्रदेशविशेषसंबन्धीनि ब्रह्मणः उपासनानि श्रूयन्ते । एतेन ` विश्वतः पृष्ठेषु !
इत्याधारबहुत्वमुपपादितम्‌ । यदप्येतदुक्तम्‌ ओष्ण्यघोधाभ्यामनुमिते कौक्षेये कार्य ज्योतिष्यध्यस्यमानत्वात्परमपि दिवः
कार्यज्योतिरेवेति, तदप्ययुक्तम्‌; परस्यापि ब्रह्मणो नामादिप्रतीकत्ववत्कोक्षेयज्योतिष्प्रतीकत्वोपपत्त : । ` दृष्टं च श्रुतं
चेत्युपासीत ' इति तु प्रतीकद्वारकं दृष्टत्वं श्रुतत्वं च भविष्यति । यदप्युक्तमल्पफलश्रवणाच्च न ब्रह्मेति, तदनुपपन्नम्‌;
न हि इयते फलाय ब्रह्माश्रयणीयम्‌, इयते न इति नियमे हेतुरस्ति । यत्र हि निर स्तसर्वविशेषसंबन्धं परं
ब्रह्मात्मत्वेनोपदिश्यते, तत्रैकरूपमेव फलं मोक्ष इत्यवगम्यते । यत्र तुं गुणविशेषसंबन्धं प्रतीकविशेषसंबन्धं वा
ब्रह्मोपदिश्यते, तत्र संसारगोचराण्येवोच्चावचानि फलानि दृश्यन्ते -- ` अन्नादो वसुदानो विन्दते वसु य एवं वेद '
इत्याद्यासु श्रुतिषु । यद्यपि न स्ववाक्ये किचिज्ज्योतिषो ब्रह्मत्वलिङ्गमस्ति, तथापि पूर्वस्मिन्वाक्ये दृश्यमानं ग्रहीतव्यं
भवति । तदुक्तं सूत्रकारेण--ज्योति चरणाभिधानादिति । कथं पुनर्वाक्यान्तर गतेन ब्रह्मसंनिधानेन ज्योतिःश्रुतिः
स्वविषयात्‌ शक्या प्रच्यावयितुम्‌ ? नैष दोषः, ` अथ यदतः परो दिवो ज्योतिः ' इति प्रथमतरपठितेन यच्छब्देन
सर्वनाम्ना द्युसंबन्धात्प्रत्यभिज्ञायमाने पूर्वं वाक्यनिर्दिष्टे ब्रह्मणि स्वसामर्थ्येन परामृष्टे सत्यर्थाज्ज्योतिःशब्दस्यापि
ब्रह्मविषयत्वोपपत्तेः । तस्मादिह ज्योतिरिति ब्रह्म प्रतिपत्तव्यम्‌ ।।

छन्दोऽभिधानान्नेति चेन्न तथा चेतोऽर्पणनिगदात्तथा हि दर्शनम्‌ ।।
1.1.25 ||

|| 1.1.25 ।।

अथ यदुक्तं पूर्वस्मिन्नपि वाक्ये न ब्रह्माभिहितमस्ति, ` गायत्री वा इद्‌ सर्वं भूतं यदिदं किंच ' इति गायत्रयाख्यस्य
च्छन्दसोऽभिहितत्वादिति; तत्परिहर्तव्यम्‌ । कथं पुनश्छन्दोभिधानान्न ब्रह्माभिहितमिति शक्यते वक्तुम्‌ ? यावता `
तावानस्य महिमा ' इत्येतस्यामृचि चतुष्पाद्ब्रह्म दर्शितम्‌ । नैतदस्ति । ` गायत्री वा इरदू सर्वम्‌ ' इति
गायत्रीमुपक्रम्य, तामेव भूतपृथिवीशरीरहदयवाक्प्राणप्रभेदेर्व्यख्याय, ` सेषा चतुष्पदा षड्विधा गायत्री
तदेतदृचाभ्यनूक्तं तावानस्य महिमा ' इति तस्यामेव व्याख्यातरूपायां गायत्र्यामुदाहृतो मन्त्रः कथमकस्मादुब्रह्म

चतुष्पादभिदध्यात्‌ । योऽपि तत्र ` यद्व तद्ब्रह्म ' इति ब्रह्मशब्दः, सोऽपि च्छन्दसः प्रकृतत्वाच्छन्दोविषय एव । ` य
एतामेवं ब्रह्मोपनिषदं वेद ' इत्यत्र हि वेदोपनिषदमिति व्याचक्षते । तस्माच्छन्दोभिधानात्न ब्रह्मणः प्रकृतत्वमिति चेत्‌,
नैष दोघः । तथा चेतोर्पणनिगदात्‌--- तथा गायत्र्याख्यच्छन्दोद्वारेण, तदनुगते ब्रह्मणि चेतसोऽर्पणं चित्तसमाधानम्‌
अनेन ब्राह्मणवाक्येन निगद्यते-- ` गायत्री वा इद्‌ सर्वम्‌ ' इति । न ह्यक्षरसंनिवेशमात्राया गायत्र्याः सर्वात्मकत्वं
संभवति । तस्माद्यद्‌गायत्रयाख्यविकारेऽनुगतं जगत्कारणं ब्रह्म निर्दिष्टम्‌, तदिह सर्वमित्युच्यते, यथा ` सर्वं खल्विदं
ब्रह्म ' इति । कार्य च कारणादव्यतिरिक्तमिति वक्ष्यामः-- ` तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः ' इत्यत्र । तथान्यत्रापि
विकारद्वारेण ब्रह्मण उपासनं दृश्यते-- ` एतं ह्येव बह्वृचा महत्युक्थे मीमांसन्त एतमग्नावध्वर्यव एतं महाव्रते
च्छन्दोगाः ' इति । तस्मादस्ति च्छन्दोभिधानेऽपि पूर्वस्मिन्वाक्ये चतुष्पादुब्रह्म निर्दिष्टम्‌ । तदेव ज्योतिर्वाक्येऽपि
परामृश्यत उपासनान्तर विधानाय । अपर आह । साक्षादेव गायत्रीशब्देन ब्रह्म प्रतिपाद्यते, संख्यासामान्यात्‌ । यथा
गायत्री चवुष्पदा षडक्षरेः पादैः, तथा ब्रह्म चतुष्पात्‌ । तथान्यत्रापि च्छन्दोभिधायी शब्दो ऽर्थान्तरे
संख्यासामान्यात्प्रयुज्यमानो दृश्यते । तद्यथा -- ` ते वा एते पञ्चान्ये पञ्चान्ये दश सन्तस्तत्कृतम्‌ ' इत्युपक्रम्याह `
सेषा विराडन्नादी ' इति । अस्मिन्पक्षे ब्रह्मीवाभिहितमिति न च्छन्दोभिधानम्‌ ।

सर्वथाप्यस्ति पूर्वस्मिन्वाक्ये प्रकृतं ब्रह्म इति ।।

भूतादिपादव्यपदेशोपपत्ते चैवम्‌ ।। 1.1.26 ।।
|| 1.1.26 ।।

इत चैवमभ्युपगन्तव्यमस्ति पूर्वस्मिन्वाक्ये प्रकृतं ब्रह्मेति; यतो भुतादीन्पादान्व्यपदिशति श्रुतिः ।
भूतपृथिवीशरीरहदयानि हि निर्दिश्याह-- ` सेषा चतुष्पदा षड्विधा गायत्री ' इति । न हि ब्रह्मानाश्रयणे केवलस्य
च्छन्दसो भूतादयः पादा उपपद्यन्ते । अपि च ब्रह्मानाश्रयणे नेयमृक्‌ संबध्येत -- ` तावानस्य महिमा ' इति । अनया
हि ऋवा स्वरसेन ब्रह्मैवाभिधीयते, ` पादोऽस्य सर्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ' इति सर्वात्मत्वोपपत्तेः ।
पुरुषसूक्तेऽपीयमृक्‌ ब्रह्मपरतयैव समाम्नायते । स्मृति च ब्रह्मण एवंरूपतां दर्शयति--- ` विष्टभ्याहमिदं
कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्‌ ' इति । ` यद्व तद्ब्रह्म ' इति च निर्देशः । एवं सति मुख्यार्थ उपपद्यते
पञ्च ब्रह्मपुरुषाः ' इति च हृदयसुषिषु ब्रह्मपुरुषश्रतिर्ब्रह्मसंबन्धितायां विवक्षितायां संभवति । तस्मादस्ति
पूर्वस्मिन्वाक्ये ब्रह्म प्रकृतम्‌ । तदेव ब्रह्म ज्योतिर्वाक्यि द्युसंबन्धाप्प्रत्यभिज्ञायमानं परामृश्यत इति स्थितम्‌ ।।

उपदेशभेदान्नेति चेन्नोभयस्मिन्नप्यविरोधात्‌ ।। 1.1.27 ।।

|| 1.1.27 ।।

| ९

तेवाएते

यदप्येतदुक्तम्‌--- पूर्वत्र ` त्रिपादस्यामृतं दिवि ' इति सप्तम्या द्यौः आधारत्वेनोपदिष्टा; इह पुनः ` अथ यदतः परो
दिवः ' इति पञ्चम्या मर्यादात्वेन; तस्मादुपदेशभेदान्न तस्येह प्रत्यभिज्ञानमस्तीति --- तत्परिहर्तव्यम्‌ । अत्रोच्यते
नायं दोषः, उभयस्मिन्नप्यविरोधात्‌ । उभयस्मिन्नपि सप्तम्यन्ते पञ्चम्यन्ते चोपदेशे न प्रत्यभिज्ञानं विरुध्यते । यथा
लोके वृक्षाग्रेण संबद्धोऽपि श्येन उभयथोपदिश्यमानो दृश्यते --- वृक्षाग्रे श्येनो वृक्षाग्रात्परतः श्येन इति च, एवं दिव्येव
सद्ब्रह्म दिवः परमित्युपदिश्यते । अपर आह-- यथा लोके वृक्षाग्रेणासंबद्धोऽपि श्येन उभयथोपदिश्यमानो दृश्यते --
वृक्षाग्रे श्येनो वृक्षाग्रात्परतः श्येन इति च, एवं दिवः परमपि सद्ब्रह्म दिवीत्युपदिश्य ते । तस्मादस्ति पूर्वनिर्दिष्टस्य
ब्रह्मण इह प्रत्यभिज्ञानम्‌ । अतः परमेव ब्रह्म ज्योतिःशब्दमिति सिद्धम्‌ ।।

प्राणस्तथाऽनुगमात्‌ || 1.1.28 ।।
प्रातर्दनाधिकरणम्‌ ।। 1.1.28 ।।

अस्ति कोषीतकितब्राह्मणोपनिषदीन्दरप्रतर्दनाख्यायिका -- ` प्रतर्दनो ह वे देवोदासिरिन्द्रस्य प्रियं धामोपजगाम युद्धेन च

पौरुषेण च ' इत्यारभ्याम्नाता

विद्यात्‌ ' इति । अन्ते च

` सएष

| तस्या

ं श्रूयते --

वायुमात्रमभिधीयते

युम

प्राणशब्दस्य

` स होवाच प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तं
तथोत्तरत्रापि-- ` अथ खलु प्राण एव प्रज्ञात्मेदं शरीरं परिगृह्योत्थापयति ' इति । तः
प्राण एव प्रज्ञात्मानन्दोऽजरोऽमृतः

मामायुरम्‌ तमित्युपास्स्व

त ' इति ।

था

` न वाचं विजिज्ञासीत
' इत्यादि । तत्र संशयः---किमिह प्राणशब्देन
त्रमभिधीयते, उत देवतात्मा, उत जीवः, अथवा परं ब्रह्मेति । ननु ` अत एव प्राणः ' इत्यत्र वर्णितं

ब्दस्य ब्रह्मपरत्वम्‌; इहापि च ब्रह्मलिङ्गमस्ति-- ` आनन्दोऽजरोऽमृतः ' इत्यादि; कथमिह पुनः संशयः

वक्तारं

संभवति ?-- अनेकलिङ्गदर्शनादिति ब्रूमः । न केवलमिह ब्रह्मलिङ्गमेवोपलभ्यते । सन्ति हीतरलिङ्गान्यपि-- `

मामेव

विजानीहि ' इतीन्द्रस्य वचनं देवतात

त्मलिङ्गम्‌ ।

वाचं

इदमुच्यते

विजिज्ञासीत वक्तारं विद्यात्‌ ' इत्यादि

` इदं शरीरं परिगृह्योत्थापयति ' इति प्राणलिङ्गम्‌ । ` न

समन्वयो ब्रह्मप्रतिपादनपर
वरमुपचिक्षेप--
हिततमत्वेनोपदिश्य

५

मानः प्राणः कथं परमात्मा न स्यात्‌

उपलभ्यते । उपक्रमे तावत्‌

[वत्‌

त्वमेव मे वरं वृणीष्व यं त्वं मनुष्याय हिततमं

मं मन्यसे ' इति । तरमै

५

--- प्राणशब्द ब्रह्म विज्ञेयम्‌ । कुतः ? तथानुगमात्‌ । तथाहि पौर्वापर्येण पर्यालोच्यमाने वाक्ये पदानां
वरं वृणीष्व ' इतीन्द्रेणोक्तः प्रतर्दनः परमं पुरुषार्थ

। न ह्यन्यत्र परमात्मविज्ञानाद्धिततमप्राप्तिर

मप्राप्तिरस्ति,

जीवलिङ्गम । अत उपपन्नः संशयः । तत्र प्रसिद्धेर्वायुः प्राण इति प्राप्ते -

तमेव

विदित्वाति मृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यते

ऽयनाय ' इत्यादिश्रुतिभ्यः । त

था `स

कर्मणा लोको मीयते
प्रसिद्धः-- ` क्षीयन्ते

ह्यचेतनस्य
सम्यक्‌ संभवन्ति ।

यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषते

न स्तेयेन न भ्रूणहत्यया ' इत्यादि च ब्रह्मपरिग्रहे घटते । ब्रह्मविज्ञानेन हि सर्वकर्मक्षयः
चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ' इत्याद्यासु श्रुतिषु । प्रज्ञात्मत्वं च ब्रह्मपक्ष एवोपपद्यते

तस्मात्प्राणो ब्रह्म ||

स्मिन्त्रह्मण्याश्रीयमाणेऽनुगन्तुं शक्यते,

यो मां वेदन ह वै तस्य केनचन

| न

नस्य वायोः प्रज्ञात्मत्वं संभवति । तथोपसंहारेऽपि ` आनन्दोऽजरोऽमृतः ' इत्यानन्दत्वादीनि च न ब्रह्मणोऽन्यत्र
` स न साधुना कर्मणा भूयान्भवति नो एवासाधुना कर्मणा कनीयानेष ह्येव साधु कर्म कारयति तं
। एष उ एवासाधु कर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्योऽधो निनीषते ' इति, ` एष
लोकाधिपतिरेष लोकपाल एष लोकेशः ' इति च । सर्वमेतत्पर

न मुख्ये प्राणे ।

न वक्तुरात्मोपदेशादिति चेदध्यात्मसम्बन्धभूमा ह्यस्मिन्‌ ।। 1.1.29 ।।

|| 1.1.29 ।।

यदुक्तं प्राणो ब्रह्मेति,

इत्यहं कारवादेन । स एव

तदाक्षिप्यते
र्का चेद्विग्रहवान्देवताविशेषः स्वमात्मानं

वक्तुरात

अवागमनाः ' इत्यादिश्रुतिभ्यः ।
त्वाष्टरमहनमरुन्मुखान्यतीञ्शालावृकेभ

बलम्‌ ' इति हि विज्ञायते

विग्रह संबन्धिभिरेव

तथा

---न परं ब्रह्म प्राणशब्दम्‌; करमात्‌
प्रतर्दनायाचचक्षे --

वृकेभ्यः प्रायच्छम्‌ ' इत्येवमादिभिः । प्राणत्वं

? वक्तुरात्मोपदेशात्‌
मामेव विजानीहि

| वक्ता हीन्द्रो नाम
नीहि ' इत्युपक्रम्य ` प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा '
त्मत्वेनोपदिश्यमानः प्राणः कथं ब्रह्म स्यात्‌ 2 न हि ब्रह्मणो वक्तृत्वं संमवति, `

पिर्धर्मिरिन्द्र आत्मानं

ब्रह्मण्यसंभवद्‌रि

तुष्टाव

तुष्टाव ---

। बलस्य चेन्द्रो देवता

ा प्रसिद्धा । या च काचिद्बलप्रकृतिः

चेन्द्रस्य बलवत्वादुपपद्यते;
रबलप्रकृतिः, इन्द्र स्य कर्मैव तदिति हि

` प्राणो

` व्रिजशीर्षाणं

वै

वदन्ति | प्रज्ञात्मत्वमप्यप्रतिहतज्ञानत्वादेवतात्मनः संभवति । अप्रतिहतज्ञाना

देवतात्मोपदेशे हिततमत्वादिवचनानि यथासंभवं तद्विषयाण्येव योजयितव्य

प्राणो ब्रह्येत्याक्षिप्य प्रतिसमाधीयते --- ` अध्यात्मसंबन्धभूमा ह्यस्मिन्‌
` यावद्ध्यस्मिञ्शरीरे प्राणो
मूतस्यायुष्प्रदानोपसंहारयोः स्वातन्त्र्यं दर्शयति, न देवताविशे

भूमा बाहुल्यम्‌, अस्मिन्नध्याये
प्रत्यग्भूतस्यायुष्प्रदानोपसं

ये, उपलभ्यते ।

हतज्ञाना देवता इति हि वदन्ति

| नि ` चते

चैवं

५
' इति । अध्यात्मसंबन्धः प्रत्यगात्मसंबन्धः
वसति तावदायुः ' इति प्राणस्यैव

त्मसंबन्धः,

गानि । तस्माद्रक्तुरिन्द्रस्यात्मोपदेशात्‌ न

तस्य

व प्रज्ञात्मनः
पस्य पराचीनस्य । तथास्तित्वे च प्राणानां

निःश्रेयसमित्यध्यात्ममेवेद्दरियाश्रयं प्राणं दर्शयति । तथा ` प्राण एव प्रज्ञात्मेदं शरीरं परिगृह्योत्थापयति ' इति । ` न

वाचं विजिज्ञासीत

वक्तारं विद्यात्‌ ' इति

चोपक्रम्य ` तद्यथा रथस्यारेषु नेमिरर्पिता नाभावरा अर्पिता एवमेवेता

॥

भूतमात्राः प्रज्ञामात्रास्वर्पिताः प्रज्ञामात्राः प्राणेऽर्पिताः स एष प्राण एव प्रज्ञात्मानन्दोऽजरोऽमृतः ' इति

विषयेन्दियव्यवहारनाभिमूतं
साधुः, न पराचीनपरिग्रहे

प्रत्यगात्मानमेवोपसंहर

हरति । ` स

| ` अयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूः

तस्मादध्यात्मसंबन्धबाहुल्याद्‌ब्रह्मोपदेश

4 एवायम्‌, न देवतात्मोपदेशः

' इति च श्रुत्यन्तरम्‌ ।
त्मोपदेशः ||

म आत्मेति विद्यात्‌ ' इति चोपसंहारः प्रत्यगात्मपरिग्रहे

कथं तर्हि वक्तुरात्मोपदेशः ? --

शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशो वामदेववत्‌ ।। 1.1.30 ।।
|| 1.1.30 ।।

इन्द्रो नाम देवतात्मा स्वमात्मानं परमात्मत्वेन ` अहमेव परं ब्रह्म ' इत्यार्षेण दर्शनेन यथाशास्त्रं पश्यन्‌ उपदिशति
स्म--- ` मामेव विजानीहि ' इति; यथा--- ` तद्धैतत्पश्यन्नृषिर्वामदेवः प्रतिपेदेश्हं मनुरभवं सूर्य च ' इति, तद्वत्‌; `
तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवत्‌ ' इति श्रुतेः । यत्पुनरुक्तम्‌--- ` मामेव विजानीहि ' इत्युक्त्वा,
विग्रहचर्मरिन्द्रः स्वमात्मानं तुष्टाव त्वाष्ट्वधादिभिरिति, तत्परिहर्तव्यम्‌; अत्रोच्यते-- न तावत्‌ त्वाष्ट्र्वधादीनां
विज्ञेयेन्द्रस्तुत्यर्थत्वेनोपन्यासः --- ` यस्मादेवंकर्माहम्‌, तस्मान्मां विजानीहि ' इति; कथं तर्हिं ? विज्ञानस्तुत्यर्थत्वेन;
यत्कारणं त्वाष्ट्रवधादीनि साह सान्युपन्यस्य परेण-- विज्ञानस्तुतिमनुसंदधाति--

` तस्यमेतत्रलोमचनमीयतेसयोमांवेदनदह वे तस्य केन च कर्मणा लोके मीयते ' इत्यादिनी । एतदुक्तं
भवति--- यस्मादीदृशान्यपि क्रूराणि कर्माणि कृतवतो मम ब्रह्मभूतस्य लोमापि न हिंस्यते, स

योऽन्योऽपि मां वेद, न तस्य केनचिदपि कर्मणा लोको हिंस्यत इति । विज्ञेयं तु ब्रह्मैव ` प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा ' इति
वक्ष्यमाणम्‌ । तस्मादुव्रह्मवाक्यमेतत्‌ ।|

जीवमुख्यप्राणलिगान्नेति चेन्नोपासात्रेविध्यादाश्रित्वादिह तद्योगात्‌ ।।
1.1.31 ||

|| 1.1.31 ।।

यद्यप्यध्यात्मसंबन्धभूतदर्शनान्न पराचीनस्य देवतात्मन उपदेशः, तथापि न ब्रह्मवाक्यं भवितुमर्हति । कुतः ?
जीवलिङ्गात्‌ मुख्यप्राणलिङ्गाच्च । जीवस्य तावदस्मिन्वाक्ये विस्पष्टं लिङ्गमुपलभ्यते-- ` न वाचं विजिज्ञासीत
वक्तारं विद्यात्‌ ' इत्यादि । अत्र हि वागादिभिः करणैर्व्यापृतस्य कार्यकरणाध्यक्षस्य जीवस्य विज्ञेयत्वमभिधीयते ।
तथा मुख्यप्राणलिङ्गमपि--- ` अथ खलु प्राण एव प्रज्ञात्मेदं शरीरं परिगरृह्योत्थापयति ' इति । शरीरधारणं च
मुख्यप्राणस्य धर्मः; प्राणसंवादे वागादीन्प्राणान्प्रकृत्य--- ` तान्वरिष्ठः प्राण उवाच मा मोहमापद्यथाहमेवैतत्प ञ्चवधात्मानं
प्रविभज्यैतद्‌बाणमवष्टभ्य विधारयामि ' इति श्रवणात्‌ । ये तु ` इमं शरीरं परिगृह्य ' इति पठन्ति, तेषाम्‌ इमं
जीवमिद्धियग्रामं वा परिगृह्य शरीरमुत्थापयतीति व्याख्येयम्‌ । प्रज्ञात्मत्वमपि जीवे तावच्चेतनत्वादुपपन्नम्‌ । मुख्येऽपि
प्राणे प्रज्ञासाधनप्राणान्तराश्रयत्वादुपपन्नमेव । एवं जीवमुख्यप्राणपरि ग्रहे च, प्राणप्रज्ञात्मनोः सहवृत्तित्वेनाभेदनिर्देशः,
स्वरूपेण च भेदर्निदेशः, इत्युभयथापि निर्देश उपपद्यते--- ` यो वे प्राणः सा प्रज्ञाया वेप्रज्ञास प्राणः ' ` सह
ह्येतावस्मिञ्शरीरे वसतः सहोत्क्रामतः ' इति । ब्रह्मपरिग्रहे वु कि कस्माद्‌भिद्येत ? तस्मादिह
जीवमुख्यप्राणयोरन्यतर उभौ वा प्रतीयेयातां न ब्रह्मेति चेत्‌, नैतदेवम्‌; उपासात्रैविध्यात्‌ । एवं स ति त्रिविधमुपासनं
प्रसज्येत--जीवोपासनं मुख्यप्राणोपासनं ब्रह्मोपासनं चेति । न चैतदेकस्मिन्वाक्येऽभ्युपगन्तुं युक्तम्‌ ।
उपक्रमोपसंहाराभ्यां हि वाक्यैकवाक्यत्वमवगम्यते | ` मामेव विजानीहि ' इत्युपक्रम्य, ` प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तं
मामायुरमृतमित्युपास्स्व ' इत्युक्त्वा, अन्ते ` स एष प्राण एव प्रज्ञात्मानन्दोऽजरोऽमृतः ' इत्येकरूपावुपक्रमोपसंहारौ
दृश्येते । तत्रार्थकत्वं युक्तमाश्रयितुम्‌ । न च ब्रह्मलिङ्गमन्यपरत्वेन परिणेत्‌, शक्यम्‌; दशानां भूतमात्राणां
प्रज्ञामात्राणां च ब्रह्मणोऽन्यत्र अर्पणानुपपत्तेः । आश्रितत्वाच्च अन्यत्रापि ब्रह्मलिङ्गवशाप्प्राणशब्दस्य ब्रह्मणि प्रवृत्तेः,
इहापि च हिततमोपन्यासादिब्रह्मलिङ्गयोगात्‌, ब्रह्मोपदेश एवायमिति गम्यते । यत्तु मुख्यप्राणलिङ्गं दर्शितम्‌-- `
इदं शरीरं परिगृह्योत्थापयति ' इति, तदसत्‌; प्राणव्यापारस्यापि परमात्मायत्तत्वात्परमात्मन्युपचरितुं शक्यत्वात्‌ ---
न प्राणेन नापानेन मर्त्यो जीवति क चन । इतरेण तु जीवन्ति यस्मिन्नेतावुपश्रितौ ' इति श्रुतेः । यदपि ` न वाचं
विजिज्ञासीत वक्तारं विद्यात्‌ ' इत्यादि जीवलिङ्गं दर्शितम्‌, तदपि न ब्रह्मपक्षं निवारयति । न हि जीवो
नामात्यन्तभि न्न ब्रह्मणः, ` तत्त्वमसि ' ` अहं ब्रह्मास्मि ' इत्यादिश्रुतिभ्यः । बुद्ध्याद्युपाधिकृतं तु विशेषमा्रित्य ब्रह्मैव

९

सन्‌ जीवः कर्ता भोक्ता चेत्युच्यते । तस्योपाधिकृतविशेषपरित्यागेन स्वरूपं ब्रह्म दर्शयितुम्‌ ` न वाचं विजिज्ञासीत
वक्तारं विद्यात्‌ ' इत्यादिना प्रत्यगात्माभिमुखीकरणार्थ उपदेशो न विरुध्यते । ` यद्वाचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यते ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ' इत्यादि च श्रुत्यन्तरं वचनादि क्रियाव्यापृतस्यैवात्मनो ब्रह्मत्वं दर्शयति ।
यत्पुनरेतदुक्तम्‌-- ` सह हयेतावस्मिञ्शरीरं वसतः सहोत्क्रमतः ' इति प्राणप्रज्ञात्मनोर्भद दर्शनं ब्रह्मवादिनो नोपपद्यत
इति, नैष दोषः; ज्ञानक्रियाशक्तिद्वयाश्रययो्बुद्धिप्राणयोः प्रत्यगात्मोपाधिभूतयोर्भदनिर्देशोपपत्तेः । उपाधिद्रयोपहि तस्य तु
प्रत्यगात्मनः स्वरूपेणाभेद इत्यतः ` प्राण एव प्रज्ञात्मा ' इत्येकीकरणमविरुद्धम्‌ ||

0|

अथवा ` नोपासात्रेविध्यादाश्रितत्वादिह तद्योगात्‌ ' इत्यस्यायमन्योऽर्थः---न ब्रह्मवाक्येऽपि जीवमुख्यप्राणलिङ्गं
विरुध्यते; कथम्‌ ? उपासात्रैविध्यात्‌ । त्रिविधमिह ब्रह्मण उपासनं विवक्षितम्‌ --प्राणधर्मेण, प्रज्ञाधर्मण, स्वधर्मेण च ।
तत्र ` आयुरमृतमित्युपास्स्वायुः प्राणः ' इति ` इदं शरीरं परि गरृह्योत्थापयति ' इति ` तस्मादेतदेवोक्थमुपासीत ' इति
च प्राणधर्मः । ` अथ यथास्यै प्रज्ञायै सर्वाणि भूतान्येकीभवन्ति तद्व्याख्यास्यामः ' इत्युपक्रम्य ` वागेवास्या
एकमङ्गमदू दुहत्तस्थे नाम परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा प्रज्ञया वाचं समारुह्य वाचा सर्वाणि नामान्याप्नोति ' इत्यादिः
प्रज्ञाधर्मः । ` ता वा एता दशेव भूतमात्रा अधिप्रज्ञं दश प्रज्ञामात्रा अधिभूतम्‌ । यदि भूतमात्रा न स्युर्न प्रज्ञामात्राः
स्युः । यदि प्रज्ञामात्रा न स्युर्न भूतमात्राः स्युः । न ह्यन्यतरतो रूपं किचन सिध्येत्‌ । नो एतत्राना । तद्यथा
रथस्यारेषु नेमिरर्पिता
नाभावरा अर्पिता एवमेवेता भूतमात्राः प्रज्ञामात्रास्वर्पिताः प्रज्ञामात्राः प्राणेऽर्पिताः स एष प्राण एव प्रज्ञात्मा
इत्यादि्बरह्मधर्मः । तस्माद्‌ब्रह्मण एवैतदुपाधिद्धयधर्मण स्वधर्मेण चैकमुपारनं त्रिविधं विवक्षितम्‌ । अन्यत्रापि `
मनोमयः प्राणशरीरः ' इत्यादावुपाधिधर्मण ब्रह्मण उपासनमाश्रितम्‌; इहापि तद्युज्यते
वाक्यस्योपक्रमोपसंहाराभ्यामेकार्थत्वावगमात्‌ प्राणप्रज्ञात्मब्रह्मलिङ्गावमाच्च । तस्मादब्रह्मवाक्यम्गवेतदिति सिद्धम्‌ ||

इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्दभगव-
त्पूज्यपाद शिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमांसासूत्रभाष्ये
प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः ||

इदमाम्नायते-- ` सर्व खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति

| । ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।

श्रीमच्छंकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| प्रथमोऽध्यायः ||
| | दवितीयः पादः ||

सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात्‌ ।। 1.2.1 ।।

सर्वत्रप्रसिद्ध्यधिकरणम्‌ ।। 1.2.1 ||

ज्जलानिति शान्त उपासीत । अथ खलु क्रतुमयः पुरुषो यथाक्रतुरस्मिल्लोके

1 ^

पुरुषो भवति तथेतः

मनोमयत्वादि

कुतः ? तस्य

स्य

तः प्रेत्य भवति स क्रतुं कुर्वीत

मनोमयः प्राणशरीरः ' इत्यादि । तत्र संशयः-- किमिह

भिर्ध्मैः शारीर आत्मोपास्यत्वेनोपदिश्यते, आहोस्वित्परं ब्रह्मेति । कि तावत्प्राप्तम्‌ ? शारीर इति ।

कार्यकरणाधिपतेः प्रसिद्धो मनआदिभिः संबन्धः, न परस्य ब्रह्मणः; ` अप्राणो ह्यमनाः शुभ्रः '

इत्यादिश्रुतिभ्यः

| ननु ` सर्वं खल्विदं ब्रह्म ' इति स्वशब्देनव ब्रह्मोपात्तम्‌; कथमिह शारीर आत्मोपास्यत्वेनाशङ्क्यते

? नैष दोषः; नेदं वाक्यं ब्रह्मोपासनविधिपरम्‌; कि तर्हिं ? शमविधिपरम्‌; यत्कारणम्‌ ` सर्वं खल्विदं ब्रह्म

तज्जलानिति शान्त उपासीत ' इत्याह । एतदुक्तं भवति-- यस्मात्सर्वमिदं विकारजातं ब्रह्मैव, तज्जत्वात्‌ तल्लत्वात्‌

तदनत्वाच्च-- न च सर्वस्यैकात्मत्वे

रागादयः संभवन्ति-- तस्मात्‌ शान्त उपासीतेति । न च शमविधिपरत्वे

सत्यनेन वाक्येन ब्रह्मोपासनं नियन्तुं शक्यते । उपासनं तु ` स क्रतुं कुर्वीत ' इत्यनेन विधीयते । क्रतुः संकल्पो

ध्यानमित्यर्थः । तस्य च विषयत्वेन श्रूयते-- ` मनोमयः प्राणशरीरः ' इति जीवलिङ्गम्‌ । अतो ब्रूमः--

जीवविषयमेतदुपासनमिति
आत्मान्तर्हदयेऽणीयान्त्रीहेर्वा यवाद्वा ' इति

दुपासनमिति । ` सर्वकर्मा सर्वकामः ' इत्याद्यपि श्रूयमाणं पर्यायेण जीवविषयमुपपद्यते । ` एष म

च हदयायतनत्वमणीयस्त्वं चाराग्रमात्रस्य जीवस्यावकल्पते,

नापरिच्छिन्नस्य ब्रह्मणः । ननु ` ज्यायान्पृथिव्याः ' इत्याद्यपि न परिच्छित्रेऽवकल्पत इति । अत्र ब्रूमः-- न

तावदणीयस्त्वं ज्यायस्त्वं चोभयमेकस्मिन्समाश्रयितुं शक्यम्‌, विरोधात्‌; अन्यतराश्रयणे च, प्रथमश्रुतत्वादणीयस्त्वं

युक्तमाश्रयितुम्‌; ज्यायस्त्वं तु ब्रह्मभावापक्षया भविष्यतीति । नि चते च जीवविषयत्वे यदन्ते ब्रह्मसंकीर्तनम्‌--- `

एतदब्रह्म ' इति, तदपि प्रकृतपरामर्शार्थत्वाज्जीवविषयमेव । तस्मान्मनोमयत्वादिभिर्धर्मर्जीव उपास्य इत्येवं प्राप्ते--

वरूमः--- परमेव ब्रह्मेह मनोमयत्वादिभिर्धरमेरुपास्यम्‌ । कुतः ? सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात्‌ । यत्सर्वेषु वेदान्तेषु प्रसिद्धं
ब्रह्मशब्दस्यालम्बनं जगत्कारणम्‌, इह च ` सर्वं स्वल्विदं ब्रह्म ' इति वाक्योपक्रमे श्रुतम्‌, तदेव
मनोमयत्वादिधरमर्विंशिष्टमुपदिश्यत इति युक्तम्‌ । एवं च सति प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रिये न भविष्यतः । ननुं वाक्योपक्रमे
शमविधिविवक्षया ब्रह्म निर्दिष्टं न स्वविवक्षयेत्युक्तम्‌; अत्रोच्यते-- यद्यपि शमविधिविवक्षया ब्रह्म निर्दिष्टम्‌, तथापि

मनोमयत्वादिषुपदिश्य नामयत्व

|| 1.2.2 ||

षुपदिश्यमानेषु तदेव

देव ब्रह्म संनिहितं भवति, जीवस्तु न संनिहितः, न च स्वशब्देनोपात्त इति वैषम्यम्‌ ।।

विवक्षितगुणोपपत्ते च ।। 1.2.2 ||

वक्तुमिष्टा विवक्षिताः । यद्यप्यपौरुषेये वेदे वक्तुरभावात्‌ नेच्छार्थः संभवति, तथाप्युपादानेन फलेनोपचर्यते |
लोकेऽपि यच्छब्दाभिहितमुपादेयं भवति तद्विवक्षितमित्युच्यते

त्युच्यते, यदनुपादेयं तदविवक्षितमिति ।

तद्वदेदेऽप्युपादेयत्वेनाभिहितं विवक्षितं भवति

वेदवाक्यतात्पर्यातात्पर्या

, इतरदविवक्षितम्‌ । उपादानानुपादाने तु

त्पर्याति

भ्यामवगम्येते । तदिह

ह ये विवक्षिता गुणा उपासनायामुपादेयत्वेनोपदिष्टाः सत्यसंकल्पप्रभृतयः,

ते परस्मिन्ब्रह्मण्युपपद्यन्ते । सत्यसंकल्पत्वं हि सृष्टिस्थितिसंहारेष्वप्रतिबद्धशक्तित्वात्परमात्मन एवावकल्पते |

परमात्मगुणत्वेन च ` य आत्मापहतपात्मा ' इत्यत्र ` सत्यकामः सत्यसंकल्पः ' इति श्रुतम्‌, ` आकाशात्मा ' इति च ।
आकाशवदात्मा अस्येत्यर्थः । सर्वगतत्वादिभिर्धरमिः संभवत्याकाशेन साम्यं ब्रह्मणः । ` ज्यायान्पृथिव्याः ' इत्यादिना
चैतदेव दर्शयति । यदपि आकाश आत्मा अस्येति व्याख्यायते, तदपि संभवति सर्वजगत्कारणस्य सर्वात्मनो ब्रह्मण
आकाशात्मत्वतम्‌ । अत एव ` सर्वकर्मा ' इत्यादि । एवमिहोपास्यतया विवक्षिता गुणा ब्रह्मण्युपपद्यन्ते । यत्तक्तम्‌--
` मनोमयः प्राणशरीरः ' इति जीवलिङ्गम्‌, न तदुब्रह्मण्युपपद्यत इति; तदपि ब्रह्मण्युपपद्यत इति ब्रूमः ।
सर्वात्मत्वाद्धि ब्रह्मणो जीवसंबन्धीनि मनोमयत्वादीनि ब्रह्मसंबन्धीनि भवन्ति । तथा च ब्रह्मविषये श्रुतिस्मृती भवतः--
` त्वंस्त्री त्वं पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारी | त्वं जीर्णो दण्डन वञ्चसि त्वं जातो भवसि विश्वतोमुखः ' इति;
` सर्वतःपाणिपादं तत्सर्वतोक्षिशिरोमुखम्‌ । सर्वतःश्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ' इति च । ` अप्राणो ह्यमनाः
शुभ्रः ' इति श्रुतिः शुद्धव्रह्मविषया, इयं वु श्रुतिः ` मनोमयः प्राणशरीरः ' इति सगुणब्रह्मविषयेति विशेषः । अतो
विवक्षितगणोपपत्तेः परमेव ब्रह्म इहोपास्यत्वेनोपदिष्टमिति गम्यते ।।

अनुपपत्तेस्तु न शारीरः ।। 1.2.3 ।।

|| 1.2.3 ।|

पूर्वेण सूत्रेण ब्रह्मपि विवक्षितानां गुणानामुपपत्तिरुक्ता । अनेन शारीरे तेषामनुपपत्तिरुच्यते तु-शब्दोऽवधारणार्थः ।
ब्रहमैवोक्तेन न्यायेन मनोमयत्वादिगुणम्‌; न तु शारीरो जीवो मनोमयत्वादिगुणः; यत्कारणम्‌-- ` सत्यसंकल्पः ' `
आकाशात्मा ' ` अवाकी ' ` अनादरः ' ` ज्यायान्पृथिव्याः ' इति चैवंजातीयका गुणा न शारीरे आञ्जस्येनोपपद्यन्ते |
शारीर इति शरीरे भव इत्यर्थः । नन्वीश्वरोऽपि शरीरे भवति; सत्यम्‌, शरीरे भवति; न तु शरीर एव भवति
ज्यायान्पृथिव्या ज्यायानन्तरिक्षात्‌ ' ` आकाशवत्सर्वगत च नित्यः ' इति च व्यापित्वश्रवणात्‌ । जीवस्तु शरीर एव

भवति, तस्य भोगाधिष्ठानाच्छरीरादन्यत्र वृत्त्यभावात्‌ ।|

कर्मकर्तृव्यपदेशाच्च ।। 1.2.4 ।।
|| 1.2.4 ||

इत च न शारीरो मनोमयत्वादिगुणः; यस्मात्कर्मकर्तृव्यपदेशो भवति-- एतमतिः प्रेत्याभिसंभवितास्मि ' इति ।
एतमिति प्रकृतं मनोमयत्वादिगुणमुपास्यमात्मानं कर्मत्वेन प्राप्यत्वेन व्यपदिशति; अभिसंभवितास्मीति शारीरमुपासकं
कर्तृत्वेन प्रापकत्वेन । अभिसंभवितास्मीति प्राप्तास्मीत्यर्थः । न च सत्यां गतावेकस्य कर्मकर्तृव्यपदेशो युक्तः ।
तथोपास्योपासकभावोऽपि भेदाधिष्ठान एव । तस्मादपि न शारीरो मनोमयत्वादिविशष्टः ||

धा

शब्दविशेषात्‌ ।। 1.2.5 ||

|| 1.2.5 ||

इत च शारीरादन्यो मनोमयत्वादिगुणः; यस्माच्छब्दविशेषो भवति समानप्रकरणे श्रुत्यन्तरे-- ` यथा व्रीहिर्वा यवो वा
श्यामाको वा श्यामाकतण्डुलो वैवमयमन्तरात्मन्पुरुषो हिरण्मयः ' इति । शारीरस्यात्मनो यः शब्दोऽभिधायकः
सप्तम्यन्तः-- अन्तरात्मन्निति; तस्माद्विशिष्टोऽन्यः प्रथमान्तः पुरुषशब्दो मनोमयत्वादिविशिष्टस्यात्मनोऽभिधायकः |
तस्मात्तयोर्भदोऽधिगम्यते ।।

स्मृते च ।। 1.2.6 ।।

|| 1.2.6 ।।

स्मृति च शारीरपरमात्मनोर्भदं दर्शयति--- ` ईश्वरः सर्वभूतानां हृदेशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि

मायया ' इत्याद्या | अत्राह
' इत्यादिना ? श्रुतिस्तु

९

--- कः पुनरयं शारीरो नाम परमात्मनोऽन्यः, यः प्रतिषिध्यते -- ` अनुपपत्तेस्तु न शारीरः

नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा नान्योऽतोऽस्ति श्रोता ' इत्येवंजातीयका परमात्मनोऽन्यमात्मानं

वारयति । तथा स्मृतिरपि ` क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वकषत्रेधु भारत ' इत्येवंजातीयकेति ।|

अत्रोच्यते-- सत्यमेवेतत्‌-- पर एवात्मा देहेद्दरियमनोदुद्ध्युपाधिभिः परिच्छिद्यमानो बालैः शारीर इत्युपचर्यते; यथा
घटकरकाद्युपाधिवशादपरिच्छिन्नमपि नभः परिच्छिन्नवदवभासते, तद्वत्‌ । तदपेक्षया च कर्मकर्तत्वादिभेदव्यवहारो न

विरुध्यते

स्यात्‌ ||

प्राक्‌ ` तत्त्वमसि ' इत्यात्मेकत्वोपदेशग्रहणात्‌ । गृहीते त्वात्मेकत्वे बन्धमोक्षादिसर्वव्यवहार परि समाप्तिरेव

अर्भको कस्त्वात्तद्व्यपदेशाच्च नेति चेन्न निचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च ।।

। 1.2.7 ।|

1.2.7 ||

अर्भकमल्पम्‌ ओको नीडम्‌, ` एष म आत्मान्तर्हृदये ' इति परिच्छिन्नायतनत्वात्‌, स्वशब्देन च ` अणीयान््रीहेर्वा यवाद्वा

' इत्यणीयस्त्वव्यपदेशात्‌,

तत्परिहर्तव्यम्‌

तु
<

शारीर एवाराग्रमात्रो जीव इहोपदिश्यते, न सर्वगतः परमात्मा--- इति यदुक्तं

। अत्रोच्यते-- नायं दोषः । न तावत्परिच्छिन्नदेशस्य सर्वगतत्वव्यपदेशः कथमप्युपपद्यते । सर्वगतस्य

सर्वदेशेषु विद्यमानत्वात्परिच्छिन्नदेशव्यपदेशोऽपि कयाचिदपेक्षया संभवति । यथा समस्तवसुधाधिपतिरपि हि सन्‌

अयोध्याधिपतिरिति व्यपदिश्यते । कया पुनरपेक्षया सर्वगतः सत्रीश्वरोऽर्भकोका अणीयां च व्यपदिश्यत इति ।
निचाय्यत्वादेवमिति ब्रूमः । एवम्‌ अणीयस्त्वादिगुणगणोपेत ईश्वरः, तत्र हृदयपुण्डरीके, निचाय्यो द्रष्टव्य उपदिश्यते;
यथा सालग्रामे हरिः । तत्रास्य बुद्धि विज्ञानं ग्राहकम्‌; सर्वगतोऽपीश्वरस्तत्रोपास्यमानः प्रसीदति ।

व्योमवच्चैतद्‌ द्रष्टव्यम्‌ । यथा सर्वगतमपि सदव्योम सूवीपाशाद्यपेक्षयार्भकोकोऽणीय चेति व्यपदिश्यते, एवं ब्रह्मापि ।
तदेवं निचाय्यत्वापिक्ष ब्रह्मणोऽर्भकोकस्त्वमणीयस्त्वं च, न पारमार्थिकम्‌ । तत्र यदाशङ्क्यते ---

हृदयायतनत्वादुब्रह्मणो हदयानां च प्रतिशरीरं भित्नत्वाद्‌भितन्नायतनानां च
शुकादीनामनेकत्वसावयवत्वानित्यत्वादिदोषदर्शनादब्रह्मणोऽपि तद्रत्प्रसङ्ग इति, तदपि परिहतं भवति ।।

सम्भोगप्राप्तिरिति चेन्न वैशेष्यात्‌ ।। 1.2.8 ।।

। 1.2.8 ।।

व्योमवत्सर्वगतस्य ब्रह्मणः सर्वप्राणिहदयसंबन्धात्‌, चिद्रूपतया च शारीरादविशिष्टत्वात्‌,

सुखदुःखादिसंमो गोऽप्यविशिष्टः प्रसज्येत्‌; एकत्वाच्च--न हि परस्मादात्मनोऽन्यः का चदात्मा संसारी विद्यते,

नान्यो

न्योऽतोऽस्ति विज्ञाता ' इत्यादिश्रुतिभ्यः । तस्मात्परस्यैव ब्रह्मणः संभोगप्राप्तिरिति चेत्‌, न; वैशेष्यात्‌ । न

तावत्सर्वप्राणिहदयसंबन्धात्‌

बन्धात्‌ चिद्रूपतया च शारीर वदुब्रह्मणः संभोगप्रसङ्गः, वैशेष्यात्‌ । विशेषे विशेषो हि भवति

शारीरपरमेश्वरयोः । एकः कर्ता भोक्ता ध्मधिर्मादिसाधनः सुखदुःखादिमां च । एकस्तद्विपरीतोऽपहतपाप्मत्वादिगुणः

। एतस्मादानयोर्विंशेषादेकस्य भोगः, नेतरस्य । यदि च संनिधानमात्रेण वस्वुशक्तिमनाश्रित्य
कार्यसंबन्धोऽभ्युपगम्येत, आकाशादीनामपि दाहादिप्रसङ्गः । सर्वगतानेकात्मवादिनामपि समावेतौ चोद्यपरिहारौ

यदप्येकत्वादुब्रह्मण आत्मान्तराभावाच्छारीरस्य भोगेन ब्रह्मणो भोगप्रसङ्गः इति, अत्र वदामः --इदं तावद्देवानांप्रियः
परष्टव्यः---कथमयं त्वयात्मान्तराभावोऽध्यवसित इति । ` तत्त्वमसि ' ` अहं ब्रह्मास्मि ' ` नान्योऽतोऽस्ति विज्ञाता '

इत्यादिशास्त्रेभ्य इति चेत्‌,

तत

कुतस्तदुपभो

यथाशास्त्रं तर्हिं शास्त्रीयोऽर्थः प्रतिपत्तव्यः, न तत्रार्धजरतीयं लभ्यम्‌ । शास्त्र च `

त्वमसि ' इत्यपहतपाप्मत्वादिविशेषणं ब्रह्म शारीरस्यात्मत्वेनोपदिशच्छारीरस्यैव तावदुपभोक्तृत्वं वारयति ।

गेन ब्रह्मण उपमोगप्रसङ्गः ।

अथागृहीतं शारीरस्य ब्रह्मणेकत्वम्‌, तदा

दा मिथ्याज्ञाननिमित्तः शारीरस्योपभोगः; न तेन परमार्थरूपस्य ब्रह्मणः संस्पर्शः

। न हि बालैस्तलमलिनतादिभिर्व्योम्नि विकल्प्यमाने तलमलिनतादि विशिष्टमेव परमार्थतो व्योम भवति । तदाह --न,
वेशेष्यादिति । नैकत्वेऽपि शारीरस्योपभोगेन ब्रह्मण उपभोगप्रसङ्गः, वेशेष्यात्‌ । विशेषो हि भवति
मिथ्याज्ञानसम्यग्ज्ञानयोः । मिथ्याज्ञानकल्पित उपभोगः, सम्यगज्ञानदृष्टमेकत्वम्‌ । न च मिथ्याज्ञानकल्पितेनोपभोगेन
सम्यगज्ञानदृष्टं वस्तु संस्पृश्यते । तस्मात्नोपभोगगन्धोऽपि शक्य ईश्वरस्य कल्पयितुम्‌ ।।

अत्ता चराचरग्रहणात्‌ || 1.2.9 ॥|

अन्तरधिकरणम्‌ ।। 1.2.9 ।।

कठवल्लीषु पठ्यते ` यस्य ब्रह्म च क्षत्र चोभे भवत ओदनः । मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्था वेद यत्र सः ' इति । अत्र
का चदोदनोपसेचनसूचितोऽत्ता प्रतीयते । तत्रे किमग्निरत्ता स्यात्‌, उत जीवः, अथवा परमात्मा, इति संशयः;
विशेधानवधारणात्‌, त्रयाणां चाग्निजीवपरमात्मनामस्मिन्ग्रन्थ प्र नोपन्यासोपलब्धेः । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? अग्निरत्तेति ।
कुतः ? ` अग्निरत्रादः ' इति श्रुतिप्रसिद्धिभ्याम्‌ । जीवो वा अत्ता स्यात्‌ ` तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति ' इति दर्शनात्‌;
न परमात्मा, ` अन चन्नन्योऽभिवाकशीति ' इति दर्शनादित्येवं प्राप्ते--

ब्रमः---अत्तात्र परमात्मा भवितुमर्हति । कुतः ? चराचरग्रहणात्‌ । चराचरं हि स्थावरजङ्गमं मृत्यूपसेचनमिहाद्यत्वेन
प्रतीयते; तादृशस्य चाद्यस्य न परमात्मनोऽन्यः कारत्स्यैनात्ता संभवति । परमात्मा तु
विकारजातमुपसंहरन्सर्वमत्तीत्युपपद्यते । नव्विह चराचरग्रहणं नोपलभ्यते; कथं सिद्धवच्चराचरग्रहमं हेतुत्वेनोपादीयते
? नैष दोषः, मृत्युपसेचनत्वेनेहाद्यत्वेन सर्वस्य प्राणिनिकायस्य प्रतीयमानत्वात्‌, ब्रह्मक्षत्रयो च
प्राधान्यात्प्रदर्शनार्थत्वोपपत्तेः । यत्तु परमात्मनोऽपि नात्तृत्वं संभवति ` अन नन्नन्योऽभिवाकशीति ' इति दर्शनादिति,
अत्रोच्यते-- कर्मफलभोगस्य प्रतिषेधकमेतदर्शनम्‌, तस्य संनिहितत्वात्‌ । न विकारसंहारस्य प्रतिषेधकम्‌,
सर्ववेदान्तेषु सृष्टिस्थितिसंहारकारणत्वेन ब्रह्मणः प्रसिद्धत्वात्‌ । तस्मात्परमात्मेवेहात्ता भवितुमर्हति ।।

प्रकरणाच्च || 1.2.10 ||
|| 1.2.10 ॥।

इत च परमात्मेवेहात्ता भवितुमर्हति; यत्कारणं प्रकरणमिदं परमात्मनः--` न जायते प्रियते वा विर्पा चत्‌ ' इत्यादि ।
प्रकृतग्रहणं च न्याय्यम्‌ । ` क इत्था वेद यत्र सः ' इति च दुर्विज्ञानत्वं परमात्मलिङ्गम्‌ ।।

गुहां प्रविष्टावात्मानौ हि तदर्शनात्‌ ।। 1.2.11 ||

गुहाप्रविष्टाधिकरणम्‌ ।। 1.2.11 ।।

कठवल्लीष्वेव पठ्यते--` ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टो परमे परार्धं । छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति
पञ्चाग्नयो ये च त्रिणाचिकेताः ' इति । तत्र संशयः-- किमिह बुद्धिजीवौ निर्दिष्टौ, उत जीवपरमात्मानामिति । यदि
बुद्धिजीवौ, ततो बुद्धिप्रधानात्कार्यकरणसंघाताद्विलक्षणो जीवः प्रतिपादितो भवति । तदपीह प्रतिपादयितव्यम्‌, ` येयं
प्रते विचिकिसा मनुष्येऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके । एतद्विद्यामनुशिष्ठस्त्वयाहं वराणामेष वरस्तृतीयः ' इति
पृष्टत्वात्‌ । अथ जीवपरमात्मानौ, ततो जीवाद्विलक्षणः परमात्मा प्रतिपादितो भवति । तदपीह प्रतिपादयितव्यम्‌ --- `
अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मादन्यत्रास्मात्कृताकृतात्‌ । अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च यत्तत्पश्यसि तद्वद ' इति पृष्टत्वात्‌ ।
अत्राहक्षेप्ता---उभावप्येतौ पक्षौ न संभवतः । कस्मात्‌ ? ऋतपानं हि कर्मफलोपभोगः, ` सुकृतस्य लोके ' इति
लिङ्गात्‌ । तच्च चेतनस्य क्षेत्रज्ञस्य संभवति, नाचेतनाया बुद्धेः । ` पिबन्तौ ' इति द्विवचनेन दयोः पानं दर्शयति
श्रुतिः । अतो बुद्धिक्षेत्रज्ञपक्षस्तावन्न संभवति । अत एव क्षत्रज्ञपरमात्मपक्षोऽपि न संभवति; चेतनेऽपि परमात्मनि
ऋतपानासंभवात्‌, ` अन नन्नन्योऽभिचाकशीति ' इति मन्त्रवर्णादिति ।

अत्रोच्यते--नैष दोषः; छत्रिणो गच्छन्तीत्येकेनापि च्छत्रिणा बहूनामच्छत्रिणां छत्रित्वोपचार दर्शनात्‌ । एवमेकेनापि

पिबता द्वौ पिबन्तावुच्येयाताम्‌ । यद्वा जीवस्तावत्पिबति; ईश्वरस्तु पाययति; पाययन्नपि पिबतीत्युच्यते, पाचयितर्यपि
पक्तृत्वप्रसिद्धि दर्शनात्‌ । बुद्धिक्षत्रज्ञपरिग्रहोऽपि संभवति; करणे कर्तृत्वोपचारात्‌, ` एधांसि पचन्ति ' इति
प्रयोगदर्शनात्‌ । न चाध्यात्माधिकारेऽन्यौ कौचिद्रावृतं पिबन्तौ संभवतः । तस्मादृबुद्धिजीवौ स्यातां जीवपरमात्मानौ

वेति संशयः ||

किं तावत्प्राप्तम्‌ ? बुद्धिक्षेत्रज्ञाविति । कुतः ? ` गुहां प्रविष्टौ ' इति विशेषणात्‌ । यदि शरीरं गुहा, यदि वा हृदयम्‌,
उभयथापि बुद्धिक्षेत्रज्ञौ गुहां प्रविष्टावुपपद्येते । न च सति संभवे सर्वगतस्य ब्रह्मणो विशिष्टदेशत्वं युक्तं कल्पयितुम्‌
| ` सुकृतस्य लोके ' इति च कर्मगोचरानतिक्रमं दर्शयति । परमात्मा तु न सुकृतस्य वा दुष्कृतस्य वा गोचरे वर्तते,
` न कर्मणा वर्धते नो कनीयान्‌ ' इति श्रुतेः । ` छायातपौ ' इति च चेतनाचेतनयोर्निर्देश उपपद्यते,
छायातपवत्परस्पर विलक्षणत्वात्‌ । तस्माद्‌ बुद्धक्षेत्रज्ञाविहोच्ये यातामित्येवं प्राप्ते--

व्रूमः--- विज्ञानात्मपरमात्मानाविहोच्येयाताम्‌ । कस्मात्‌ ? आत्मानौ हि तावुभावपि चेतनौ समानस्वभावौ ।
संख्याश्रवणे च समानस्वभावेष्वेव लोके प्रतीतिर्दृश्यते । ` अस्य गोरद्वितीयोऽन्वेष्टव्यः ' इत्युक्ते, गौरेव
दितीयोऽव्विष्यते, नाश्वः पुरुषो वा । तदिह ऋतपानेन लिङ्गेन नि चते विज्ञानात्मनि द्वितीयान्वेषणायां
समानस्वभाव चेतनः परमात्मेव प्रतीयते । ननूक्तं गुहाहितत्वदर्शनान्न परमात्मा प्रत्येतव्य इति; गुहाहितत्वदर्शनादेव
परमात्मा प्रत्येतव्य इति वदामः । गुहाहितत्वं तु श्रुतिस्मृतिष्वसकृत्परमात्मन एव दृश्यते --- ` गुहाहितं गह्वरेष्ठं
पुराणम्‌ ' ` यो वेद निहितं गुहायां परमे व्योमन्‌ ' ` आत्मानमन्विच्छ गुहां प्रविष्टम्‌ ' इत्याद्यासु । सर्वगतस्यापि
ब्रह्मण उपलब्ध्यर्थो देशविशेषोपदेशो न विरुध्यत इत्येतदप्यक्तमेव । सुकृतलोकवर्तित्वं तु च्छत्रित्ववदेकस्मिन्नपि
वर्तमानमुभयोर विरुद्धम्‌ । ` छायातपौ ' इत्यप्यविरुद्धम्‌; छायातपवत्परस्परविलक्षणत्वात्संसारित्वासंसारित्वयोः,
अविद्याकृतत्वात्संसारित्वस्य पारमार्थिकत्वाच्चासंसारित्वस्य । तस्माद्विज्ञानात्मपरमात्मानौ गुहां प्रविष्टौ गृह्येते ||

कुत च विज्ञानात्मपरमात्मानौ गृह्येते 2--

विशेषणाच्च ।। 1.2.12 ||

|| 1.2.12 ।।

विशेषणं च विज्ञानात्मपरमात्मनोरेव भवति । ` आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु ' इत्यादिना परेण ग्रन्थन
रथिरथादि रूपककल्पनया विज्ञानात्मानं रथिनं संसारमोक्षयोर्गन्तारं कल्पयति । ` सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः
परमं पदम्‌ ' इति परमात्मानं गन्तव्यं कल्पयति । तथा ` तं दुर्दर्श गूढमनुप्रविष्टं गुहाहितं गह्वरेष्ठं पुराणम्‌ ।
अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हर्षशोकौ जहाति ' इति पूर्वस्मिन्नपि ग्रन्थे मन्तुमन्तव्यत्वेनैतावेव विशेषितो
प्रकरणं चेदं परमात्मनः । ` ब्रह्मविदो वदन्ति ' इति च वक्तृविशेषोपादानं परमात्मपरिग्रहे घटते । तस्मा दिह
जीवपरमात्मानावुच्येयाताम्‌ । एष एव न्यायः ` द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया ' इत्येवमादिष्वपि । तत्रापि
ह्यध्यात्माधिकारान्न प्राकृतौ सुपर्णावुच्येते । ` तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति ' इत्यदनलिङ्‌गाद्िज्ञानात्मा भवति । `

अन चन्नन्योऽभिवाकशीति ' इत्यनशनचेतनत्वाभ्यां परमात्मा । अनन्तरे च मन्त्रे तावेव द्रष्टद्रष्टव्यभावेन विशिनष्टि -
- ` समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽनीशया शोचति मुह्यमानः । जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः '
इति ||

अपर आह---` द्वा सुपर्णा ' इति नेयमृगस्याधिकरणस्य सिद्धान्तं भजते, पेड्गिरहस्यत्राह्मणेनान्यथा व्याख्यातत्वात्‌ --
` तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्तीति सत्वमन चन्नन्योऽभिचाकशीतीत्यन चन्नन्योऽभिपश्यति ज्ञस्तावेतौ सत्त्वक्षेत्रज्ञो ' इति ।
सतत्वशब्दो जीवः क्षेत्रज्ञशब्दः परमात्मेति यदुच्यते, तन्न; सत्वक्षेत्रज्ञशब्दयोरन्तःकरणशारीरपरतया प्रसिद्धत्वात्‌ ।
तत्रैव च व्याख्यातत्वात्‌--- ` तदेतत्सत्त्वं येन स्वप्नं

पश्यति, अथ योऽयं शारीर उपद्रष्टा स क्षेत्रज्ञस्तावेतौ स्त्वक्षेत्रज्ञो ' इति । नाप्यस्याधिकरणस्य पूर्वपक्षभावं भजते
न ह्यत्र शारीरः क्षेत्रज्ञः कर्वृत्वभोक्तृत्वादिना संसारधर्मणोपेतो विवक्ष्यते । कथं तर्हिं ? सर्वसंसारधर्मातीतौ

ब्रह्मस्वभाव चैतन्यमात्रस्वरूपः; ` अन चन्नन्योऽभिचाकशीतीत्यन चन्नन्योऽभिपश्यति ज्ञः ' इति वचनात्‌, ` तत्त्वमसि '
` कषेत्रज्ञं चापि मां विद्धि ' इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्य च । तावता च विद्योपसंहार दर्शनमेवमेवावकल्पते, ` तावेतौ
स्त्वक्षत्रज्ञौ न ह वा एवंविदि किंचन रज आध्वंसते ' इत्यादि । कथं पुनर स्मिन्पक्षे ` तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्तीति
सत्त्वम्‌ ' इत्यचेतने सत्त्वे भोक्तृत्ववचनमिति, उच्य ते--नेयं श्रुतिरचेतनस्य सत्त्वस्य भोक्तृत्वं वक्ष्यामीति प्रवृत्ता; कि
तर्हिं ? चेतनस्य क्षेत्रज्ञस्याभोक्तृत्वं ब्रह्मस्वभावतां च वक्ष्यामीति । तदर्थ सुखदुःकादिविक्रियावति स्त्व

भोक्तृत्वमध्यारोपयति । इदं हि कर्तृत्वं भोक्तृ त्वं च सत्त्वक्षेत्रज्ञयोरितरेतरस्वभावाविवेककृतं कल्प्यते । परमार्थतस्तु
नान्यतरस्यापि संभवति, अचेतनत्वात्सत्त्वस्य, अविक्रियत्वाच्च क्षेत्रज्ञस्य । अविद्याप्रत्युपस्थापितस्वभावत्वाच्च सत्त्वस्य
सुतरां न संभवति । तथा च श्रुतिः--- ` यत्र वा अन्यदिव स्यात्तत्रान्योऽन्यत्पश्येत्‌ ' इत्यादिना
स्वप्नदृष्टहस्त्यादिव्यवहारवदविद्याविधय एव कर्तृत्वादिव्यवहारं दर्शयति । ` यत्र त्वस्य सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं
पश्येत्‌ ' इत्यादिना च विवेकिनः कर्तत्वादिव्यवहारं निवारयति ।|

अन्तर उपपत्तेः ।। 1.2.13 ||

अन्तराधिकरणम्‌ ।। 1.2.13 ।।

` य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत एष आत्मेति होवाचैतदमृतभयमेतदब्रह्मेति । तद्यद्यप्यस्मिन्सर्पिर्वोदकं वा सि ञ्चति
वर्त्मनी एव गच्छति ' इत्यादि श्रूयते । तत्र संशयः--- किमयं प्रतिबिम्बात्माक्ष्यधिकरणो निर्दिश्यते, अथ विज्ञानात्मा,
उत देवतात्मेन्द्ियस्याधिष्ठाता, अथवेश्वर इति । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? छायात्मा पुरुषप्रतिरूप इति । कुतः ? तस्य
दृश्यमानत्वप्रसिद्धेः, ` य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते ' इति च प्रसिद्ध वदुपदेशात्‌ । विज्ञानात्मनो वायं निर्देश इति
युक्तम्‌ । स हि चक्षुषा रूपं पश्यं चक्षुषि संनिहितो भवति । आत्मशब्द चास्मिन्पक्षेऽनुकूलो भवति । आदित्यपुरुषो
वा चक्षुषोऽनुग्राहकः प्रतीयते--- रस्मिभिरेषोऽस्मिन्प्रतिष्ठितः ' इति श्रुतेः, अमृतत्वादीनां च देवतात्मन्यपि
कथंचित्संभवात्‌ । नेश्वरः, स्थानविशेषनिर्देशात्‌--इत्येवं प्राप्ते--

4

व्रूमः---परमेश्वर एवाक्षिण्यन्तरः पुरुष इहोपदिष्ट इति । कस्मात्‌ ? उपपत्तेः । उपपद्यते हि परमेश्वरे
गुणजातमिहोपदिश्यमानम्‌ । आत्मत्वं तावन्मुख्यया वृत्त्या परमेश्वरे उपपद्यते, ` स आत्मा तत्त्वमसि ' इति श्रुतेः ।
अमृतत्वाभयत्वे च तस्मित्रकृच्छरयेते । तथा परमेश्वरानुरूपमेतदक्षिस्थानम्‌ । यथा हि परमेश्वरः सर्वदोधेरलिप्तः,
अपहतपाप्मत्वादिश्रवणात्‌; तथाक्षिस्थानं सर्वलेपरहितमुपदिष्टम्‌ ` तद्यद्यप्यस्मिन्सपिर्वोदकं वा सिञ्चति, वर्त्मनी एव
गच्छति ' इति श्रुतेः । संयद्वामत्वादिगुणोपदेश च तस्मिन्नवकल्पते । ` एतं संयद्वाम इत्याचक्षते । एतं हि सर्वाणि
वामान्यभिसंयन्ति ', ` एष उ एव वामनीरेष हि सर्वाणि वामानि नयति । एष उ एव भामनीरेष हि सर्वेषु लोकेषु
भाति ' इति च । अत उपपत्तेरन्तरः परमेश्वरः ||

रथानादिव्यपदेशाच्च ।। 1.2.14 ||
|| 1.2.14 ||

कथं पुनराकाशवत्सर्वगतस्य ब्रह्मणोऽश्ष्यल्पं स्थानमुपपद्यत इ ति, अत्रोच्यते--- भवेदेषानवक्लृप्तिः, यद्येतदेवैकं
स्थानमस्य निर्दिष्टं भवेत्‌ । सन्ति ह्यन्यान्यपि पृथिव्यादीनि स्थानान्यस्य निर्दिष्टानि --- ` यः पृथिव्यां तिष्ठन्‌ '
इत्यादिना । तेषु हि चक्षुरपि निर्दिष्टम्‌ ` य चक्षुषि तिष्ठन्‌ ' इति । स्थानादिव्यपदेशादित्यादिग्रहणेनैतदर्शयति ---न
केवलं स्थानमेवेकमनुचितं ब्रह्मणो निर्दिश्यते; कि तर्हि, नाम रूपमित्येवंजातीयकमप्यनामरूपस्य ब्रह्मणोऽनुचितं
निर्दिश्यमानं दृश्यते--- ` तस्योदिति नाम ' ` हिरण्यश्मश्रुः ' इत्यादि । निर्मुणमपि सद्ब्रह्म नामरूपगतेर्गुणेः
सगुणमुपासनार्थं तत्र तत्रोपदिश्यत इत्येतदप्युक्तमेव । सर्वगतस्यापि ब्रह्मण उपलच्धयर्थ स्थानविशेषो न विरुध्यते,

णोरि

सालग्राम इव विष्णोरित्येतदप्यक्तमेव ||

सुखविशिष्टाभिधानादेव च ।। 1.2.15 ।।

|| 1.2.15 ।।

अपि च नैवात्र विवदितव्यम्‌-- किं ब्रह्मास्मिन्वां क्येऽभिधीयते, न वेति । सुखविशिष्टाभिधानादेव ब्रह्मत्वं सिद्धम्‌ ।
सुखविशिष्टं हि ब्रह्म यद्वाक्योपक्रमे प्रक्रान्तम्‌ ` प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्म ' इति, तदेवेहाभिहितम्‌; प्रकृतपरि ग्रहस्य
न्याय्यत्वात्‌, ` आचार्यस्तु ते गतिं वक्ता ' इति च गतिमात्राभिधानप्रतिज्ञानात्‌ । कथं पुनर्वाक्योपक्रमे सुखविशिष्टं
ब्रह्म विज्ञायत इति, उच्यते--- ` प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्म ' इत्येतदग्नीनां वचनं श्रुत्वोपकोसल उवाच -- `
विजानाम्यहं यत्प्राणो ब्रह्म, कं च खं च तुं न विजानामि ' इति । तत्रेदं प्रतिवचनम्‌--- यद्वाच कं तदेव खं यदेव खं
तदेव कम्‌ ' इति । तत्र खंशब्दो भूताकाशे निरूढो लोके । यदि तस्य विशेषणत्वेन कंशब्दः सुखवाची नोपादीयेत,
तथा सति केवले भूताकाशे ब्रह्मशब्दो नामादिषििव प्रतीकाभिप्रायेण प्रयुक्त इति प्रतीतिः स्यात्‌ । तथा कंशब्दस्य
विषयेन्दरियसंपर्कजनिते सामये सुखे प्रसिद्धत्वात्‌, यदि तस्य खंशब्दो विशेषणत्वेन नोपादीयेत; लौकिकं सुखं ब्रह्मेति
प्रतीतिः स्यात्‌ । इतरेतर विशेषितौ तु कंखंशब्दौ सुखात्मकं ब्रह्म गमयतः । तत्र द्वितीये ब्रह्मशब्दे ऽनुपादीयमाने ` कं
खं ब्रह्म ' इत्येवोच्यमाने कंशब्दस्य विशेषणत्वेनेवोपयुक्तत्वात्सुखस्य गुणस्याध्येयत्वं स्यात्‌; तन्मा भूत्‌ ~ इत्युभयोः
कंखंशब्दयोर्ब्रह्मशब्दशिरस्त्वम्‌-- ` कं ब्रह्म खं ब्रह्म ' इति । इष्टं हि सुखस्यापि गुणस्य गुणवद्ध्येयत्वम्‌ । तदेवं
वाक्योपक्रमे सुखविशिष्टं ब्रह्मोपदिष्टम्‌ । प्रत्येकं च गार्हपत्यादयोऽग्नयः स्वं स्वं महिमानमुपदिश्य ` एषा सोम्य
तेऽस्मद्िदयात्मविद्या च ' इत्युपसंहरन्तः पूर्वत्र ब्रह्म निर्दिष्टमिति ज्ञापयन्ति । ` आचार्यस्तु ते गति वक्ता ' इति च
गतिमात्राभिधानप्रतिज्ञानमर्थान्तर विवक्षां वारयति । ` यथा पुष्करपलाश आपो न { लघ्यन्त एवमेवंविदि पापं कर्म न
{ लिष्यते ' इति चाक्षिस्थानं पुरुषं विजानतः पाप्मनानुपघातं ब्रुवन्नक्षिस्थानस्य पुरुषस्य ब्रह्मत्वं दर्शयति ।
तस्मात्प्रकृतस्यैव ब्रह्मणोऽक्षिस्थानतां संयद्वामत्वादिगुणतां चोक्त्वा अर्चिरादिकां तद्विदो गतिं वक्ष्यामीत्युपक्रमते -- `
य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत एष आत्मेति होवाच ' इति ||

(|

श्रुतोपनिषत्कगत्यभिधानाच्च ।। 1.2.16 ।।
|| 1.2.16 ।।

इत चाक्षिस्थानः पुरुषः परमेश्वरः, यस्माच्छरुतोपनिषत्कस्य श्रुतरहस्यविज्ञानस्य ब्रह्मविदो या गतिर्देवयानाख्या प्रसिद्धा
श्रुतौ-- ` अथोत्तरेण तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया विद्ययात्मानमन्विष्यादित्यमभिजयन्ते । एतद
प्राणानामायतनमेतदमृतमभयमेतत्परायणमेतस्मान्न पुनरावर्तन्ते ' इति, स्मृतावपि--- ` अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा
उत्तरायणम्‌ । तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ' इति, सेवेहाक्िपुरुषविदोऽभिधीयमाना दृश्यते । ` अथ
यदु चैवास्मिञ्शव्यं कुर्वन्ति यदि च नार्चिषमेवाभिसंभवन्ति ' इत्युपक्रम्य ` आदित्याच्चन्द्रमसं चन्द्रमसो विद्युतं
तत्पुरुषोऽमानवः स एनान्ब्रह्म गमयत्येष देवपथो ब्रह्मपथ एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तं नावर्तन्ते ' इति ।
तदिह ब्रह्मविद्धिषयया प्रसिद्धया गत्या अक्षिस्थानस्य ब्रह्मत्वं नि चीयते ||

अनवय्ितेरसम्भवाच्च नेतरः ।। 1.2.17 ||
|| 1.2.17 ||

यत्पुनरुक्तं छायात्मा, विज्ञानात्मा, देवतात्मा वा स्यादक्षिस्थान इति, अत्रोच्यते --न च्छायात्मादिरितर इह
ग्रहणमर्हति । कस्मात्‌ ? अनवस्थितेः । न तावच्छायात्मन चक्षुषि नित्यमवस्थानं संभवति । यदेव हि

का चित्पुरुष चक्षुरासीदति, तदा चक्षुषि पुरुषच्छाया दृश्यते; अपगते तस्मिन्न दृश्यते । ` य एषोऽक्षिणि पुरुषः ' इति
च श्रुतिः संनिधानात्स्वचक्षुषि दृश्यमानं पुरुषमुपास्यत्वेनोपदिशति । न चोपासनाकाले च्छायाकरं कंचि त्पुरुषं
चक्षुःसमीपे संनिधाप्योपास्त इति युक्तं कल्पयितुम्‌ । ` अस्यैव शरीरस्य नाशमन्वेष नश्यति ' इति
श्रुतिश्छायात्मनोऽप्यनवस्थितत्वं दर्शयति । असंभावच्च । तस्मिन्नमृतत्वादीनां गुणानां न च्छायात्मनि प्रतीतिः । तथा
विज्ञानात्मनोऽपि साधारणे कृत्स्नशरीरेन्दरियसंबन्धे सति न चक्षुष्येवावस्थितत्वं शक्यं वक्तुम्‌ । ब्रह्मणस्तु

सर्वव्यापिनोऽपि दृष्ट उपलच्ध्यर्थो ह दयादिदेशविशेषसंबन्धः । समान च विज्ञानात्मन्यप्यमृतत्वादीनां

गुणानामसंभवः

। यद्यपि विज्ञानात्मा परमात्मनोऽनन्य एव, त

थाप्यविद्याकामकर्मकृतं तस्मिन

नोपपद्येते । संयद्वामत्वादय चैतस्मिन्ननैश्वर्यादनुपपन्ना एव । देवताः

त्मनस्तु

` रश्मिभिरेषोऽस्मिन्प्रतिष्ठितः ' इति श्रुतेः यद्यपि चक्षुष्यवस्थानं स्यात्‌

न्म्त्यवमध्यारोपितं भयं चेत्यमृतत्वा

भयत्वे

५

1, तथाप्यात्मत्वं तावन्न

वन्न संभवति, पराग्रुपत्वात्‌ ।

अमृत्वादयोऽपि न संभवन्ति, उत्पत्तिप्रलयश्रवणात्‌

५

| अमरत्वमपि देवानां चिरकालावस्थानापक्षम्‌ । एश्वर्यमपि

परमेश्वरायत्तम्‌, न स्वाभाविकम्‌; ` भीषास्माद्वातः पवते, भीषोदेति सूर्यः । भीषास्मादग्नि चेन्द्र च मृत्युर्धावति पञ्चमः

' इति मन्त्रवर्णात्‌ । तस्मात्परमेश्वर एवायमक्षिस्थानः प्रत्येतव्यः । अस्मि च पक्षे ` दृश्यते

शास्त्राद्यपेक्षं विद्रद्विषयं प्ररोचनार्थमिति व्याख्येयम्‌ ||

' इति प्रसिद्धवदुपादानं

अन्तर्याम्यधिदेवादिषु तद्धर्मव्यपदेशात्‌ ।। 1.2.18 ।|

अन्तर्याम्यधिकरणम्‌ ।। 1.2.18 ।।

`य इमं च लोकं परं च लोकं सर्वाणि च भूतान्यन्तरे

अन्तरो यं पृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरं

न्यन्तरो यमयति ' इत्युपक्रम्य श्रूयते

--- यः पृथिव्यां तिष्ठन्पृथिव्या

यः पृथिवीमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः

: ' इत्यादि ।

अत्राधिदैवतमधिलोकमधिवेदमधियज्ञमधिभूतमध्यात्मं च का चदन्तरवस्थितो यमयिता अन्तर्यामीति

किमधिदेवाद्यभिमानी देवतात्मा का चत्‌, कि

वा प्राप्ताणिमाद्यै

श्रूयते । स

श्वर्यः का चद्योगी, किं वा परमात्मा, किं वार्थान्तरं

किचित, इत्यपूर्वसंज्ञादर्शनात्संशयः । किं तावन्नः प्रतिभाति ? संज्ञाया अप्रसिद्धत्वात्संज्ञिनाप्यप्रसिद्धेनाथ

द्धेनार्थान्तिरेण

केनचिद्‌भवितव्यमिति । अथवा नानिरूपितरूपमर्थान्तरं किचिदपि शक्यमस्तीत्यभ्युपगन्तुम््‌ ।

अन्तर्यामिशब्द चान्तर्यमनयोगेन प्रवृत्तो नात्यन्तमप्रसिद्धः

| तस्मात्पृथिव्याद्यभिमानी

स्मात्पृथिव्याद्यभिमानी

च श्रूयते--` पृथिव्येव यस्यायतनमग्निर्लोको

मनो ज्योतिः

: ' इत्यादि । स च

का `चदेवोऽन्तर्यामी स्यात्‌ । तथा

कार्यकरणवत््वात्पृथिव्यादीनन्तस्तिए

ठन्यमयतीति युक्तं देवताः

| नतु

<>

सर्वानुप्रवेशेन यमयितृत्वं स्यात्‌

इदमुच्यते-- योऽन्तर्याम्यधिदेवादिषु श्रूयते
परमात्मनो धर्मा इह निर्दिश्य

परमात्मा प्रतीयते

, स परमा
गममाना दृश्यन्ते । पृथिव्यादि तावदधिदेवादिभेदभित्नं समस्तं

त्मनो यमयितृत्वम्‌ । योगिनो
, अकार्यकरणत्वात्‌; इत्येवं प्राप्ते --

गिनो वा कस्यचित्सिद्धस्य

त्मेव स्यात्‌, नान्य इति

| कुतः

: ? तद्धर्मव्यपदेशात्‌ । तस्य हि

५

विकारजातमन्तस्तिष

ठन्यमयतीति परमात्मनो यमयितृत्वं धर्म उपपद्यते

एष त आत्मान्तर्याम्यमृतः ' इति चात्मत्वामृतत्वे

त्वे मुख्ये परमात्मन उपपद्येते

; सर्वविकार कारणत्वे सति सर्वशक्त्युपपत्तेः ।
| ` यं पृथिवी न वेद ' इति च

0

पृथिवीदेवताया अविज्ञेयमन्तर्यामिणं ब्ुवन्देवतात्मनोऽन्यमन्तर्यामिणं दर्शयति । पृथिवी देवता ह्यहमस्मि

पृथिवीत्यात्मानं विजानीयात्‌

्‌ । तथा ` अदृष्टोऽश्रुतः

: ' इत्यादिव्यपदेणो रूपादि विहीनत्वात्परमात्मन उपपद्यत

इति |

यत्त्वकार्यकरणस्य परमात्मनो यमयितृत्वं नोपपद्यत इति, नैष दोषः; यान्नियच्छति तत्कार्यकरणैरेव तस्य

कार्यकरणवत््वोपपत्तेः
सत्यनवस्थादोषोपपत्तिः

: | तस्याप्यन्यो नियन्तेत्यनवस्थादोष च न संभवति, भेदाभावात्‌ । भेदे हि
: | तस्मात्परमात्मेवान्तर्यामी ।।

न च स्मार्तमतद्धर्माभिलापात्‌ ।। 1.2.19 ।।

|| 1.2.19 ।।

स्यादेतत्‌--अदृष्टत्वादयो धर्माः सांख्यस्मृतिकल्पितस्य प्रधानस्याप्युपपद्यन्ते, रूपादिहीनतया तस्य तैर

अप्रतक्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वतः ' इति
तस्मात्प्रधानमन्तर्यामिशब्दं स्यात्‌ । ` ईक्षतेर्नाशब्दम्‌

स्मरन्ति । तस्यापि नियन्तृत्वं सर्वविकारकारणत्वादुपपद्यते ।

भ्युपगमात्‌ । `

पुनराशङ्क्यते । अत उत्तरमुच्यते--न च

्‌ ' इत्यत्र निराकृतमपि सत्‌ प्रधानमिहादृष्टत्वादिव्यपदेशसंभवेन
स्मार्त प्रधानमन्तर्यामिशब्दं भवितुमर्हति । कस्मात्‌ ? अतद्धर्माभिलापात्‌ ।

यद्यप्यदृष्टत्वादिव्यपदेशः प्रधानस्य संभवति, तथापि न द्रष्टृत्वादिव्यपदेशः संभवति, प्रधानस्याचेतनत्वेन

श्रोतामतो

तैरभ्युपगमात्‌ । ` अदृष्टो द्रष्टाश्रुतः
न प्रधानस्योपपद्यते ||

मतो मन्ताविज्ञातो विज्ञाता ' इति हि वाक्यशेष इह भवति । आत्मत्वमपि

यदि प्रधानमात्मत्वद्रष्टृत्वाद्यसंभवात्नान्तर्याम्यभ्युप गम्यते,

श्रोता मन्ता विज्ञाता
शारीरे सुप्रसिद्धाः

ः; दर्शनादिक्रियायाः कर्तरि प्रवृत्ति

7 च भवति, आत्मा च प्रत्यक्त्वात्‌ । अमृत

शारीरस्तर्यन्तर्यामी भवतु । शारीरो हि चेतनत्वाद्‌द्रष्टा

विरोधात्‌,

च, धर्माधर्मफलोपभोगोपपत्तेः । अदृष्टत्वादय च धर्माः

कार्यकरणसंघातमन्तर्यमयितुं
उत्तरं पठति--

शीलम्‌, भोक्तृत्वात्‌

` न दरष्टर््रष्टारं पश्येः ' इत्यादिश्रुतिम्य च । तस्य च
। तस्माच्छारीरोऽन्तर्यामीत्यत

शारीर चोभयेऽपि हि भेदेनैनमधीयते ।। 1.2.20 ।।

|| 1.2.20 ।।

नेति

पूर्वसूत्रादनुवर्तते

। शारीर च नान्तर्यामी स्यात्‌

। कस्मात्‌

? यद्यपि द्रष्टृत्वादयो धर्मस्तस्य

घटाकाशवदुपाधिपरि
शाखिनः

-
|

विज्ञाने तिष्ठन्‌ ' इति काण्वाः ।
पाठे भवत्यात्मशब्दः शारीरस्य वाचकः ।

च्छिन्नत्वान्न कार्त्स््यन पृथिव्यादिष्वन्तर वस्थातुं
नः काण्वा माध्यंदिना चान्तर्यामिणो भदेनैनं श

स्य संभवन्ति, तथापि

नियन्तुं च शक्नोति । अपि चोभयेऽपि हि

` य आत्मनि तिष्ठन्‌

' इति माध्यंदिनाः । `

विज्ञानमयो

षा

रीर प्रथिव्यादिवदधिष्ठानत्वेन नियम्यत्वेन चाधीयते--- ` यो

य आत्मनि तिष्ठन्‌ ' इत्यस्मिस्तावत्‌
` यो विज्ञाने तिष्ठन्‌ ' इत्यस्मिन्नपि पाठ विज्ञानशब्देन शारीर उच्यते,
मयो हि शारीर इति । तस्माच्छारीरादन्य ईश्वरोऽन्तर्यामीति सिद्धम्‌ । कथं पुनरेकस्मिन्देहे द्रौ

द्रष्टारावुपपद्येते-- य चायमीश्वरोऽन्तर्यामी, य चायमितरः शारीरः ? का पुनरिहानुपपत्तिः ? ` नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा

प्रकृतादन्तर्यामिणो

' इत्यादिश्रुतिवचनं

वचनं विरुध्येत

| अत्र हि प्रकृतादन्तय

ऽन्यं द्रष्टारं श्रोतारं

ं मन्तारं विज्ञातारं

नियन्त्रन्तर प्रतिषे
अविद्याप्रत्युपस्थापितकार्यकरणोपाधिनिमित्तो

षेधार्थमेतदरचनमिति चेत्‌

न; नियन्त्रन्तराप्रसङगाद

भवति,

न द्वौ प्रत्यगात्मानौ संभवतः

र प्रसङ्गाद विशेषश्रवणाच्च

च्च । अत्रोच्यते
ऽयं शारीरान्तर्यामिणोर्भदव्यपदेशः, न पारमार्थिकः । एको हि प्रत्यगात्मा
: | एकस्यैव तु भेदव्यवहार उपाधिकृतः, यथा घटाकाशो महाकाश इति ।

रं चात्मानं प्रतिषेधति ।

तत च ज्ञातृज्ञेयादिभेदश्रुतयः

: प्रत्यक्षादीनि च प्रमाणानि

संसारानुभवो विधिप्रतिषेधशास्त्रं चेति सर्वमेतदुपपद्यतः । तथा

च श्रुतिः-- ` यत्र हि दैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यति ' इत्यविद्याविधये सर्वं व्यवहारं दर्शयति ।
सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्‌ ' इति विद्यवि

अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः

अदृश्यत्वाद्यधिकरणम्‌ ।

' अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ' `

। 1.2.21 ।।

सुसूक्ष्मं तदव्ययं यद्भूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः ' इति श्रूयते
शारीरः, आहोस्वित्परमेश्वर इति । तत्र प्रधानमचेतनं भूतयोनिरि

प्रधानं स्यात्‌, उत श
दृष्टान्तत्वेनोपादानात्‌

ये सर्व व्यवहारं वारयति ||

` यत्र त्वस्य

|| 1.2.21 ||

। तत्र संशयः --

यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुः्रोत्रं तदपाणिपादम्‌, नित्यं विभुं सर्वगतं

किमयमदृश्यत्वादिगुणको भुतयोनिः

पुरुषात्केशलोमानि तः

निरिति युक्तम्‌,
| ` यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामोषधयः संभवन्ति । यथा सतः

अचेतनानामेव तत्र

थाक्षरात्संभवतीह विश्वम्‌ ' इति । ननूर्णनाभिः पुरुष च चेतनाविह दृष्टान्तत्वेनोपात्तौ

; नेति ब्रूमः

। न हि केवलस्य चेतनस्य

नस्य तत्र

त्र सूत्रयोनित्वं केशलोमयोनित्वं वास्ति । चेतनाधिष्ठितं

नाधिष्ठितं ह्यवेतनमूर्णनाभिशरीरं चेत

योनिः, पुरुषशरीरं च केशलोम्नामिति

नमूर्णनाभिशरीरं सूत्रस्य

प्रसिद्धम्‌ । अपि च पूर्वत्रादृष्टत्वाद्यभिलापसंभवेऽपि द्रष्टूत्वाद्यभिलापासंभवान्न

त्र

प्रधानमभ्युपगतम्‌ । इह त्वदृश्यत्वादयो धर्माः प्रधाने संभवन्ति । न चात्र विरुध्यमानो धर्मः का चद
सर्ववित्‌ ' इत्ययं वाक्यशेषोऽचेतने प्रधाने न संभवति, कथं प्रधानं भूतयोनिः

यः सर्वज्ञः सर्व
` यया तदक्षरमधिगम्यते

भिलप्यते । ननु

: प्रतिज्ञायत

इति; अत्रोच्यते

' यत्तदद्रश्यम्‌ ' इत्यक्षरशब्देनादृश्यत्वादिगुणकं भूतयोनिं श्रावयित्वा, पुनरन्ते श्रावयिष्यति --

` अक्षरात्परतः परः ' इति । तत्र यः परोऽक्षरा च्छरुतः, स सर्वज्ञः सर्ववित्संभविष्यति । प्रधानमेव त्वक्षरशब्दनिर्दिष्टं

भूतयोनिः । यदा तु योनिशब्दो
। एवं प्राप्ते--

अभिधीयते

नेशब्दो निमित्तवाची, तदा शारीरोऽपि भूतयोनिः स्यात्‌, धर्माधर्माभ्यां भूतजातस्योपार्जनादि

--- योऽयमदृश्यत्वादिगुणको भूतयोनिः, स परमेश्वर एव स्यात्‌, नान्य इति । कथमेतदवगम्यते

नादिति

? धर्मोक्तेः

। परमेश्वरस्य हि धर्म इहोच्यमानो दृश्यते-- ` यः सर्वज्ञः सर्ववित्‌

वेत्‌ ' इति | न

प्रधानस्याचेतनस्य

वोपाधिपरिच्छिन्नदृष्टः सर्वज्ञत्वं सर्ववित्त्वं वा संभवति । नन्वक्षरशब्दनिर्दिष्टादभूतयोनेः परस्यैव

एतत्सर्वज्ञत्वं सर्ववित्त्वं च, न भूतयोनिवि

गयमित्युक्तम्‌; अत्रोच्यते

-- नेवं संभवति

; यत्कारणम्‌ `

नस्य शारीरस्य

अक्षरात्संभवतीह

विश्वम्‌ ' इति प्रकृतं भूतयोनिमिह जायमानप्रकृतित्वेन निर्दिश्य, अनन्तरमपि जायमानप्रकृतित्वेनैव सर्वज्ञं निर्दिशति --
- ` यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मादेतद्ब्रह्म नाम रूपमन्नं न जायत ' इति । तस्मान्निर्देशसाम्येन

प्रत्यभिज्ञायमानत्वात्प्रकृतस्यैवाक्षरस्य भूतयोनेः सर्वज्ञत्वं सर्ववित्त्वं च धर्म उच्यत इति गम्यते ।

इत्यत्रापि च प्रकृताद्‌भूतयोनेर

तत्त्वत्तो बह्मविद्याम्‌ ' इति
अक्षरात्परतः

क्षात्परः का चदमिधीयते; कथमेतद वगम्यते
प्रकृतस्येवाक्षरस्य भूतयोनेरदृश्यत्वादिगुणकस्य वक्तव्यत्वेन प्रतिज्ञातत्वात्‌

? ` येनाक्षरं पुरुषं

` अक्षरात्परतः परः '

वेद सत्यं प्रोवाच तां

९

: परः ' इति व्यपदिश्यत

। कथं तर्हि

इति, उत्तरसूत्रे तद्वक्ष्यामः । अपि चात्र दे

च ' इति |

तत्रापरामृग्वेदादिल

विद्याया विषयत्वेनाक्षरं श्रुतम्‌

क्षणां विद्यामुक्त्वा ब्रवीति

' अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते
। यदि पुनः परमेश्वरादन्यददृश्यत्वादिगुणकमक्षरं परिकल्प्येत

विद्ये वेदितव्ये उक्ते-- ' परा चैवापरा

# इत्यादि ए

। तत्र परस्या

, नेयं परा विद्या स्यात्‌ ।

परापरविभागो ह्ययं विद्ययोः

: अभ्युदयनिःश्रेयसफलतया परिकल्प्यते । न च प्रधानस्य विद्या निश्रेयसफला

केनचिद

भ्युपगम्यते । तिस च विद्याः प्रतिज्ञायेरन्‌, त्वत्पक्षेऽक्षराद्भूतयोनेः परस्य परमात्मनः प्रतिपाद्यमानत्वात्‌

एव तु विद्ये वेदितव्ये इह

सर्वविज्ञानापेक्षणं सर्वात्मके ब्रह्मणि विवक्ष्यमाणेऽवकल्पते, नाचेतनमात्रेकायतने
अपि च ` स ब्रह्मविद्या सर्वविद्याप्रतिष्ठामथर्वाय ज्येष्ठपुत्राय प्राह
परां विद्यामक्षराधिगमनीं दर्शयन्‌ तस्या ब्रह्मविद्यात्वं दर्शयति ।

त्वात्‌ । दे

निर्दिष्टे । ` कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ' इति चैकविज्ञानेन

नमात्रैकायत
ह ' इति ब्रह्मविद्या प्राधान्येनोपक्रम्य परापरविभागेन

ने प्रधाने, भोग्यव्यतिरिक्ते वा

सा च ब्रह्मविद्यासमाख्या तदधिगम्यस्य

भोक्तरि ।

अक्षरस्याब्रहमत्वे बाधिता स्यात्‌ । अपरा ऋग्वेदादिलक्षणा कर्मविद्या ब्रह्मविद्योपक्रमे उपन्यस्यते ब्रह्मविद्याप्रशंसाये --

` प्लवा ह्येते अदृढा यज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं येषु कर्म । एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जरां मृत्युं ते पुनरेवापि

यन्ति ' इत्येवमादिनिन्दावचनात्‌ । निद्दित्वा चापरां विद्यां ततो

लोकान्कर्म

चितान्त्राह्मणो निर्वेदमायात्नास्त्यकृतः कृतेन

न । तद्िज्ञाना

विरक्तस्य पर विद्याधिकार दर्शयति -- ` परीक्ष्य
र्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पाणिः श्रोत्रियं

ब्रह्मनिष्ठम्‌ ' इति । यत्तक्तम्‌-- अचेतनानां

ं पृथिव्यादीनां दृष्टान्तत्वेनोपादानाददा

न्तत्वेनोपादानादार्ष्टान्तिकेनाप्य चेतनेनैव

भवितव्यमिति, तदयुक्तम्‌; न हि दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोरत्यन्तसाम्येन भवितव्यमिति

नेनैव भूतयोनिना
व्यमिति नियमोऽस्ति; अपि च स्थूलाः

पृथिव्यादयो दृष्टान्तत्वेनोपात्ता इति न स्थूल एव दार्ष्टान्तिको भूतयोनिरभयुपगम्यते । तस्माददृश्यत्वादिगुणको

भूतयोनिः परमेश्वर एव ।|

विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ ।। 1.2.22 ||

|| 1.2.22 ।।

इत च परमेश्वर एव भूतयोनिः, नेतरौ--- शारीरः प्रधानं वा । कस्मात्‌ 2 विशेषणभादव्यपदेशाभ्याम्‌ । विशिनष्टि हि

प्रकृतं भूतयोनि शारीरादिलक्षणत्वेन-- ` दिव्यो ह्यमूर्तः पूरुषः सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः । अप्राणो ह्यमनाः

| न द्येतद्िव्यत्वादि विशेषणम्‌ अविद्याप्रत्युपस्थापितनामरूपपरिच्छेद
शारीरस्योपपद्यते । तस्मात्साक्षादौपनिषदः पुरुष इहोच्यते
अक्षरात्परतः परः ' इति । अक्षरमव्याकृतं नामरूपदीजशक्तिरूपं भूतसू

नामरूपपरिच्छेदाभिमानिनः

नेनः तद्धर्मान्स्वात्मनि कल्पयतः

शुभ्रः ' इति

। तथा प्रधानाद

कष्ममीश्वराश्रयं तस्थैवोपाधिभूतम्‌,

सर्वस्मादिकारात्परो योऽविकारः, तस्मात्परतः

प्रधानं नाम किचित्स्वतन्त्र

नादपि प्रकृतं भूतयोनिं भेदेन व्यपदिशति --- `

चेत्स्वतन्त्रं तत्त्वमभ्युपगम्य, तस्मा द्भेदव्यपदेश उच्यते

श्रुत्यविरोधेनाव्याकृतादिशब्दवाच्यं भूतसूक्ष्मं परिकल्प्येत, कल्प्यताम्‌ । तस्माद्भेदव्यपदेशात्‌ परमेश्वरो

भूतयोनिरित्येतदिह प्रतिपाद्यते ||

कुत च परमेश्वरो भूतयोनिः ?--

रूपोपन्यासाच्च ।। 1.2.23 ||

परः इति भेदेन व्यपदिशन्‌ परमात्मानमिह विवक्षितं दर्शयति । नात्र
| किं तर्हि ? यदि प्रधानमपि कल्प्यमानं

|| 1.2.23 ।।

अपि च ` अक्षरात्परतः परः ' इत्यस्यानन्तरम्‌ ` एतस्माज्जायते प्राणः ' इति प्राणप्रभृतीनां प्रथिवीपर्यन्तानां तत्त्वानां

सर्गमुक्त्वा, तस्यैव भूतयोनेः सर्वविकारात्मकं रूपमुपन्यस्यमानं पश्यामः -- ` अन्िर्मूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूर्यौ
दिशः श्रोत्रे वाण्विवृता च वेदाः । वायुः प्राणो हृदयं विश्वमस्य पद्भ्यां पृथिवी ह्येष सर्वभूतान्तरात्म ' इति । तच्च

परमेश्वरस्यैवोचितम्‌, सर्वविकारकारणत्वात्‌; न शारीरस्य तनुमहिम्नः; नापि प्रधानस्य अयं रूपोपन्यासः संभवति,

सर्वभूतान्तरात्मत्वासंभवात्‌ । तस्मा त्परमेश्वर एव भूतयोनिः, नेतराविति गम्यते । कथं पुन भूतयोनेरयं रूपोपन्यास
इति गम्यते ? प्रकरणात्‌, ` एषः ' इति च प्रकृतानुकर्षणात्‌ । भूतयोनिं हि प्रकृत्य ` एतस्माज्जायते प्राणः ' ` एष

सर्वभूतान्तरात्मा ' इति वचनं भूतयोनिवि

नेविषयमेव भवति; यथा उपाध्यायं प्रकृत्य ` एतस्मादधीष्व, एष

वेदवेदाङ्गपारगः ' इति वचनमुपाध्यायविधयं भवति, तद्वत्‌ । कथं पुनरदृश्यत्वादिगुणकस्य भूतयोनेर्विग्रहवद्रूपं

संभवति ? सर्वात्मत्वविवक्षयेदमुच्यते
इत्यादिवत्‌ ।

, न तु विग्रहवत्त्वविवक्षया इत्यदोधः, ` अह मन्नमहमन्नमहमन्नम, अहमन्नादः '

अन्ये पुनर्मन्यन्ते--- नायं भूतयोनेः रूपोपन्यासः, जायमानत्वेनोपन्यासात्‌ । ` एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वद्दरियाणि
च । खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी ' इति हि पूर्वत्र प्राणादि पृथिव्यन्तं तत्त्वजातं जायमानत्वेन

निरदिक्षत्‌ । उत्तरत्रापि च ` तस्मादग्निः समिधो यस्य सूर्यः ' इन्येवमादि ' अत च सर्वा ओषधयो रसा च '

इत्येवमन्तं जामानत्वेनैव निर्देक्ष्यति । इहेव कथमकस्मादन्तराले भूतयोनेः रूपमुपन्यस्येत्‌ ? सर्वात्मत्वमपि सृष्टि
परिसमाप्योपदेक्ष्यति-- ` पुरष एवेदं विश्वं कर्म ' इत्यादिना । श्रुतिस्मृत्यो च त्रैलोक्यशरीरस्य प्रजापतेर्जन्मादि

निर्दिश्यमानमुपलभामहे--- ` हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भुतस्य जातः पतिरेक आसीत्‌ । स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमां

कस्मे देवाय हविषा विधेम ' इति--

समवर्तिति अजायतेत्यर्थः--- तथा, ` स वै शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते ।

आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्माग्रे समवर्तत ' इति च । विकारपुरुषस्यापि सर्वभूतान्तरात्मत्वं संभवति, प्राणात्मना
सर्वभूतानामध्यात्ममवस्थानात्‌ । अस्मिन्पक्षे ` पुरुष एवेदं विश्वं कर्म ' इत्यादिसर्वरूपोपन्यासः

परमेश्वरप्रतिपत्तिहेतुरिति व्याख्येयम्‌

वैश्वानरः
|| 1.2.24 ||

९

साधारणशब्दविशेषात्‌ ।। 1.2.24 ।।

को न आत्मा किं ब्रह्म ' इति ` आत्मानमेवेमं वैश्वानरं संप्रत्यध्येषि तमेव नो ब्रूहि ' इति चोपक्रम्य

दयुसूर्यवायाकाशवारिपृथिवीनां सुतेजस्त्वादिगुणयोगमेकेकोपासननिन्दया च वैश्वानरं प्रत्येषां
मूर्धदिभावमुपदिश्याम्नायते-- ` यस्त्वेतमेवं प्रादेशमात्रमभिविमानमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते, स सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु

भूतेषु सर्वेष्वात्मस्वन्नमत्ति; तस्य ह वा एतस्यात्मनो वैश्वानरस्य मूर्धैव सुतेजा चक्र्विश्वरूपो वायुः प्राणः पृथग्वर्त्मात्मा
संदेहो बहुलो वस्तिरेव रयिः पृथिव्येव पादावुर एव वेदिर्लोमानि बर्हि दयं गार्हपत्यो मनोऽन्वाहार्यफ्वन
आस्यमाहवनीयः ' इत्यादि । तत्र संशयः-- कि वेश्वानरशब्देन जाठरोऽग्निरुपदिश्यते, उत भूताग्निः, अथ

तदभिमानिनी देवता, अथवा शारीरः, आहोस्वित्परमेश्वरः इति । कि पुनरत्र संशयकारणम्‌ ? वश्वानर इति

जाठरभूताग्निदेवतानां साधारणशब्दप्रयोगात्‌, आत्मेति च शारीरपरमेश्वरयोः । तत्र कस्योपादानं न्याय्यं कस्य वा

हानमिति भवति संशयः । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? जाठरोऽग्निरिति; कुतः 2 तत्र हि विशेषेण क्वचित्प्रयोगो दृश्यते --

अयमग्निरवैश्वानरो योऽयमन्तः पुरुषे येनेदमन्नं पच्यते यदिदमद्यते ' इत्यादौ । अग्निमात्रं वा स्यात्‌, तत्सामान्येनापि

प्रयोगदर्शनात्‌-- ` विश्वस्मा अग्निं भुवनाय देवा वैश्वानरं केतुमहनामकृण्वन्‌ ' इत्यादौ अग्निशरीरा वा देवता स्यात्‌,

श्रुतेर्देवतायामेश्वर्याद्युपितायां संभवात्‌

तस्यामपि प्रयोगदर्शनात्‌--- ` वैश्वानरस्य सुमतौ स्याम राजा हि कं भुवनानामभिश्रीः ' इत्येवमाद्यायाः

। अथात्मशब्दसामानाधिकरण्यादुपक्रमे च ` को न आत्मा किं ब्रह्म ' इति

केवलात्मशब्दप्रयोगादात्मशब्दवशेन वेश्वानरशब्दः परिणेय इत्युच्यते, तथापि शारीर आत्मा स्यात्‌; तस्य भोक्तृत्वेन

वेश्वानरसंनिकर्षात्‌, प्रादेशमात्रमिति
प्राप्तम्‌ ||

च विशेषणस्य तस्मिन्नुपाधिपरिच्छित्रे संभवात्‌ । तस्मात्नेश्वरो वैश्वानर इत्येवं

तत्रेदमुच्यते-- वैश्वानरः परमात्मा भवितुमर्हति । कुतः ? साधारणशब्दविशेषात्‌; साधारणशब्दयोर्विशेषः
साधारणशब्द विशेषः; यद्यप्येतावुभावप्यात्मवेश्वानरशब्दौ साधारणशब्दौ --- वेश्वानरशब्दस्तु त्रयाणां साधारणः,
आत्मशब्द च द्वयोः-- तथापि विशेषो दृश्यते,---- येन परमेश्वरपरत्वं तयोरभ्युपगम्यते--- ` तस्य ह वा एतस्यात्मनो
वैश्वानरस्य मूर्धैव सुतेजाः ' इत्यादिः । अत्र हि परमेश्वर एव द्युमूर्धत्वादि विशिष्टोऽवस्थान्तर गतः
प्रत्यगात्मत्वेनोपन्यस्त आध्यानायेति गम्यते, कारणत्वात्‌ । कारणस्य हि सर्वाभिः कार्यगताभिरवस्थाभिरवस्थावत्त्वात्‌
द्युलोकाद्यवयवत्वमुपपद्यते । ` स सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेष्वात्मस्वन्नमत्ति ' इति च सर्वलोकाद्याश्रयं फलं
श्रूयमाणं परमकारणपरि ग्रहे संभवति, ` एवं हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते ' इति च तद्दिदः सर्वपाप्मप्रदाहश्रवणम्‌, `
को न आत्मा किं ब्रह्म ' इति चात्मब्रह्मशब्दाभ्यामुपक्रमः;-- इत्येवमन्तानि ब्रह्मलिङ्गानि परमेश्वरमेव गमयन्ति ।
तस्मात्परमेश्वर एव वैश्वानरः ।।

स्मर्यमाणमनुमानं स्यादिति ।। 1.2.25 ।|

|| 1.2.25 ।।

९

इत च परमेश्वर एव वैश्वानरः; यस्मात्परमेश्वरस्यैव ` अग्निरास्यं द्यौर्मूर्धा ' इतीदृशं त्रेलोक्यात्मकं रूपं स्मर्यते--
यस्याग्निरास्यं द्योमूर्धा खं नाभि चरणौ क्षितिः । सूर्य चक्ु्दिशः श्रोत्रं तस्मे लोकात्मने नमः ' इति । तत्स्मर्यमाणं
रूपं मूलभूतां श्रुतिमनुमापयदस्य वैश्वानरशब्दस्य परमेश्वरपरत्वे अनुमानं लिङ्गं गमकं स्यादित्यर्थः । इतिशब्दो
हेत्वर्थ-- यस्मादिदं गमकम्‌, तस्मादमपि वैश्वानरः परमात्मेवेत्यर्थः । यद्यपि स्तुतिरियम्‌ -- ` तस्मे लोकात्मने नमः
' इति, तथापि स्तुतित्वमपि नासति मूलभूते वेदवाक्ये सम्यक्‌ ईदृशेन रूपेण संभवति । ` द्यां मूर्धानं यस्य विप्रा
वदन्ति खं वे नाभि चन्द्रसूर्यौ च नेत्रे । दिशः श्रोत्रे विद्धि पादौ क्षितिं च सोऽचिन्त्यात्मा सर्वभूतप्रणेता '
इत्येवंजातीयका च स्मृतिरिहोदार्हतव्या ||

शब्दादिभ्योऽन्तःप्रतिष्ठानाच्च नेति चेन्न तथा ।

दृष्टयु पदेशादसम्भवात्पुरुषमपि चैनमधीयते ।। 1.2.26 ।।
| 1.2.26 ।।

अत्राह--- न परमेश्वरो वैश्वानरो भवितुमर्हति । कुतः ? शब्दादिभ्योऽन्तःप्रतिष्ठानाच्च । शब्दस्तावत्‌--
वैश्वानरशब्दो न परमेश्वरे संभवति, अर्थान्तरे रूढत्वात्‌; तथाग्निशब्दः ` स एषोऽग्निर्वैश्वानरः ' इति । आदिशब्दात्‌
हृदयं गार्हपत्यः ' इत्याद्यम्नित्रेताप्रकल्पनम्‌; ` तद्यदभक्तं प्रथममागच्छेत्तद्धोमीयम्‌ ' इत्यादिना च
प्राणाहुत्यधिकरणतासं कीर्तनम्‌ । एतेभ्यो हेतुभ्यो जाठरो वैश्वानरः प्रत्येतव्यः । तथान्तःप्रतिष्ठानमपि श्रूयते ---
पुरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं वेद ' इति । तच्च जाठरे संभवति । यदप्युक्तम्‌ ` मूर्धैव सुतेजाः !
इत्यादेर्विशेषात्कारणात्परमात्मा वैश्वानर इति, अत्र ब्रूमः--- कुतो न्वेष निर्णयः, यदुभयथापि विशेषप्रतिभाने सति
परमेश्वर विधय एव विशेष आश्रयणीयो न जाठरविधय इति । अथवा भूताग्नेरन्तर्बहि चावतिष्ठमानस्यैष निर्दशो
भविष्यति । तस्यापि हि द्युलोकादिसंबन्धो मन्त्रवर्णे अवगम्यते--- ` यो भानुना पृथिवीं द्यामुतेमामाततान रोदसी
अन्तरिक्षम्‌ ' इत्यादौ । अथवा तच्छरीराया देवताया रेश्वर्ययोगात्‌ द्युलोकाद्यवयवत् वं भविष्यति । तस्मान्न परमेश्वरो
वेश्वानर इति ।।

९

अत्रोच्यते--- न तथादृष्ट्युपदेशादिति । न शब्दादिभ्यः कारणेभ्यः परमेश्वरस्य प्रत्याख्यानं युक्तम्‌ । कुतः ? तथा
जाठरापरित्यागेन, दृष्ट्युपदेशात्‌ । परमेश्वरदृष्टि हिं जाठरे वैश्वानरे इहोपदिश्यते--- मनो ब्रह्मेत्युपासीत '!
इत्यादिवत्‌ । अथवा जाठरवेश्वानरोपाधिः परमेश्वर इह द्रष्टव्यत्वेनोपदिश्यते --- मनोमयः प्राणशरीरो भारूपः !
इत्यादिवत्‌ । यदि चेह परमेश्वरो न विवक्ष्येत, केवल एव जाठरोऽगिनिर्विवक्ष्येत, ततः ` मूर्धैव सुतेजाः '
इत्यादेर्विंशेषस्यासंभव एव स्यात्‌ । यथा वु देवताभूताग्निव्यपाश्रयेणाप्ययं विशेष उपपादयितुं न शक्यते, तथोत्तरसूत्रे

वक्ष्यामः । यदि च केवल एव जाठरो विवक्ष्येत, पुरुषेऽन्तःप्रतिष्टितत्वं केवलं तस्य स्यात्‌; न तु पुरुषत्वम्‌; पुरुषमपि
चैनमधीयते वाजसनेयिनः--` स एषोऽग्निरवैश्वानरो यत्पुरुषः स यो हैतमेवमग्नि वैश्वानरं पुरुषं पुरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं
वेद ' इति । परमेश्वरस्य तु सर्वात्मत्वात्पुरुषत्वं पुरुषेऽन्तःप्रतिष्ठितत्वं चोभयमुपपद्यते । ये तु ` पुरुषविधमपि
चैनमधीयते ' इति सूत्रावयवं पठन्ति, तेषामेषोऽर्थः --- केवलजाठरपरिग्रहे पुरुषेऽन्तःप्रतिष्ठितत्वं केवलं स्यात्‌; न तु
पुरुषविधत्वम्‌; पुरुषविधमपि चैनमधीयते वाजसनेयिनः --- ` पुरुषविधं पुरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं वेद ' इति । पुरुषविधत्वं
च प्रकरणात्‌ यदधिदेवतं दुमूर्धत्वादि पृथिवीप्रतिष्ठितत्वान्तम्‌, यच्चाध्यात्मं प्रसिद्धं मूर्धत्वादि चुबुकप्रतिष्ठितत्वान्तम्‌,
तत्परिगृह्यते ||

अत एव न देवता भूतं च ।। 1.2.27 ||
|| 1.2.27 ।।

यत्पुनरुक्तम्‌--भूताग्नेरपि मन्त्रवर्णे द्युलोकादिसंबन्धदर्शनात्‌ ` मूर्धैव सुतेजाः ' इत्याद्यवयवकल्पनं तस्यैव
भविष्यतीति, तच्छरीराया देवताया वा देश्वर्ययोगादिति; तत्परिहर्तव्यम्‌ । अत्रोच्यते --अत एवोक्तेभ्यो हेतुभ्यो न देवता
वैश्वानरः । तथा भूताग्निरपि न वैश्वानरः; न हि भूताग्नरौष््यप्रकाशमात्रात्मकस्य दुमूर्धत्वादिकल्पनोपपद्यते,
विकारस्य विकारान्तरात्मत्वासंभवात्‌ । तथा देवतायाः सत्यप्यैश्वर्ययोगे न द्युमूर्धत्वादिकल्पना संभवति, अकारणत्वात्‌
परमेश्वराधीनैश्वर्यत्वाच्च । आत्मशब्दासंभव च सर्वष्वेषु पक्षे स्थित एव ।।

साक्षादप्यविरोधं जेमिनिः || 1.2.28 ||

|| 1.2.28 ।।

पूर्वं जाठराग्निप्रतीको जाठराग्न्युपाधिको वा परमेश्वर उपास्य इत्युक्तम्‌ अन्तःप्रतिष्ितत्वाद्यनुरोधेन । इ दानीं तु
विनैव प्रतीकोपाधिकल्पनाभ्यां साक्षादपि परमेश्वरोपासनपरिग्रहे न र्का चद्िरोध इति जैमिनिराचार्यो मन्यते । ननु
जाठराग्न्यपरिग्रहेऽन्तःप्रतिष्ठितत्ववचनं शब्दादीनि च कारणानि विरुध्येरन्निति; अ्रोच्यते-- अन्तःप्रतिष्ठितत्ववचनं
तावन्न विरुध्यते । न हीह ` पुरुषविधं पुरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं वेद ' इति जाठराग्न्यभिप्रायेणेदमुच्यते,
तस्याप्रकृतत्वादसंशब्दितत्वाच्च; कथं तर्हि, यत्प्रकृतं मूर्धादिचुबुकान्तेषु पुरुष्ावयवेधु पुरुषविधत्वं कल्पितम्‌,
तदमिप्रायेणेदमुच्यते-- ` पुरुषविधं पुरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं वेद ' इति; यथा वृक्षे शाखां प्रतिष्ठितां पश्यतीति, तद्वत्‌ ।
अथवा यः प्रकृतः परमात्माध्यात्ममधिदेवतं च पुरुषविध त्वोपाधिः, तस्य यत्केवलं साक्षिरूपम्‌, तदमिप्रायेणेदमुच्यते --
` पुरुषविधं पुरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं वेद ' इति । नि चते च पूर्वापरालोचनवशेन परमात्मपरिग्रहे, तद्विषय एव
वेश्वानरशब्दः केनचिद्योगेन वर्तिष्यते-- विश्व चायं नर चेति, विश्वेषां वायं नरः, विश्वे वा नरा अस्येति विश्वानरः
परमात्मा, सर्वात्मत्वात्‌, विश्वानर एव वैश्वानरः; तद्धितोऽनन्यार्थः, राक्षसवायसादिवत्‌ ।
अग्निशब्दोऽप्यग्रणीत्वादियोगाश्रयणेन परमात्मविषय एव भविष्यति । गार्हपत्यादिकल्पनं प्राणाहुत्यधिकरणत्वं च
परमात्मनोऽपि सर्वात्मत्वादुपपद्यते ।।

कथं पुनः परमेश्वरपरि ग्रहे प्रादेशमात्रश्रुतिरुपपद्यत इति, तां व्याख्यातुमारभते

अभिव्यक्तेरित्याश्मरथ्यः || 1.2.29 ||
|| 1.2.29 ||

अतिमात्रस्यापि परमेश्वरस्य प्रादेशमात्रत्वमभिव्यक्तिनिमित्तं स्यात्‌ । अभिव्यज्यते किल प्रादेशमात्रपरिमाणः परमेश्वर
उपासकानां कृते । प्रदेशविशेषेधु वा हृदयादिषूपलब्धिस्थानेषु विशेषेणाभिव्यज्यते । अतः परमेश्वरेऽपि
प्रादेशमात्रश्रुतिरभिव्यक्तेरुपपद्यत इत्याश्मरथ्य आचार्यो मन्यते ||

अनुस्मृतेर्वादरिः ।। 1.2.30 ।।

|| 1.2.30 ।।

प्रादेशमात्रहदयप्रतिष्ठितेन वायं मनसानुस्मर्यते; तेन ` प्रादेशमात्रः ' इत्युच्यते; यथा प्रस्थमिता यवाः प्रस्था
इत्युच्यन्ते, तद्वत्‌ । यद्यपि च यवेधुं स्वगतमेव परिमाणं प्रस्थसंबन्धाद्‌व्यज्यते, न चेह परमेश्वर गतं
किचित्परिमाणमस्ति--- यद्धदयसंबन्धाद्‌व्यज्येत्‌; तथापि प्रयुक्तायाः प्रा देशमात्रश्रुतेः संभवति
यथाकर्थंचिदनुस्मरणमालम्बनमित्युच्यते | प्रादेशमात्रत्वेन वायमप्रादेशमात्रोऽप्यनुस्मरणीयः प्रादेशमात्रश्रुत्यर्थवत्तायै ।
एवमनुस्मृतिनिमित्ता परमेश्वरे प्रादेशमात्रश्रुतिरिति बादरिराचार्यो मन्यते ||

सम्पत्तेरिति जेमिनिस्तथा हि दर्शयति ।| 1.2.31 ||

|| 1.2.31 ।।

संपत्तिनिमित्ता वा स्यात्प्रादेशमात्रश्रुतिः । कुतः ? तथाहिसमानप्रकरणं वाजसनेयिवब्राह्मणं
दयुप्रभृतीन्पृथिवीपर्यन्तांस्त्रैलो क्यात्मनो वैश्वानर स्यावयवानध्यात्ममूर्धप्रभृतिषु चुबुकपर्यन्तेषु देहावयवेषु
संपादयत्प्रादेशमात्रसंपत्ति परमेश्वरस्य दर्शयति -- ` प्रादेशमात्रमिव ह वे देवाः सुविदिता अभिसंपत्नास्तथा तुव
एवान्वक्ष्यामि यथा प्रादेशमात्रमेवाभिसंपाद यिष्यामीति । स होवाच मूर्धानमुपदिशब्ुवाचैष वा अतिष्ठा वैश्वानर इति ।
चक्षुषी उपदिशब्रुवाचैष वै सुतेजा वैश्वानर इति । नासिके उपदिशन्नुवायैष वै पृथग्वर्त्मत्मा वैश्वानर इति ।
मुख्यमाकाशमुपदिशन्नुवाचैष वै बहुलो वैश्वानर इति । मुख्या अप उपदिशब्ुवायैष वै रयिर्वैश्वानर

इति । चुबुकमुपदिशन्नुवायैष वै प्रतिष्ठा वैश्वानरः ' इति । चुबुकमित्यधरं मुखफलकमुच्यते । यद्यपि वाजसनेयके
द्यौर तिष्ठात्वगुणा समान्नायते, आदित्य च सुतेजस्त्वगुणः, छान्दोग्ये पुनः द्यौः सुतेजस्त्वगुणा समाम्नायते, आदित्य च
विश्वरूपत्वगुणः; तथापि नैतावता विशेषेण किचिद्धीयते, प्रादेशमात्रश्रुतेर विशेषात्‌, सर्वशाखाप्रत्ययत्वाच्च ।
संपत्तिनिमित्तां प्रादेशमात्र्रुति युक्ततरं जैमिनिराचार्यो मन्यते ।।

आमनन्ति चैनमस्मिन्‌ ।। 1.2.32 ।।

|| 1.2.32 ।।

आत्मनन्ति चैनं परमेश्वरमस्मिन्मूर्धचुबुकान्तराले जाबालाः--- ` य एषोऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा सोऽविमुक्ते प्रतिष्ठित इति
। सोऽविमुक्तः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति । वरणायां नास्यां च मध्ये प्रतिष्ठित इति । का वै वरणा का च नासीति !।
तत्र चेमामेव नासिकाम्‌ ` सर्वाणीद्द्रियकृतानि पापानि वारयतीति सा वरणा, सर्वाणीद्दियकृतानि पापानि नाशयतीति
सा नासी ' इति वरणानासीति निरुच्य, पुनरप्यामनन्ति--` कतमच्चास्य स्थानं भवतीति । भ्रुवोर्घ्राणस्य च यः संधिः
स एष द्युलोकस्य परस्य च संधिर्भवति'--- इति । तस्मादुपपन्ना परमेश्वरे प्रादेशमात्रश्रुतिः । अभिविमानश्रुतिः
प्रत्यगात्मत्वाभिप्राया । प्रत्यगात्मतया सर्वैः प्राणिभिरभिविमीयत इत्यभिविमानः; अभिगतो वायं प्रत्यगात्मत्वात्‌,
विमान च मानवियोगात्‌ इत्यभिविमानः । अभिविमिमीते वा सर्वं जगत्‌, कारणत्वादित्यभिविमानः; तस्मात्परमेश्वरो
वैश्वानर इति सिद्धम्‌ ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्द-
भगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमांसासूत्रभाष्ये
प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ||

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छंकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| प्रथमोऽध्यायः ||
|| तृतीयः पादः ||

द्युभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात्‌ ।। 1.3.1 ||

दयुभ्वाद्यधिकरणम्‌ ।। 1.3.1 ||

इदं श्रूयते-- ` यस्मिन्द्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनः सह प्राणे च सर्वैः । तमेवैकं

फ़ जानथ आत्मानमन्या वाचो

विमुञ्चथामृतस्यैष

स्यैष सेतुः ' इति । अत्र यदेतद्‌द्यप्रभू

दयुप्रभृतीनामोतत्ववचनादायतनं

त्ववचनादायत

आहोस्विदर्थान्तरमिति संदिह्यते । तत्रा
श्रवणात्‌ । पारवाद्हि लोके सेदुः प्रख्यातः

्थान्तरं किमप्यायतनं

: | न च परस्य

इति श्रवणात्‌

। अर्थान्तरे चायतने

† स्यादिति प्राप्तम्‌

किचिदवगम्यते, तत्किं परं ब्रह्म स्यात्‌,

। कस्मात्‌ ? ` अमृतस्यैष

स्थेष सेतुः ' इति

ब्रह्मणः पारवत्त्वं शक्यमभ्युपगन्तुम्‌

'युपगन्तुम्‌--- ` अनन्तमपारम्‌ '

ने परिगृह्यमाणे स्मृतिप्रसिद्धं प्रधानं परिग्रहीतव्यम्‌, तस्य कारणत्वादायतनत्वोपपत्तेः

| रुतिप्रसिदधो वा वायुः स्यात्‌--` वायुर्वाव गौतम तत्सूत्रं वायुना वै गौतम सूत्रेणायं च लोकः पर च लोकः सर्वाणि

च भूतानि संदृब्धानि भवन्ति ' इति

प्रपञ्चं प्रत्यायतनत्वोपपत्तेः इत्येवं प्राप्ते

वायोरपि विधारणत्वश्रवणात्‌ । शारीरो वा स्यात्‌;-- तस्यापि भोक्तृत्वात्‌, भोग्यं

इदमाह-- दयुभ्वाद्यायतनमिति । द्यौ च भू च द्युभुवौ, द्युभुवौ आदी यस्य तदिदं द्युभ्वादि । यदेतदस्मिन्वाक्ये द्यौः

पृथिव्यन्तरिक्षं मनः प्राणा इत्येवमात्मकं जगत्‌ ओतत्वेन निर्दिष्टम्‌, तस्यायतनं
स्वशब्दात्‌ आत्मशब्दादित्यर्थः । आत्मशब्दो हीह भवति-- ` तमेवैकं

[पि

† परं ब्रह्म भवितुमर्हति । कुतः ?

परमात्मपरिग्रहे सम्यगवकल्पते, नार्थान्तरपरिग्र
सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः सदायतनाः
एवेदं विश्वं कर्म तपो ब्रह्म परामृतम्‌

हे | क्वचिच्च स्वशब्देनैव ब्रह्मण आयतनत्व

$ जानथ आत्मानम्‌ ' इति । आत्मशब्द च

नत्व श्रूयते

सत्प्रतिष्ठाः ' इति । स्वशब्देनैव चेह पुरस्तादुपरिष्टाच्च

दुपरिष्ट

- ` सन्मूलाः

च्च ब्रह्म संकीर्त्यते-- ` पुरुष

्‌ ' इति

तत्र त्वायततनायसतनवद्‌भ

नायत

र्भावश्रवणात्‌ । सर्वं ब्रह्मेति च सामानाधिकरण्यात्‌

इति

आसनमेवानयति

प्रपञ्वविलापनार्थम्‌, न अनेकरसताप्रतिपादनाः
अरेऽयमात्मानन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नः प्रज्ञानघन एव ' इत्येकरसताः

विज्ञेयः

` ब्रह्मवेदममृतं पुरस्ताद्‌ब्रह्म प चादुब्रह्म दक्षिणत चोत्तरेण ' इति च ।
्‌, यथा ह्यनेकात्मको
चेति, एवं नानारसो विचित्र आत्मेत्याशङ्का संभवति; तां निवर्तयितुं सावधारणमाह--- ` तमेवैकं
। एतदुक्तं भवति--- न कार्यप्रपञ्चविशिष्टो विचित्र आत्मा

वृक्षः शाखा स्कन्धो मूलं
$ जानथ आत्मानम्‌ !
ः; कि तर्हि, अविद्याकृतं कार्यप्रपञ्चं विद्यया

प्रविलापयन्तः तमेवैकमायतनभूतमात्मानं जानथ एकरसमिति । यथा ` यस्मित्रास्ते देवदत्तस्तदानय

- सेवुश्रुतेः, सेतो

श्रवणात्‌ । तस्मादद्युभ्वाद्यायतनं

स्माद्द्युभ्वाद्यायत

च पारवत्त्वोपपत्ते, ब्रह्मणोऽर्थान्तरेण द्युभ्वाद्यायतनेन

नेन । भवितव्यमिति

व्यमिति

विधारणत्वमात्रमेव सेतुश्रुत्या विवक्ष्यते, न पारवत्त्वादि । न हि मृदारुमयो लोके

, अत्रोच्यते-

के सेतुर्दष्ट

दानय ' इत्युक्ते
, न देवदत्तम्‌; तद्वदायतनभूतस्यैवैकरसस्यात्मनो विज्ञेयत्वमुपदिश्यते । विकारानृताभिसंधस्य
चापवादः श्रूयते-- ` मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ' इति । ` सर्व ब्रह्म ' इति
थम्‌, ` स यथा सेन्धवघनोऽनन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नो रसघन एवैवं वा

तु सामानाधिकरण्यं
परं ब्रह्म । यत्तूक्तम्‌

दृष्ट इत्यत्रापि मृदारुमय एव

सेतुरभ्युपगम्यते । सेतुशब्दार्थोऽपि विधारणत्वमात्रमेव, न पारव्वादि, षिञजो बन्धनकर्मणः सेतुशब्दव्युत्पत्तेः । अपर

आह--- तमेवैकं जानथ आत्मानम्‌ ' इति यदेतत्संकी्तितमात्मज्ञानम्‌, यच्चैतत्‌ ` अन्या वाचो विमुञ्चथ ' इति

वाग्विमोचनम्‌, तत्‌ अत्र अमृतत्वसाधनत्वात्‌, ` अमृतस्यैष सेतुः ' इति सेतुश्रुत्या संकीर्त्यते;

तत्र यदुक्तम्‌-- सेनुश्रुतेरब्रह्मणोऽर्थान्तरेण द्युभ्वाद्यायतनेन भवितव्यमिति, एतदयुक्तम्‌ ।।

मुक्तोपसूृप्यव्यपदेशात्‌ ।। 1.3.2 ||

न तु द्युभ्वाद्यायतनम्‌ ।

|| 1.3.2 ।|

इत च परमेव ब्रह्म द्युभ्वाद्यायतनम्‌; यस्मान्मुक्तो पसूप्यतास्य व्यपदिश्यमाना दृश्यते । मुक्तैरुपसृप्यं मुक्तो पसृप्यम्‌ ।।
देहादिष्वनात्मसु अह मस्मीत्यात्मबुद्धिरविद्या, ततस्तत्पूजनादौ रागः, तत्परिभवादौ च द्वेषः, तदुच्छेददर्शनाद्भयं

मोह च---इत्येवमयमनन्तमे दोऽनर्थव्रातः संततः सर्वेषां नः प्रत्यक्षः ।
तद्विपर्ययेणाविद्यारागद्वेषादिदोषमुक्तैरुपसृप्यमुपगम्यमेतदिति द्युभ्वाद्यायतनं प्रकृत्य व्यपदेशो भवति; कथम्‌ ? ` भिद्यते
हृदयग्रन्थिष्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ' इत्युक्त्वा, ब्रवीति--- ` तथा
विद्दान्नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्‌ ' इति । ब्रह्मण च मुक्तो पसृप्यत्वं प्रसिद्धं शास्त्रे ` यदा सर्वे
प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः । अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ' इत्येवमादौ । प्रधानादीनां तु न
क्वचिन्मुक्तो पसूप्यत्वमस्ति प्रसिद्धम्‌ । अपि च ` तमेवैकं जानथ आत्मानमन्या वाचो विमुञ्चथामृतस्यैष सेतुः ' इति
वाग्विमोकपूर्वकं विज्ञेयत्वमिह द्युभ्वाद्यायतनस्योच्यते । तच्च श्रुत्यन्तरे ब्रह्मणो दृष्टम्‌--` तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञा
कुर्वीत ब्राह्मणः । नानुध्यायाद्बहूञ्शब्दान्तवाचो विग्लापनं हि तत्‌ ' इति । तस्मादपि द्युभ्वाद्यायतनं परं ब्रह्म ||

नानुमानमतच्छब्दात्‌ ।। 1.3.3 ||
|| 1.3.3 ||

यथा ब्रह्मणः प्रतिपादको वैशेषिको हेतुरुक्तः, नैवमर्थान्तरस्य वैशेषिको हेतुः प्रतिपादकोऽस्तीत्याह । नानुमानं
सांख्यस्मृतिपरिकल्पितं प्रधानम्‌ इह द्युभ्वाद्यायतनत्वेन प्रतिपत्तव्यम्‌ । कस्मात्‌ ? अतच्छब्दात्‌ । तस्याचेतनस्य
प्रधानस्य प्रतिपादकः शब्दः तच्छब्दः, न तच्छब्दः अतच्छब्दः । न हयत्राचेतनस्य प्रधानस्य प्रतिपादकः

का चच्छब्दोऽस्ति, येनावेनतं प्रधानं कारणत्वेनायतनत्वेन वावगम्येत । तद्विपरीतस्य चेतनस्य
प्रतिपादकशब्दोऽत्रास्ति-- ` यः सर्वज्ञः सर्ववित्‌ ' इत्यादिः । अत एव न वायुरपीह द्युभ्वाद्यायतनत्वेनाश्रीयते ।।

प्राणभूच्च ।। 1.3.4 ।।
|| 1.3.4 ||

यद्यपि प्राणभृतो विज्ञानात्मन आत्मत्वं चेतनत्वं च संभवति, तथाप्युपाधिपरिच्छिन्नज्ञानस्य सर्वज्ञत्वाद्यसंभवे सति
अस्मादेवातच्छब्दात्‌ प्राणभृदपि च द्युभ्वाद्यायतनत्वेनाश्रयितव्यः । न चोपाधिपरिच्छिन्नस्याविभोः प्राणभृतो
दयुभ्वाद्यायतनत्वमपि सम्यक्संमवति । पृथग्योकरणमृत्तरार्थम्‌ ।|

कुत च न प्राणभृत्‌ द्युभ्वाद्यायतनत्वेनाश्रयितव्यः ?---

भेदव्यपदेशात्‌ ।। 1.3.5 ||
|| 1.3.5 ||

भेदव्यपदेश चेह भवति-- तमेवैकं जानथ आत्मानम्‌ ' इति ज्ञेयज्ञातृभावेन । तत्र प्राणभृत्‌ तावन्मुमुक्षुत्वाज्ज्ञाता;
परिशेषादात्मशब्दवाच्यं ब्रह्म ज्ञेयं द्युभ्वाद्यायतनमिति गम्यते, न प्राणभृत्‌ ।।

कुत च न प्राणभृत्‌ द्युभ्वाद्यायतनत्वेनाश्रयितव्यः ?---

प्रकरणात्‌ ।| 1.3.6 ।।

| 1.3.6 ।।

प्रकरणं चेदं परमात्मनः-- ` कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ' इत्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानापक्षणात्‌ ।
परमात्मनि हि सर्वात्मके विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं स्यात्‌, न केवले प्राणभूति ।।

कुत च न प्राणभृत्‌ द्युभ्वाद्यायतनत्वेनाश्रयितव्यः ? --

स्थित्यदनाभ्यां च ।। 1.3.7 ||
|| 1.3.7 ।।

द्युभ्वाद्यायतनं च प्रकृत्य, ` द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया ' इत्यत्र स्थित्यदने निर्दिश्येते; ` तयोरन्यः पिपलं स्वाद्वत्ति '
इति कर्मफलाशनम्‌; ` अन चन्नन्योऽभिवाकशीति ' इत्योदासीन्येनावस्थानम्‌ । ताभ्यां च स्थित्यदनाभ्यामीश्वरक्ेत्रज्ञौ
तत्र गृह्येते । यदि च ईश्वरो द्युभ्वाद्यायतनत्वेन विवक्षितः, ततस्तस्य प्रकृतस्येश्वरस्य क्षेत्रज्ञात्पृथग्ववनमवकल्पते ।
अन्यथा ह्यप्रकृतवचनमाकस्मिकमसंबद्धं स्यात्‌ । ननु तवापि कषेत्रज्ञस्येश्वरात्पृथग्वचनमाकस्मिकमेव प्रसज्येत; न,
तस्याविवक्षितत्वात्‌ । क्षेत्रज्ञो हि कर्तृत्वेन भोक्तृत्वेन च प्रतिशरीरं बुद्ध्याद्युपाधिसंबद्धः, लोकत एव प्रसिद्धः, नासौ
श्रुत्या तात्पर्येण विवक्ष्यते; ईश्वरस्तु लोकतौऽप्रिसिद्धत्वाच्छरुत्या तात्पर्येण विवक्ष्यत इति न तस्याकस्मिकं वचनं युक्तम्‌
| ` गृहां प्रविष्टावात्मानौ हि ' इत्यत्राप्येतदर्शितम्‌---` द्वा सुपर्णा ' इत्यस्यामृचि ईश्वरक्षेत्रज्ञावुच्येते इति । यदापि
पेङ्ग्युपनिषत्कृतेन व्याख्यानेनास्यामृचि स्त्वक्षेतरज्ञावुच्येते, तदापि न विरोधः का चत्‌ । कथम्‌ ? प्राणभूद्धीह
घटादिच्छिद्रवत्‌ स्त्वाद्युपाध्यभिमानित्वेन प्रतिशरीरं गृह्यमाणो द्युभ्वाद्यायतनं न भवतीति प्रतिषिध्यते । यस्तु
सर्वशरीरेषूपाधिभिर्विनोपलक्ष्यते, परएव स भवति; यथा घटादिच्छिद्राणि घटादिभिरुपाधिभिर्विनोपलक्ष्यमाणानि
महाकाश एव भवन्ति, तद्वत्‌ प्राणभृतः परस्मादन्यत्वानुपपत्ते प्रतिषेधो नोपपद्यते । तस्मात्सत्त्वाद्युपाध्यभिमानिन एव
दयुभ्वाद्यायतनत्वप्रतिषेधः । तस्मात्परमेव ब्रह्म द्युभ्वाद्यायतनम्‌ । तदेतत्‌ ` अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः ' इत्यनेनैव
सिद्धम्‌ । तस्यैव हि भूतयोनिवाक्यस्य मध्ये इदं पठितम्‌--- ` यस्मिन्द्यौः पृथिवी चान्तरिक्षम्‌ ' इति । प्रपञ्चयार्थ तु
पुनरुपन्यस्तम्‌ ।।

भूमा सम्प्रसादादध्युपदेशात्‌ ।। 1.3.8 ।।
भूमाधिकरणम्‌ ।। 1.3.8 ।।

इदं समामनन्ति -- ` भूमा त्वेव विजिज्ञासितव्य इति भूमानं भगवो विजिज्ञास इति । यत्र नान्यत्पश्यति
नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स भूमा । अथ यत्रान्यत्पश्यत्यन्यच्छरणोत्यन्यद्विजानाति तदल्पम्‌ ' इत्यादि । तत्र
संशयः--- किं प्राणो भूमा स्यात्‌, आहोस्वित्परमात्मेति । कुतः संशयः ? भूमेति तावद्‌बहुत्वमभिधीयते; ` बहोर्लोपो
भू च बहोः ' इति भूमशब्दस्य भावप्रत्ययन्ततास्मरणात्‌ । किमात्मकं पुनस्तद्‌ बहुत्वमिति विशेषाकाङक्षायाम्‌ ` प्राणो
वा आशाया भूयान्‌ ' इति संनिधानात्‌ प्राणो भूमेति प्रतिभाति । तथा ` श्रुतं ह्येव मे भगवदृशेभ्यस्तरति
शोकमात्मविदिति । सोऽहं भगवः शोचामि तं मा भगवाञ्शोकस्य पारं तारयतु ' इति प्रकरणोत्थानात्परमात्मा
भूमेत्यपि प्रतिभाति । तत्र कस्योपादानं न्याय्यम्‌, कस्य वा हानमिति भवति संशयः । किं तावत्ाप्तम्‌ ? प्राणो
भूमेति । कस्मात्‌ ? भूयःप्र नप्रतिवचनपरंपरादर्शनात्‌ । यथा हि ` अस्ति भगवो नाम्नो भूयः ' इति, ` वाग्वाव नाम्नो
भूयसी ' इति; तथा ` अस्ति भगवो वाचो भूयः ' इति, ` मनो वाव वाचो भूयः ' इति च---नामादिभ्यो हि आ प्राणात्‌
भूयःप्र नप्रतिवचनप्रवाहः प्रवृत्तः । नैवं प्राणात्परं भूयःप्र नप्रतिवचनं दृश्यते-- अस्ति भगवः प्राणादभूयः ' इति, `
अदो वाव प्राणाद्भूयः ' इति । प्राणमेव तु नामादिभ्य आशान्तेभ्यो भूयांसम्‌--- ` प्राणो वा आशाया भूयान्‌ !
इत्यादिना सप्रपञ्चमुक्त्वा, प्राणदश्िन चातिवादित्वम्‌ ` अतिवाद्यसीत्यतिवाद्यस्मीति ब्रूयात्नापहनुवीत ' इत्यभ्यनुज्ञाय,
` एष तु वा अतिवदति यः सत्येनातिवदति ' इति प्राणव्रतमतिवादित्वमनुकृष्य, अपरित्यज्यैव प्राणं सत्यादिपरंपरया

भूमानमवतारयन्‌, प्राणमेव भूमानं मन्यत इति गम्यते । कथं पुनः प्राणे भूमनि व्याख्यायमाने ` यत्र नान्यत्पश्यति '

इत्येतद्भूम्नो लक्षणपरं वचनं व्याख्यायेतेति

ति, उच्यते

दर्शनादिव्यवहारनिवृत्तिदर्शनात्संभवति प्राणस्यापि

श्रुणोति न पश्यति ' इत्यादिना

-- सुषुप्तावर

वस्थायां प्राणमग्रस्तेष

षु करगे

दिना सर्वकरणव्यापारप्रत्यस्तमयरूपां

णस्यापि ` यत्र नान्यत्पश्यतीति ' एतल्ल

व्यापारप्रत्यस्तमयरूपां सुधुप्त्यवस्थामुक्त्वा,

क्षणम्‌
` प्राणाग्नय

। तथा च श्रुतिः--- ` न
नय एवैतस्मिन्पुरे जाग्रति

' इति तस्यामेवावस्थायां पञ्चवृत्तेः प्राणस्य जागरणं ब्रुवती, प्राणप्रधानां सुषुप्त्यवस्थां दर्शयति । यच्चैतद्भूम्नः

सुखत्वं श्रुतम्‌-- ` यो वै

सुखं भवति ' इति सुषुप्त्यवस्थायामेव सुखश्रवणात्‌

प्राणो वा
अमृतम्‌ ' इति श्रुतेः
प्रकरणस्योत्थानमुपपद्यते

भूमा तत्सुखम्‌

' इति, तदप्यविरुद्धम्‌; ` अत्रेष देवः स्वप्नान्न पश्यत्यथ यदेतस्मिञ्शरीरे

। यच्च ` यो वै भूमा तदमृतम्‌

' इति, तदपि प्राणस्याविरुद्धम्‌; `

: | कथं पुनः प्राणं भूमानं मन्यमानस्य
? प्राण एवेहात्मा विविक्षित इति ब्रूमः । त

नस्य ` तरति शोकमात्मवित्‌
थाहि -- `

' इत्यात्मविविदिषया

प्राणो ह पिता प्राणो माता प्राणो भ्राता

प्राणः स्वसा प्राण आचार्याः प्राणो ब्राह्मणः ' इति प्राणमेव सर्वात्मानं करोति, ` यथा वा अरा नाभौ समर्पिता

एवमस्मिन्प्राणे सर्वं समर्पितम्‌ ' इति च; सर्वात्मत्वारनाभिनिदर्शनाभ्यां च संभवति वे पुल्यात्मिका भूमरूपता प्राणस्य ।

तस्मात्प्राणो भूमेत्येवं प्राप्तम्‌

्‌ |

तत इदमुच्यते--- परमात्मेवेह भूमा भवितुमर्हति, न प्राणः । कस्मात्‌ ? संप्रसादादध्युपदेशात्‌ । संप्रसाद इति सुषुप्तं

स्थानमुच्यते त;
संप्रसादावस्थायां प्राणो

सम्यक्प्रसी दत्यस्मित्निति निर्वचनात्‌

बृहदारण्यके च स्वप्नजागरितरः

तस्यांच

| त

थानाभ्यां सह पाठात्‌

जागर्तीति प्राणोऽत्र संप्रसादोऽभिप्रेयते

प्राणादूरध्वं भूम्न उपदिश्यमानत्वादित्यर्थः । प्राण एव

चेद्भूमा स्यात्‌, स एव तस्मादुर्ध्वमुपदिश्येतेर्त्या ल

ऊर्ध्वमुपदिष्टम्‌ दिष्टम्‌; तर्हि

त]

नाम्नोऽन्यदर्थान्तरमुपदिष्टं

त्या लष्टमेतत्स्यात । न हि नामैव

वागाख्यम्‌ ` वाग्वाव नाम्नो भूयसी ' इति । तथा

नाम्नो भूयः ' इति नाम्न

वागादिभ्योऽपि आ प्राणादर्थान्तरमेव तत्र तत्रो

भवितुमर्हति । नन्विह नास्ति

प्ररनः

ध्वमुपदिष्टम्‌ । तद््प्राणादू

ध्वमुपदिश्यमानो भूमा प्राणादर्थान्तरभूतो

:---` अस्ति भगवः प्राणाद्भूयः ' इति; नापि प्रतिवचनमस्ति ` प्राणाद्वाव भूयोऽस्ति

इति; कथं प्राणादधि भूमोपदिश्य

गत

इत्युच्यते त्युच्यते

वा अतिवदति यः सत्येनातिवद

0|

वदति ' इति; तस्मान्नास्ति

तावत्प्राणविधयस्यैवातिवादित्वस्यैतदनुकर्षणमिति
विशेषवादोऽप्ययं प्राणविषय

८0

त्वस्यै
एव भ

विष्यति; कथम्‌ ? यथा

? प्राणविषयमेव चातिवादित्वमत्तरत्रानुकृष्यमाणं पश्यामः --- एष तु

स्मान्नास्ति प्राणादध्युपदेश इति; अत्रो च्यते
दनुकर्षणमिति शक्यं वक्तुम्‌, विशेषवादात्‌ ---` यः सत्येनातिवदति ' इति । ननु

--न

` एषोऽग्निहोत्री

, यः सत्यं वदति ' इत्युक्ते, न

सत्यवदनेनाग्निहोत्रित्वम्‌;

केन तर्हि

ह ? अग्निहोत्रेणैव; तत्सत्यवदनं त्वग्निहोत्रिणो विशेष उच्यते; तथा

अतिवदति, यः सत्येनातिवद
तु प्राणविदो

तिवदति '
विशेषो विवक्ष्यत इति---नेति

इत्युक्ते, न सत्यवदनेनातिवादित्वम्‌; केन तर्हिं ? प्रकृतेन

` एषतु वा
न प्राणविज्ञानेनैव; सत्यवदनं

ति ब्रूमः; श्रुत्यर्थपरित्यागप्रसङगात्‌ । श्रुत्या ह्यत्र सत्यवदनेनातिवादित्वं

प्रतीयते--` यः सत्येनातिवद

ति सोऽतिवद

वदति ' इति

नात्र प्राणविज्ञानस्य संकीर्तनमस्ति; प्रकरणात्तु प्राणविज्ञानं

संबध्येत त; तत्र

त्र प्रकरणानुरोधेन श्रुतिः परित्यक्ता स्यात्‌

अतिवदति ' इति ।
तरमाद्य

५

सत्यं त्वेव विजिज्ञासितव्यम्‌
थेकवेदप्रशंसायां प्रकृतायाम्‌

~|

(न ५

<~

मह व्राह्मणः, य

प्रकृतव्यावत्तयर्थ च तु

-शब्दो न संगच्छेत-- एष तु
' इति च प्रयत्नान्तरकरणमर्थान्तर विवक्षां सूचयति ।

वा

प्रशस्यते, तादृगेतद्‌द्रष्टव्यम्‌
प्रकृतसंबन्धासंभवकारितत्वादः

त

्थान्तर विवक्षायाः

। न च प्र नप्रतिवचनरू

प्रति पयैवार्थान्तर

चतुरो वेदानधीते

चतुर्वेदः

' इत्येकवेदेभ्योऽर्थान्तरभूत च

विवक्षया भवितव्यमिति

व्यमिति नियमोऽस्ति;

। तत्र प्राणान्तमनुशासनं श्रुत्वा

तूष्णींभूतं नारदं स्वयमेव सनत्कुमारो

व्युत्पादयति--यत्प्राणविज्ञानेन विकारानृतवि

छट

वि

येणातिवादित्वमनतिवादित्वमेव तत्‌

--- एष तु वा अतिवदति, यः

सत्येनातिवदति ' इति । तत्र सत्यमिति परं ब्रह्मोच्यते, परमार्थरूपत्वात्‌;

श्रुत्यन्तरात्‌ । तथा व्युत्पातिताय नारदाय ` सोऽहं भगवः सत्येनातिवदानि

` सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' इति च

तिवदानि ' इत्येवं प्रवृत्ताय विज्ञानादिसाधनपरंपरया

भूमानमुपदिशति । तत्र यत्प्राणाद

प्राणादधि भूम्न उपदेश इति---अतः

प्रकरणस्योत्थानमुपपन्न भवि

: प्राणादन्यः परमात्सा भु

धि सत्यं वक्तव्यं प्रतिज्ञातम्‌, तदेवेह भूमेत्युच्यत

इति गम्यते । तस्मादस्ति

मूमा भवितुमर्हतीति

मर्हतीति ।

एवं चेहात्मविविदिषया

वेष्यति । प्राण एवेहात्मा

विवक्षित

वृत््यात्मत्वमस्ति । न चान्यत्र परमात्मज्ञानाच्छोकविनिवृत्तिर

तं मा भगवाञ्शोकस्य पारं तारयतु

रयतु ' इति चोपक्रम्योपसंहर

वृत्तिरस्ति, `

इत्येतदपि नोपपद्यते
नान्यः पन्था

| न हि प्राणस्य मुख्यया
विद्यतेऽयनाय ' इति श्रुत्यन्तरात्‌

| ९

हरति---` तस्मे मृदितकषायाय

भगवान्सनत्कुमारः ' इति

आत्मतः प्राणः ' इति च ब्राह्मणम्‌ । प्रकरणान्ते परमात्मविवक्षा भविष्यति; भूमात्र प्राण एवेति चेत्‌, न;

| तम इति शोकादिकारणमविद्योच्यते

५

कषायाय तमसः

: पारं दर्शयति

मविद्योच्यते | प्राणान्ते

चानुशासने न प्राणस्यान्यायत्ततोच्यते

0

च्यते

स भगवः

कस्मिन्प्रतिष्ठित इति स्वे महिम्नि ' इत्यादिना भूम्न एव आ प्रकरणसमाप्तेरनुकर्षणात्‌ । वैपुल्यात्मिका च भूमरूपता
सर्वकारणत्वात्परमात्मनः सुतरामुपपद्यते ।।

धर्मोपपत्ते च ।। 1.3.9 ||

| 1.3.9 ||

अपि च ये भूम्नि श्रूयन्ते धर्माः, ते परमात्मन्युपपद्यन्ते । ` यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स भूमा '
इति दर्शनादिव्यवहाराभावं भूमनि अवगमयति । परमात्मनि चायं दर्शनादिव्यवहाराभावोऽवगतः --- ` यत्र त्वस्य
सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्‌ ' इत्यादिश्रुत्यन्तरात्‌ । योऽप्यसौ सुषुप्त्यवस्थाया दर्शनादिव्यवहाराभाव उक्तः,
सोऽप्यात्मन एवासङ्गत्वविवक्षयोक्तः, न प्राणस्वभावविवक्षया, परमात्मप्रकरणात. । यदपि तस्यामवस्थायां सुखमुक्तम्‌,
तदप्यात्मन एव सुखरूपत्वविवक्षयोक्तम्‌; यत आह -- ` एषोऽस्य परम आनन्द एतस्थैवानन्दस्यान्यानि भूतानि
मात्रामुपजीवन्ति ' इति । इहापि ` यो वे भूमा तत्सुखं नाल्पे सुखमस्ति भूमेव सुखम्‌ ' इति सामयसुखनिराकरणेन
ब्रह्मैव सुखं भूमानं दर्शयति । ` यो वै भूमा तदमृतम्‌ ' इत्यमृतत्वमपीह श्रूयमाणं परमकारणं गमयति;
विकाराणाममृतत्वस्यपिक्षिकत्वात्‌, ` अतोऽन्यदार्तम्‌ ' इति च श्रुत्यन्तरात्‌ । तथा च सत्यत्वं स्वमहिमप्रतिष्ठितत्वं
सर्वगतत्वं सर्वात्मत्वमिति चैते धर्माः श्रूयमाणाः परमात्मन्येवोपपद्यन्ते, नान्यत्र । तस्मादभूमा परमात्मेति सिद्धम्‌ ।।

अक्षरमम्बरान्तघतेः ।। 1.3.10 ।।

अक्षराधिकरणम्‌ ।। 1.3.10 ।।

` कस्मिन्नु खल्वाकाश ओत च पोत चेति स होवाचैतद्वै तदक्षरं गा्िं ब्राह्मणा अभिवदन्त्यस्थुलमनणु ' इत्यादि श्रूयते
। तत्र संशयः--- किमक्षरशब्देन वर्णं उच्यते, किं वा परमेश्वर इति । तत्राक्षरसमाम्नाय इत्यादावक्षरशब्दस्य वर्णे
प्रसिद्धत्वात्‌, प्रसिद्ध्यतिक्रम्य चायुक्तत्वात्‌, ` ओंकार एवेदं सर्वम्‌ ' इत्यादौ च श्रुत्यन्तरे वर्णस्याप्युपास्यत्वेन
सर्वत्मिकत्वावधारणात्‌, वर्णं एवाक्षरशब्द इत्येवं प्राप्ते, उच्यते --- पर एवात्माक्षरशब्दवाच्यः विकारजातस्य धारणात्‌

| तत्र हि पृथिव्यादेः समस्तविकारजातस्य कालत्रयविभक्तस्य ` आकाश एव तदोतं च प्रोतं च ' इत्याकाशे
प्रतिष्ठितत्वमुक्त्वा, ` कस्मिन्रु खल्वाकाश ओत च प्रोत च ' इत्यनेन प्र नेनेदमक्षरमवतारितम्‌; तथा चोपसंहृतम्‌ --- `
एतस्मिन्नु खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओत च प्रोत च ' इति । न चेयमम्बरान्तधृतिर्बरह्मणोऽन्यत्र संभवति । यदपि ` ओंकार
एवेदं सर्वम्‌ ' इति, तदपि ब्रह्मप्रतिपत्तिसाधनत्वास्तुत्यर्थ द्रष्टव्यम्‌ । तस्मिन्न क्षरति अश्नुते चेति
नित्यत्वव्यापित्वाभ्यामक्षरं परमेव ब्रह्म ||

स्यादेतत्‌--- कार्यस्य चेत्कारणाधीनत्वमम्बरान्तधृतिरभ्युपगम्यते, प्रधानकारणवादिनोऽपीयमुपपद्यते;
कथमम्बरान्तधृतेर्बरह्यत्वप्रतिपत्तिरिति ? अत उत्तरं पठति--

सा च प्रशासनात्‌ ।। 1.3.11 ||
|| 1.3.11 ।।

सा च अम्बरान्तधूृतिः परमेश्वरस्यैव कर्म । कस्मात्‌ ? प्रशासनात्‌ । प्रशासनं हीह श्रूयते -- ` एतस्य वा अक्षरस्य
प्रशासने गां सूर्याचन्द्रमसौ विधुतौ तिष्ठतः ' इत्यादि । प्रशासनं च पारमेश्वरं कर्म; न अचेतनस्य प्रशासनं भवति
| न ह्यचेतनानां घटादिकारणानां मृदादीनां घटादिविषयं प्रशासनमस्ति ।।

अन्यभावव्यावृत्ते च || 1.3.12 ।।

| 1.3.12 ।।

अन्यभावव्यावृत्ते च कारणादब्रह्मैवाक्षरशब्दवाच्यम्‌, तस्थैवाम्बरान्तधृतिः कर्म, नान्यस्य कस्यचित्‌ । किमिदम्‌
अन्यभावव्यावृत्तेरिति ? अन्यस्य भावोऽन्यभावः तस्मादव्यावृत्तिः अन्यभावव्यावृत्तिरिति तस्याः । एतदुक्तं भवति--
यदन्यदुब्रह्मणोऽक्षरशब्दवाच्यमिहाशङ्क्यते तदभावात्‌ इदमम्बरान्तविधारणमक्षरं व्यावर्तयति श्रुतिः -- ` तद्वा एतदक्षरं
गार्गि अदृष्टं द्रष्ट अश्रुतं श्रोतृ अमतं मन्तृ अविज्ञातं विज्ञातृ ' इति । तत्रादृष्टत्वादिव्यपदेशः प्रधानस्यापि संभवति;
द्रष्टृत्वादिव्यपदेशस्तु न तस्य संभवति, अचेतनत्वात्‌ । तथा ` नान्यदतोऽस्ति द्रष्ट, नान्यदतोऽस्ति श्रोतृ,
नान्यदतोऽस्ति मन्तृ, नान्यदतोऽस्ति विज्ञातृ ' इत्यात्मभेदप्रतिषेधात्‌, न शारीरस्याप्युपाधिमतोऽक्षरशब्दवाच्यत्वम्‌; `
अचक्षुष्कमश्रोत्रमवागमनः ' इति चोपाधिमत्ताप्रतिषेधात्‌ । न हि निरुपाधिकः शारीरो नाम भवति । तस्मात्परमेव
ब्रह्माक्षरमिति नि चयः ||

ईक्षतिकर्मव्यपदेशात्सः ।। 1.3.13 ||

ईक्षतिकर्माधिकरणम्‌ ।। 1.3.13 ||

` एतद्दे सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोकारस्तस्माद्धिद्रानेतेनैवायतनेनैकतरमन्वेति ' इति प्रकृत्य श्रूयते--- ` यः
पुनरेतं त्रिमात्रेणोमित्येतेनेवाक्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत ' इति । किमस्मिन्वाक्ये परं ब्रह्माभिध्यातव्यमुपदिश्यते,
आहोस्विदपरमिति । एतेनैवायतनेन परमपरं वैकतरमन्वेतीति प्रकृतत्वात्संशयः । तत्रापरमि दं ब्रह्मेति प्राप्तम्‌ ।
कस्मात्‌ ? ` स तेजसि सूर्ये संपन्नः ' ` स सामभिरुत्रीयते ब्रह्मलोकम्‌ ' इति च तद्विदो देशपरिच्छिन्नस्य
फलस्योच्यमानत्वात्‌ । न हि परब्रह्मविदेशपरिच्छिन्रं फलमश्नुवीतेति युक्तम्‌; सर्वगतत्वात्परस्य ब्रह्मणः ।
नन्वपरब्रह्मपरिग्रहे ` परं पुरुषम्‌ ' इति विशेषणं नोपपद्यते । नैष दोषः-- पिण्डापक्षया प्राणस्य परत्वोपपत्तेः; इत्येवं
प्राप्ते, अभिधीयते ||

परमेव ब्रह्म इह अभिध्यातव्यमुपदिश्यते । कस्मात्‌ ? ईक्षतिकर्म व्यपदेशात्‌; ईक्षतिर्दर्शनम्‌; दर्शनव्याप्यमीक्षतिकर्म;
ईक्षतिकर्मत्वेनास्याभिध्यातव्यस्य पुरुषस्य वाक्यशेषे व्यपदेशो भवति -- ` स एतस्माज्जीवघनात्परात्परं पुरिशयं
पुरुषमीक्षते ' इति । तत्र अभिध्यायतेरतथाभूत मपि वस्तु कर्म भवति, मनोरथकल्पितस्याप्यभिध्यायतिकर्मत्वात्‌;
ईक्षतेस्तु तथाभूतमेव वस्तु लोके कर्म दृष्टम्‌, इत्यतः परमात्मेवायं सम्यग्दर्शनविषयभूत ईक्षतिकर्मत्वेन व्यपदिष्ट इति
गम्यते । स एव चेह परपुरुषशब्दाभ्यामभिध्यातव्यः प्रत्यभिज्ञायते । नन्वभिध्याने परः पुरुष उक्तः, ईक्षणे तु
परात्परः; कथमितर इतरत्र प्रत्यभिज्ञायत इति, अत्रोच्यते --परपुरुषशब्दौ तावदुभयत्र साधारणौ । न चात्र
जीवघनशब्देन प्रकृतोऽभिध्यातव्यः परः पुरुषः परामृश्यते; येन तस्मात्‌ परात्परोऽयमीक्षितव्यः पुरुषोऽन्यः स्यात्‌ ।
कस्तर्हि जीवघन इति, उच्यते--घनो मूर्तिः, जीवलक्षणो घनः जीवघनः । सेन्धवखिल्यवत्‌ यः परमात्मनो जीवरूपः
खिल्यभाव उपाधिकृतः, पर च विषयेन्रियेभ्यः, सोऽत्र जीवघन इति । अपर आह--- ` स सामभिरुन्नीयते
ब्रह्मलोकम्‌ ' इत्यतीतानन्तरवाक्यनिर्दिष्टो यो ब्रह्मलोकः पर च लोकान्तरेभ्यः, सोऽत्र जीवघन इत्युच्यते । जीवानां
हि सर्वेषां करणपरिवृतानां सर्वकरणात्मनि हिरण्यगर्भं ब्रह्मलोकनिवासिनि संघातोपपत्तर्भवति ब्रह्मलोको जीवघनः ।
तस्मात्परो यः पुरुषः परमात्मा ईक्षणकर्मभूतः, स एवाभिध्यानेऽपि कर्मभूत इति गम्यते । ` परं पुरुषम्‌ ' इति च
विशेषणं परमात्मपरिग्रह एवावकल्पते । परो हि पुरुषः परमात्मेव भवति यस्मात्परं किंचिदन्यत्नास्ति; ` पुरुषान्न परं
किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः ' इति च श्रुत्यन्तरात्‌ । ` परं चापरं च ब्रह्म यदोंकारः ' इति च विभज्य,
अनन्तरमोकारेण परं पुरुषमभिध्यातव्यं ब्रुवन्‌, परमेव ब्रह्म परं पुरुषं गमयति । ` यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुच्यत
एवं ह वै स पाप्मना विनिर्मुच्यते ' इति पाप्मविनिर्मोकफलवचनं परमात्मानमिहाभिध्यातव्यं सूचयति । अथ यदुक्तं
परमात्माभिध्यायिनो न देशपरिच्छिन्नं फलं युज्यत इति, अत्रोच्यते --- त्रिमात्रेणोकारेणालम्बनेन
परमात्मानमभिध्यायतः फलं ब्रह्मलोकप्राप्तिः, क्रमेण च सम्यग्दर्शनोत्पत्निः, --- इति
क्रममुक्त्यभिप्रायमेतद्‌भविष्यतीत्यदोधः ।।

दहर उत्तरेभ्यः ।। 1.3.14 ||

दहराधिकरणम्‌ ।। 1.3.14 ।।

अथ यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशस्तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यं तद्वाव

विजिज्ञासितव्यम्‌ ' इत्यादि वाक्यं समाम्नायते । तत्र योऽयं दहरे हृदयपुण्डरीके दहर आकाशः श्रुतः, स कि
भूताकाशः, अथ विज्ञानात्मा, अथवा परमात्मेति संशय्यते । कुतः संशयः ? आकाशब्रह्मपुरशब्दाभ्याम्‌ ।
आकाशशब्दो ह्ययं भूताकाशे परस्मि च ब्रह्मणि प्रयुज्यमानो दृश्यते । तत्र किं भूताकाश एव दहरः स्यात्‌, किं वा

पर इति संशयः । तथा ब्रह्मपुरमिति--- किं जीवोऽत्र ब्रह्मनामा, तस्येदं पुरं शरीरं ब्रह्मपुरम्‌, अथवा परस्यैव ब्रह्मणः
पुरं ब्रह्मपुरमिति । तत्र जीवस्य परस्य वान्यतरस्य पुरस्वामिनो दहराकाशत्वे संशयः । तत्राकाशशब्दस्य भूताकाश

रूढत्वाद्भूताकाश एव दहरशब्द इति प्राप्तम्‌; तस्य च दहरायतनापेक्षया दहरत्वम्‌; ` यावान्वा
अयमाकाशस्तावानेषोऽन्तर्हदय आकाशः ' इति च
वबाह्याभ्यन्तरभावकृतभेदस्योपमानोपमेयभावः; द्यावापृथिव्यादि च तसिमन्नन्तः समाहितम्‌, अवकाशात्मनाकाशस्थैकत्वात्‌
| अथवा जीवो दहर इति प्राप्तम्‌, ब्रह्मपुरशब्दात्‌; जीवस्य हीदं पुरं सत्‌ शरीरं ब्रह्मपुरमित्युच्यते, तस्य

स्वकर्मणोपाजितत्वात्‌; भक्त्या च तस्य ब्रह्मशब्दवाच्यत्वम्‌; न हि परस्य ब्रह्मणः शरीरेण स्वस्वामिभावः संबन्धोऽस्ति;

तत्र पुरस्वामिनः पुरेकदेशेऽवस्थानं दृष्टम्‌, यथा राज्ञः; मनउपाधिक च जीवः; मन च प्रायेण हृदये प्रतिष्ठितम्‌--

इत्यतो जीवस्यैवेदं हृदयान्तरवस्थानं स्यात्‌; दहरत्वमपि तस्यैव आराग्रोपमितत्वात्‌ अवकल्पते; आकाशोपमितत्वादि
च ब्रह्माभेदविवक्षया भविष्यति; न चात्र दहरस्याकाशस्यान्वेष्टव्यत्वं विजिज्ञासितव्यत्वं च श्रूयते; ` तस्मिन्यदन्तः !

इति पर विशेषणत्वेनोपादानादिति ।।

अत उत्तरं ब्रूमः-- परमेश्वर एवात्र दहराकाशो भवितुमर्हति, न भूताकाशो जीवो वा । कस्मात्‌ ? उत्तेरभ्यः

वाक्यशेषगतेभ्यो हेतुभ्यः । तथाहि -- अन्वेष्टव्यतयाभिहितस्य दहराकाशस्य ` तं चेद्यः ' इत्युपक्रम्य ` किं तदत्र

विद्यते यदन्वेष्टव्यं यद्वाव विजिज्ञासितव्यम्‌ ' इत्येवमाक्षेपपूर्वकं प्रतिसमाधानवचनं भवति --- ` स ब्रूयाद्यावान्वा
अयमाकाशस्तावानेषोऽन्तर्हदय आकाश उभे अस्मिन्द्यावापृथिवी अन्तरेव समाहिते ' इत्यादि । तत्र पुण्डरीकदहरत्वेन

प्राप्तदहरत्वस्याकाशस्य प्रसिद्धाकाशौपम्येन दहरत्वं निवर्तयन्‌ भूताकाशत्वं दहरस्याकाशस्य निवर्तयतीति गम्यते ।

यद्यप्याकाशशब्दो भूताकशे रूढः, तथापि तेनैव तस्योपमा नोपपद्यत इति भूताकाशशङ्का निवर्तिता भवति ।

नन्वेकस्याप्याकाशस्य बाह्याभ्यन्तरत्वकल्पितेन भदेनोपमानोपमेयभावः संभवतीत्युक्तम्‌; नैवं संभवति; अगतिका हीयं

गतिः, यत्काल्पनिकभेदाश्रयण्‌ । अपि च कल्पयित्वा भे दमुपमानोपमेयभावं वर्णयतः परिच्छिन्रत्वादभ्यन्तराकाशस्य न
बाह्याकाशपरिमाणत्वमुपपद्येत । ननु परमेश्वरस्यापि ` ज्यायानाकाशात्‌ ' इति श्रुत्यन्तरात्‌
नैवाकाशपरिमाणत्वमुपपद्यते; नैष दोघः; पुण्डरीकवेष्टन प्राप्तदहरत्वनिवत्तिपरत्वादाक्यस्य न तावत्त्वप्रतिपादनपरत्वम्‌;

उभयप्रतिपादने हि वाक्यं भिद्येत । न च कल्पितभेदे पुण्डरीकवेष्टित आकाशेकदेशे द्यावापृथिव्यादीनामन्तः
समाधानमुपपद्यते । ` एष आत्मापहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसंकल्पः '
इति चात्मत्वापहतपाप्मत्वादय च गुणा न भूताकाशे संभवन्ति । यद्यप्यात्मशब्दो जीवे संभवति, तथापीतरेभ्यः

कारणेभ्यो जीवाशङ्कापि निवर्तिता भवति । न हयुपाधिपरिच्छिन्नस्याराग्रोपमितस्य जीवस्य पुण्डरीकवेष्टनकृतं
दहरत्वं शक्यं निवर्तयितुम्‌ । ब्रह्माभेद विवक्षया जीवस्य सर्वगतत्वादि विवक्षयेतेति चेत्‌; यदात्मतया जीवस्य

सर्वगतत्वादि विवक्ष्येत, तस्य ब्रह्मणः साक्षात्सर्वगतत्वादि

त्वादि विवक्ष्यतामिति युक्तम्‌ । यदप्युक्तम्‌ --- ` ब्रह्मपुरम्‌ ' इति

जीवेन पुरस्योपलक्षितत्वाद्राज्ञ इव जीवस्थेवेदं पुरस्वामिनः पुरेकदेशवतिंत्वमस्त्विति; अत्र ब्रूमः --- परस्यवेदं ब्रह्मणः

पुरं सत्‌ शरीरं ब्रह्मपुर मित्युच्यते, ब्रह्मशब्दस्य तस्मिन

न्मुख्यत्वात्‌ । तस्याप्यस्ति पुरेणानेन संबन्धः,

उपलब््यधिष्ठानत्वात्‌--- ` स एतस्माज्जीवघनात्परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते ' ` स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु
पुरिशयः ' इत्यादिश्रुतिम्यः । अथवा जीवपुर एवास्मिन्‌ ब्रह्म संनिहितमुपलक्ष्यते, यथा सालग्रामे विष्णुः संनिहित

इति, तद्दत्‌ । ` तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयत

एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते ' इति च

कर्मणामन्तवत्फलत्वमुक्त्वा, ` अथ य इहात्मानमनुविद्य व्रजन्त्येतां च सत्यान्कामांस्तेषं सर्वेषु लोकेषु कामचारो

भवति ' इति प्रकृतदहराकाशविज्ञानस्यानन्तफलत्वं

त्वं वदन्‌, परमात्मत्वमस्य सूचयति यदप्येतदुक्तम्‌ ===

दहरस्याकाशस्यान्वेष्टव्यत्वं विजिज्ञासितव्यत्वं च श्रुतं पर विशेषणत्वेनोपादानादिति; अत्र ब्रूमः --यद्याकाशो

नान्वेष्टव्यत्वेनोक्तः स्यात्‌ ` यावान्वा अयमाकाशस्तावानेए

स्त

नेषोऽन्तर्हदय आकाशः ' इत्याद्याकाशस्वरूपप्रदर्शनं नोपपद्येत

। नन्वेतदप्यन्तरवर्तिवस्तुसद्‌भावदर्शनायैव प्रदर्श्यते, ` तं वेद्‌ब्रूयुर्यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म

दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः किं तदत्र विद्यते यदन्वेष्टव्यं यद्वाव विजिज्ञासितव्यम्‌ ' इत्याक्षिप्य परिहारावसरे

आकाशोपम्योपक्रमेण द्यावापृथिव्यादीनामन्तःसमाहितत्वप्रदर्शनात्‌; नैतदेवम्‌; एवं हि सति यदन्तः समाहितं
द्यावापृथिव्यादितदन्वष्टव्यं विजिज्ञासितव्यं चोक्तं स्यात्‌; तत्र वाक्यशेषो नोपपद्येत; ` अस्मिन्कामाः समाहिताः ' ` एष
आत्मापहतपाप्मा ' इति हि प्रकृतं द्यावापृथिव्यादिसमाधानाधारमाकाशमाकृष्य ` अथ य इहात्मानमनुविद्य

व्रजन्त्येतां च सत्यान्कामान्‌ ' इति समुच्चयार्थेन च-शब्देनात्मानं कामाधारम्‌ आश्रितां च कामान्‌ विज्ञेयान्‌ वाक्यशेषो
दर्शयति । तस्माद्राक्योपक्रमेऽपि दहर एवाकाशो हृदययपुण्डरीकाधिष्ठानः सहान्तःस्थेः समाहितैः पृथिव्यादिभिः

सत्यै च कामर्विज्ञेय उक्त इति गम्यते । स चोक्तेभ्यो हेतुभ्यः परमेश्वर इति स्थितम्‌ ।।

गतिशब्दाभ्यां तथा हि दृष्टं लिगं च ।। 1.3.15 ||
|| 1.3.15 ।।

दहरः परमेश्वर उत्तरेभ्यो हेतुभ्य इत्युक्तम्‌; त एवोत्तरे हेतव इदानीं प्रपञ्च्यन्ते । इत च परमेश्वर एव दहरः;
यस्मादहरवाक्यशेषे परमेश्वरस्यैव प्रतिपादको गतिशब्दौ भवतः -- इमाः सर्वाः प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य एतं ब्रह्मलोकं न
विन्दन्ति ' इति । तत्र प्रकृतं दहरं ब्रह्मलोकशब्देनाभिधाय तद्विषया गतिः प्रजाशब्दवाच्यानां जीवानामभिधीयमाना
दहरस्य ब्रह्मतां गमयति । तथा ह्यहरहर्जीवानां सुषुप्तावस्थायां ब्रह्मविषयं गमनं दृष्टं श्रुत्यन्तरे --- ` सता सोम्य
तदा संपन्नो भवति ' इत्येवमादौ । लोकेऽपि किल गाढं सुषुप्तमाचक्षते ` ब्रह्मी भूतो ब्रह्मतां गतः ' इति । तथा
ब्रह्मलोकशब्दोऽपि प्रकृते दहरे प्रयुज्यमानो जीवभूताकाशाशङ्कां निवर्तयन्ब्रह्मतामस्य गमयति । ननु
कमलासनलोकमपि ब्रह्मलोकशब्दो गमयेत्‌; गमयेद्यदि ब्रह्मणो लोक इति षष्टीसमासवृत्त्या व्युत्पाद्येत;
सामानाधिकरण्यवृत्त्या तु व्युत्पाद्यमानो ब्रह्मैव लोको ब्रह्मलोक इति परमेव ब्रह्म गमयिष्यति । एतदेव
चाहरहरब्रह्मलोकगमनं दृष्टं ब्रह्मलोकशब्दस्य सामानाधिकरण्यवृत्तिपरिग्रहे लिङ्गम्‌ । न ह्यहरहरिमाः प्रजाः
कार्यब्रह्मलोकं सत्यलोकाख्यं गच्छन्तीति शक्यं कल्पयितुम्‌ ।।

धृते च महिम्नोऽस्यास्मिन्नुपलवब्धेः ।। 1.3.16 ।।

|| 1.3.16 ।।

धृते च हेतोः परमेश्वर एवायं दहरः । कथम्‌ 2 ` दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः ' इति हि प्रकृत्य आकाशोपम्यपूर्वकं
तस्मिन्सर्वसमाधानमुक्त्वा तस्मिन्नेव चात्मशब्दं प्रयुज्यापहतपात्मत्वादिगुणयोगं चोपदिश्य तमेवानतिवृत्तप्रकरणं
निर्दिशति--- अथ य आत्मा स सेतुर्विधृतिरेषां लोकानामसंभेदाय ' इति । तत्र
विधूतिरित्यात्मशब्दसामानाधिकरण्याद्विधारयितोच्यते; क्तिवः कर्तरि स्मरणात्‌ । यथोदकसंतानम्य विधारयिता लोके
सेतुः क्ेत्रसंपदामसंभेदाय, एवमयमात्मा एषामध्यात्मादिभेदभिन्नानां लोकानां वर्णाश्रमादीनां च विधारयिता सेुः,
असंभेदाय असंकरायेति । एवमिह प्रकृते दहरे विधरणलक्षणं महिमानं दर्शयति । अयं च महिमा परमेश्वर एव
श्रुत्यन्तरादुपलभ्यते--- ` एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गागं सूर्याचन्द्रसौ विधृतौ तिष्ठतः ' इत्यादेः । तथान्यत्रापि
नि चते परमेश्वरवाक्ये श्रूयते---` एष सर्वेश्वर एष भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधरण एषां लोकानामसंभेदाय '
इति । एवं धृते च हेतोः परमेश्वर एवायं दहरः ।।

प्रसिद्धे च ।। 1.3.17 ||

|| 1.3.17 ।।

इत च परमेश्वर एव ` दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः ' इत्युच्यते; यत्कारणमाकाशशब्दः परमेश्वरे प्रसिद्धः -- ` आकाशो वै
नाम नामरूपयोर्नर्वहिता ' ` सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते ' इत्यादिप्रयोगदर्शनात्‌ । जीवे तु न

क्वविदाकाशशब्दः प्रयुज्यमानो दृश्यते । भूताकाशस्तु सत्यामप्याकाशशब्दप्रसिद्धौ उपमानोपमेयभावाद्यसंभवान्न
ग्रहीतव्य इत्युक्तम्‌ ।।

इतरपरामर्शात्‌ स इति चेन्नासम्भवात्‌ ।। 1.3.18 ।।
|| 1.3.18 ||

यदि वाक्यशेषबलेन दहर इति परमेश्वरः परिगृह्यत, अस्ति हीतरस्थापि जीवस्य वाक्यशेष परामर्शः-- ` अथ य एष
संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत एष आत्मेति होवाच ' इति; अत्र हि
संप्रसादशब्दः श्रुत्यन्तरे सुषुप्तावस्थायां दृष्टत्वादवस्थावन्तं जीवं शक्नोत्युपस्थापयिवुम्‌, नार्थान्तरम्‌; तथा
शरीरव्यपाश्रयस्यैव जीवस्य शरीरात्समुत्थानं संभवति, यथाकाशव्यपाश्रयाणां वाय्वादीनामाकाशात्समुत्थानम्‌, तद्वत्‌;
यथा चादृष्टोऽपि लोके परमेश्वरविषय आकाशशब्दः परमेश्वरधर्मसमभिव्याहारात्‌, ` आकाशो वे नाम
नामरूपयोनिर्वहिता ' इत्येवमादौ परमेश्वर विषयोऽभ्युपगतः, एवं जीवविषयोऽपि भविष्यति; तस्मादितरपरामर्शात्‌
दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः ' इत्यत्र स एव जीव उच्यत इति
चेत्‌--- नैतदेवं स्यात्‌; कस्मात्‌ ? असंभवात्‌ । न हि जीवो बुद्ध्याद्युपाधिपरिच्छेदाभिमानी सन्‌ आकाशेनोपमीयेत ।
न चोपाधिधर्मानभिमन्यमानस्यापहतपाप्मत्वादयो धर्माः संभवन्ति । प्रपञ्चितं चैतत्प्रथमे सूत्रे |
अतिरेकाशङ्कापरिहाराय अत्र तु पुनरुपन्यस्तम्‌ । पठिष्यति चोपरिष्टात्‌--` अन्यार्थ च परामर्शः ' इति ||

९

उत्तराच्चेदाविरभूतस्वरूपस्तु ।। 1.3.19 ।।
| 1.3.19 ।।

इतरपरामर्शाद्या जीवाशङ्का जाता, सा असंभवात्निराकृता । अथेदानीं मृतस्येवामृतसेकात्‌ पुन : समुत्थानं
जीवाशङ्कायाः क्रियते-- उत्तरस्माप्प्राजापत्याद्वाक्यात्‌ । तत्र हि ` य आत्मापहतपाप्मा '
इत्यपहतपाप्मत्वादिगुणकमात्मानमन्वेष्टव्यं विजिज्ञासितव्यं च प्रतिज्ञाय, ` य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत एष आत्मा '
इति ब्रुवन्‌ अक्षिस्थं द्रष्टारं जीवमात्मानं निर्दिशति । ` एतं त्वेव ते भुयोऽनुव्याख्यास्यामि ' इति च तमेव पुनः पुनः
परामृश्य, ` य एष स्वप्ने महीयमान चरत्येष आत्मा ' इति ` तद्य्रैतत्सुप्तः समस्तः संप्रसन्नः स्वप्नं न विजानात्येष
आत्मा ' इति च जीवमेवावस्थान्तरगतं व्याचष्टे । तस्यैव चापहतपाप्मत्वादि दर्शयति -- ` एतदमृतमभयमेतद्‌ब्रह्म '
इति । ` नाह खल्वयमेवं संप्रत्यात्मानं जानात्ययमहमस्मीति नो एवेमानि भूतानि ' इति च सुषुप्तावस्थायां
दोषमुपलभ्य, ` एतं त्वेव ते भूयोऽनुव्याख्यास्यामि नो एवान्यत्रैतस्मात्‌ ' इति चोपक्रम्य, शरीरसंबन्धनिन्दापूर्वकम्‌ `
एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनि ष्पद्यते स उत्तमः पुरुषः ' इति जीवमेव
शरीरात्समुत्थितमुत्तमं पुरुषं दर्शयति । तस्मादस्ति संभवो जीवे पारमेश्वराणां धर्माणाम्‌ । अतः `
दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः ' इति जीवः एवोक्त इति चेर्त्का चद्‌ब्रूयात्‌; तं प्रति ब्रूयात्‌-- ` आविर्भूतस्वरूपस्तु ' इति ।
तु-शब्दः पूर्वपक्षव्यावृत्त्यर्थः; नोत्तरस्मादपि वाक्यादिह जीवस्याशङ्का संभवतीत्यर्थः । कस्मात्‌ ?
यतस्तत्राप्याविर्भूतस्वरूपो जीवो विवक्ष्यते । आविर्भूतं स्वरूपमस्येत्याविर्भू तस्वरूपः; भूतपूर्वगत्या जीववचनम्‌ ।
एतदुक्तं भवति-- य एषोऽक्षिणि ' इत्यक्षिलक्षितं द्रष्टारं निर्दिश्य, उदशरावब्राह्मणेन एनं शरीरात्मतया व्युत्थाप्य, `
एतं त्वेव ते ' इति पुनः पुनस्तमेव व्याख्येयत्वेनाकृष्य, स्वप्न सुपुप्तोपन्यासक्रमेण ` परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन
रूपेणाभिनिष्पद्यते ' इति यदस्य पारमार्थिकं स्वरूपं परं ब्रह्म, तद्रूपतयेनं जीवं व्याचष्टे; न जेवेन रूपेण । यत्तत्‌ परं
ज्योतिरुपसंपत्तव्यं श्रुतम्‌, तत्परं ब्रह्म; तच्चापहतपाप्मत्वादिधर्मकम्‌; तदेव च जीवस्य पारमार्थिकं स्वरूपम्‌ -- `
तत्त्वमसि ' इत्यादिशास्त्रेभ्यः, नेतरदुपाधिकल्पितम्‌ । यावदेव हि स्थाणाविव पुरुषदुद्धि दैतलक्षणामविद्यां
निवर्तयन्कूटस्थनित्यदृक्स्वरूपमात्मानम्‌ ` अहं ब्रह्मस्मि ' इति न प्रतिपद्यते, तावज्जीवस्य जीवत्वम्‌ । यदा तु
देहद्दियमनोबुद्धिसंघाताद्युल्थाप्य श्रुत्या प्रतिबोध्य ते नासि त्वं देहद्धियमनोबुद्धिसंघातः, नापि संसारी, किं तर्हि
तद्यत्सत्यं स आत्मा चैतन्यमात्रस्वरूपस्तत्त्वमसीति; तदा कूटस्थनित्यदृक्स्वरूपमात्मानं प्रतिबुध्य
अस्माच्छरीराद्यभिमानात्समृत्तिष्ठन्‌ स एव कूटस्थनित्यदृक्स्वरूप आत्मा भवति--- स यो ह वै तत्परमं ब्रह्म वेद

ब्रह्मेव भवति ' इत्यादिश्रुतिभ्यः ।

तदेव

निष्पद्यत
णा

कथं पुनः स्वं च रूपं स्वेनैव च
रूपाणामनभिव्यक्तासाधारणविशेए
नक्षत्रादीनामहन्यभिभूतप्रकाशानामभिभावकवियोगे

इति संभवति कूटस्थनित्यस्य ? सुवर्णादीनां
ं क्षारग्रक्षेपादिभिः
गे रात्रौ स्वरूपेणाभिनिष्पत्तिः स्यात्‌;

देव चास्य पारमार्थिकं स्वरूपम्‌, येन शरीरात्समुत्थाय स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते ।

तु

<~

द्रव्यान्तर संपर्कादमि भूतस्व
णोध्यमानानां स्वरूपेणाभिनिष्पत्तिः स्यात्‌

्‌; तथा

तु तथात्मचैतन्यज्योति

न्यज्योतिषो

नित्यस्य केनचिदभिभवः संभवति असंस्मित्वात्‌ व्योम्न

ग इव, दृष्ट विरोधाच्च; दृ ष्टिश्रुतिमतिविज्ञातयो

स्वरूपम्‌; तच्च शरीरादसमुत्थिस्यापि जीवस्य सदा

निष्पन्नमेव दृश्यते;

मतिविज्ञातयो हि जीवस्य

सर्वो हि जीवः पश्यन्‌ श्रृण्वन्‌ मन्वानो

विजानन्व्यवहरति, अन्यथा व्यवहारानुपपत्तेः; तच्चेत्‌

शरीरात्समुत्थितस्य निष्पद्येत, प्राक्समुत्थानादृष्टो व्यवहारो

प्राग्विवेकविज्ञानोत्पत्तेः शरीरेन्द्रियमनोदुद्धिविषयवेदनोपाधिभिर

५

विविक्तमिव जीवस्य दृष्ट्यादिज्योतिःस्वरूपं

विरुध्येत; अतः किमात्मकमिदं शरीरात्समुत्थानम्‌, किमाल्मिका वा स्वरूपेणाभिनिष्पत्तिरिति; अत्रोच्यते---

ज्योतिःस्वरूपं भवति;

यथा शुद्धस्य स्फटिकस्य स्वाच्छायं शौक्ल्यं च स्वरूपं प्राग्विवेकग्रहणाद्रक्तनीलाद्युपाधिभिर विविक्तमिव भवति;

प्रमाणजनितविवेकग्रहणात्तु
थेव सन्‌; तथा देहाद्युपाध्यविविक्तस्थैव सतो
स्वरूपेणाभिनिष्पत्तिः केवलात्मस्वरूपावगतिः ।

त

करोति न लिप्यते

न

जीवस्य श्रुतिकृतं

वे पराचीनः स्फटिकः स्वाच्छयेन शौक्ल्येन च स्वेन रूपेमाभिनिष्पद्यत

प्रागपि

इत्युच्यते त्युच्यते

तथा विवेकाविवेकमात्रेणेवात्मनोऽशरीरत्वं सशरीरत्वं च मन्त्रवर्णात्‌ ` अशरीरं शरीरेषु, इति,

विवेकविज्ञानं शरीरात्समुत्थानम्‌, विवेकविज्ञानफलं

` शरीररथोऽपि कौन्तेय

सन्‌ विवेकविज्ञानादाविर्भूतस्वरूप इत्युच्यते । न त्वन्यादृशौ आविर्भावानाविभवि स्वरूपस्य

एवं मिथ्याज्ञानकृत एव जीवपरमेश्वरयोर्भदः

' इति च सशरीरत्वाशरीरत्वविशेधाभावस्मरणात्‌ । तस्माद्विवेकविज्ञानाभावादनाविर्भूतस्वरूपः

संभवतः, स्वरूपत्वादेव ।

वस्तुकृतः; व्योमवदसङ्गत्वाविशेषात्‌ । कुत

यतः ` य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते

द्रष्टृत्वेन विभाव्यते, सोऽमृताभयलक्षणादुब्रह्मणोऽन्य

चेत्स्यात्‌,

ततो

प्रतिच्छायात्मायमक्षिलक्षितो निर्दिश्यते, प्रजापतेर्मृषावादि त्वप्रसङ्गात्‌

दित्वप्रसङ्‌

त्‌

चैतदेवं प्रतिपत्तव्यम्‌ ?

इत्युपदिश्य ` एतदमृतमभयमेतद्‌ब्रह्म ' इत्युपदिशति । योऽक्षिणि प्रसिद्धो द्रष्टा
तोऽमृताभयद्रह्मसामानाधिकर ण्यं न स्यात्‌
। तथा द्वितीयेऽपि पर्ययि ` य एष स्वप्न

। नापि

महीयमान चरति ' इति न प्रथमपर्यायनिर्दिष्टाद
इत्युपक्रमात्‌

५

द्रष्टारं तु तमेव प्रत्यभिजानाति -- ` य एवाहं स्वप्नमद्राक्षम्‌, स एवाहं जागरितं पश्यामि ' इति
पर्याये-- ` नाह खल्वयमेवं संप्रत्यात्मानं जानात्ययमहमस्मीति नो एवेमानि भूतानि ' इति सुषुप्तावस्थायां
विनाशमेवापीतो भवति ' इति
विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यतेऽ

विशेषविज्ञानाभावमेव दर्शयति, न विज्ञातारं प्रति
विशेषविज्ञानविनाशाभिप्रायमेव, न विज्ञातृविनाशाभिप्रायम्‌

क्षिपुरुषाद्‌द्रष्टुरन्यो
| किच ` अहमद्य स्वप्ने हस्तिनमद्राक्षम्‌, नेदानीं तं पश्यामि ' इति दृष्टमेव प्रतिबुद्धः प्रत्याचष्टे ।

;

निर्दिष्टः, `एतं त्वेव ते

भूयोऽनुव्याख्यास्यामि'

था तृतीयेऽपि

| त

{>

षधि । यत्तु तत्र

तदपि

त, त

मघवन्‌ मर्त्यं वा इदं शरीरम्‌ ' इत्यादिना प्रपञ्चेन शरीराद्युपाधिसंबन्धप्रत्याख्यानेन संप्रसादशब्दोदितं

रूपेणाभिनिष्पद्यते ' इति ब्रह्मस्वरूपापतन्नं दर्शयन्‌, न परस्मादब्रह्मणोऽमृताभ
परमात्मविवक्षायाम्‌ ` एतं त्वेव ते ' इति जीवाकर्षणमन्याय्यं मन्यमाना एतमेव
वाक्योपक्रमसूवितमपहतपाप्मत्वादिगुणकमात्मानं ते भूयोऽनुव्याख्यास्यामीति कल्पयन्ति । तेष

नहि ट
इति श्रुत्यन्तरात्‌ । तथा चतुर्थेऽपि पयाये ` एतं त्वेव ते भूयोऽनुव्याख्यास्यामि नो एवान्यत्रेतस्मात्‌ '

विनाशित्वात्‌ '

इत्युपक्रम्य `

† जीवम्‌ ` स्वेन

यस्वरूषादन्य

न्यं जीवं दर्शयति । केचित्तु

वन्तु

ति

संनिहितावलम्बिनी सर्वनामश्रुतिर्विप्रकृष्येत;

भूयश्र

चोपरुध्येत;

पर्यायान्तराभिहितस्य

प्राक्चतुर्थात्पर्यायादन्यमन्यं

। ` एतं त्वेव ते

पर्यायान्तरेणानभिधीयमानत्वात्‌ इति

प्रतारकत्वं प्रसज्येत । तस्मात्‌

च प्रतिज्ञाय प्राक्चतुर्थात्पय
यदविद्याप्रत्युपस्थापितमपारमार्थिकं जैवं रूपं

कर्तृत्वमोक्तृत्वरागद्ेषादिदोए
विद्यया प्रतिपद्यते, सर्पादिविलयनेनेव

मन्यन्तेऽस्मदीया च केचित्‌ । तेषां सर्वेषामा
एव परमेश्वरः कूटस्थनित्यो विज्ञानधातुर विद्यया, मायया

प्रतिषेधायेदं

न्यमन्यं व्याचक्षाणस्य प्रजापतेः

माम्‌ ` एतम्‌ ' इति

पकलुषितमनेकानर्थयोगि, त द्विलयनेन तद्विपरीतमहतपाप्मत्वादिगुणकं पारमेश्वरं स्वरूपं
व रज्ज्वादीन्‌ । अपरे तु वादिनः पारमार्थिकमेव जैवं रूपमिति
त्मेक त्वसम्यग्दर्शनप्रतिपक्षभूतानां

| यत्विदं परमेश्वरवाक्ये जीवमाशङ्क्य प्रतिषेधति सूत्रकारः--
नित्यशुद्धवुद्धमुक्तस्वभावे कूटस्थनित्य एकस्मिन्नसङ्गे परमात्मनि तद्विपरीतं

प्र र शारीरकमारब्धम्‌ -- एक
यया मायाविवत्‌, अनेकधा विभाव्यते, नान्यो विज्ञानधातुरस्तीति
नासंभवात्‌ ' इत्यादिना, तत्रायमभिप्रायः--
जैवं रूपं व्योम्नीव तलमलादि

परिकल्पितम्‌; तत्‌ आत्मेकत्वप्रतिपादनपरैर्वाक्येन्यायोपेते्ैतवादप्रतिषे

द्रढयति; जीवस्य

त षधे चापनेष्यामीति

-- परमात्मनो जीवादन्यत्वं

तु न परस्मादन्यत्वं प्रतिपिपाद यिषति; किं त्वनुवदत्येवाविद्याकल्पितं

लोकप्रसिद्धं जीवभेदम्‌ ; एवं

हि स्वाभाविककर्तृत्वभो

क्तृत्वानुवादेन प्रवृत्ताः कर्मविधयो न विरुध्यन्त इति मन्यते

। प्रतिपाद्यं तु

शास्त्रार्थमात्मेकत्वमेव दर्शयति --- ` शास्त्रदृष्ट्या
विद्धदविद्रद्भेदेन कर्मविधिविरोधपरिहारः ।।

तूपदेशो

तूपदेशो वामदेववत्‌

चास्माभिः

' इत्यादिना । वर्णित

अन्यार्थ च परामर्शः || 1.3.20 ।।
|| 1.3.20 ।।

अथ योऽयं दहरवाक्यशेषे जीवपरामर्शो दर्शितः-- ` अथ य एष संप्रसादः ' इत्यादिः, स दहरे परमेश्वरे
व्याख्यायमाने, न जीवोपासनोपदेशः, नापि प्रकृतविशेषोपदेशः --- इत्यनर्थकत्वं प्राप्नोतीत्यत आह --- अन्यार्थोऽयं
जीवपरामर्शो न जीवस्वरूपपर्यवसायी; कि तर्हि, परमेश्वरस्वरूपपर्यवसायी । कथम्‌ ? संप्रसादशब्दोदितो जीवो
जागरितव्यवहारे देहेद्धियपञ्जराध्यक्षो भूत्वा, तद्वासनानिर्मितां च स्वप्नान्नाडीचरोऽनुभूय, श्रान्तः शरणं
्रप्सुरुभयरूपादपि शरीराभिमानात्समुत्थाय, सुषुप्तावस्थायां परं ज्योतिराकाशशब्दितं परं ब्रह्मोपसंपद्य,
विशेषविज्ञानवत्त्वं च परित्यज्य, स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते;
यदस्योपसंपत्तव्यं परं ज्योतिः, येन स्वेन रूपेणायमभिनिष्पद्यते, स एष आत्मापहतपाप्मत्वादिगुण उपास्यः ---
इत्येवमर्थोऽयं जीवपरामर्शः परमेश्वरवादिनोऽप्युपपद्यते ||

अल्पश्रुतेरिति चेत्तदुक्तम्‌ ।। 1.3.21 ||

|| 1.3.21 ।|

यदप्यक्तम्‌---` दहरोऽस्मिन्रन्तराकाशः ' इत्याकाशस्याल्पत्वं श्रूयमाणं परमेश्वरे नोपपद्यते, जीवस्य तु
आराग्रोपमितस्याल्पत्वमवकल्पत इति; तस्य परिहारो वक्तव्यः । उक्तो ह्यस्य परिहारः --
परमेश्वरेऽप्यापक्षिकमल्पत्वमवकल्पत इति, ` अर्भकोकस्त्वात्तद्‌ व्यपदेशाच्च नेति चेन्न निचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च !
इत्यत्र; स एवेह परिहारोऽनुसंधातव्य इति सूचयति । श्रुत्यैव च इदमल्पत्वं प्रत्युक्तं प्रसिद्धेनाकाशेनोपमिमानया
यावान्वा अयमाकाशस्तावानेषोऽन्तर्हदय आकाशः ' इति ।।

९

अनुकृतेस्तस्य च ।। 1.3.22 ||

अनुकृत्यधिकरणम्‌ ।। 1.3.22 ।।

` न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः । तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा
सर्वमिदं विभाति ' इति समामनन्ति । तत्र यं भान्तमनुभाति सर्वं यस्य च भासा सर्वमिदं विभाति, स कि तेजोधातुः
र्का चत्‌, उत प्राज्ञ आत्मेति विचिकित्सायां तेजोधातुरिति तावत्प्राप्तम्‌ । कुतः ? तेजोधातूनामेव सूर्यादीनां
भानप्रतिषेधात्‌ । तेजःस्वभावकं हि चन्द्रतारकादि तेजःस्वभावक एव सूर्य भासमाने अहनि न भासत इति प्रसिद्धम्‌ ।
तथा सह सूर्येण सर्वमिदं चन्द्रतारकादि यस्मिन्न भासते, सोऽपि तेजःस्वभाव एव र्का चदित्यवगम्यते । अनुभानमपि
तेजःस्वभावक एवोपपद्यते, समानस्वभावकेष्वनुकार दर्शनात्‌; ` गच्छन्तमनुगच्छति ' इतिवत्‌ । तस्मात्तेजोधातुः

र्का चदित्येवं प्राप्ते--

त
=
५

९

ब्रूमः-- प्राज्ञ एवायमात्मा भवितुमर्हति । कस्मात्‌ ? अनुकृतेः; अनुकरणमनुकृतिः; यदेतत्‌ ` तमेव भान्तमनुभाति
सर्वम्‌ ' इत्यनुभानम्‌, तब्प्राज्ञपरिग्रहेऽवकल्पते; ` भारूपः सत्यसंकल्पः ' इति हि प्राज्ञमात्मानमामनन्ति; न तु
तेजोधातुं कंचित्सूर्यादयोऽनुभान्तीति प्रसिद्धम्‌; समत्वाच्च तेजोधातूनां सूर्यादीनां न तेजोधातुमन्यं प्रत्यपेक्षास्ति, यं
भान्तमनुभायुः; न हि प्रदीपः प्रदीपान्तरमनुभाति । यदप्युक्तं समानस्वभावकेष्वनुकारो दृश्यत इति --नायमेकान्तो
नियमः; भिन्नस्वभावकेष्वपि ह्यनुकारो दृश्यते; यथा सुतप्तोऽयःपिण्डोऽग्न्यनुकृतिरग्निं दहन्तमनुदहति, भौमं वा रजो
वायं वहन्तमनुवह तीति । ` अनुकृतेः ' इत्यनुभानमसुसूवत्‌; ` तस्य च ' इति चतुर्थं पादमस्य लोकस्य सूचयति । `
तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ' इति च तद्धेवुकं भानं सूयदिरुच्यमानं प्राज्ञमात्मानं गमयति । ` तदेवा ज्योतिषां
ज्योतिरायुर्होपासतेऽमृतम्‌ ' इति हि प्राज्ञमात्मानमामनन्ति । तेजोन्तरेण तु सूर्यादितेजो विभावीत्यप्रसिद्धम्‌, विरुद्धं
च; तेजोन्तरेण तेजोन्तरस्य प्रतिघातात्‌ । अथवा न सूर्यादीनामेव लोकपरिपठितानामिदं तद्धेतुकं विभानमुच्यते; कि
तर्हि, ` सर्वमिदम्‌ ' इत्यविशेषश्रुतेः सर्वस्यैवास्य नामरूपक्रियाकारकफलजातस्य या अभिव्यक्तिः, सा

ब्रह्मज्योतिःसत्तानिमित्ता; यथा सूर्यज्योतिःसत्तानिमित्ता सर्वस्य रूपजा तस्याभिव्यक्तिः तद्वत्‌ । ` न तत्र सूर्यो भाति
इति च तत्र-शब्दमाहरन्प्रकृतग्रहणं दर्शयति; प्रकृतं च ब्रह्म ` यस्मिन्द्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतम्‌ ' इत्यादिना; अनन्तरं
च हिरण्मये परे कोशे विरजं ब्रह्म निष्कलम्‌ । तच्छुभ्रं ज्योतिषां ज्योतिस्तद्यदात्मविदो विदुः ' इति; कथं तज्ज्योतिषां
ज्योतिरित्यत इदमुत्थितम्‌-- ` न तत्र सूर्यो भाति ' इति । यदप्युक्तम्‌ सूर्यादीनां तेजसां
भानप्रतिषेधस्तेजोधातावेवान्यस्मिन्नवकल्पते, सूर्य इवे तरेषामिति; तत्र तु स एव तेजोधातुरन्यो न संभवतीत्युपपादितम्‌
ब्रह्मण्यपि चैषां भानप्रतिषेधोऽवकल्पते; यतः --- यदुपलभ्यते तत्सर्व ब्रह्मणैव ज्योतिषोपलभ्यते; ब्रह्म तु नान्येन
ज्योतिषोपलभ्यते, स्वयं ज्योतिःस्वरूपत्वात्‌, येन सूर्यादयस्तस्मिन्मायुः; ब्रह्म हि अन्यद्‌व्यनक्ति, न तु ब्रह्मान्येन
व्यज्यते, ` आत्मनैवायं ज्योतिषास्ते ' ` अगृह्यो न हि गृह्यते ' इत्यादिश्रुतिभ्यः ।।

1 ^

अपि च स्मर्यते ।। 1.3.23 ||

| 1.3.23 ।।

अपि चेदृग्रूपत्वं प्राज्ञस्यैवात्मनः स्मर्यते भगवद्‌ गीतासु -- ` न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः । यद्गत्वा
न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ' इति । ` यदादित्यगतं तेजो जगद्‌भासयतेऽखिलम्‌ । यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो
विद्धि मामकम्‌ इति च ||

शब्दादेव प्रमितः ।। 1.3.24 ||

प्रमिताधिकरणम्‌ ।। 1.3.24 ।।

` अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति ' इति श्रूयते; तथा ` अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ज्योतिरिवाधूमकः । ईशानो
भूतभव्यस्य स एवाद्य स उ श्व एतद्वै तत्‌ ' इति च । तत्र योऽयमङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः श्रूयते, स किं विज्ञानात्मा, कि
वा परमात्मेति संशयः । तत्र परिमाणोपदेशाद्िज्ञानात्मेति तावत्प्राप्तम्‌ । न ह्यनन्तायामविस्तारस्य
परमात्मनोऽङ्गुष्ठपरिमाणत्वमुपपद्यते; विज्ञानात्मनस्तरूपाधिमत्त्वात्संमवति कयाचित्कल्पनयाङ्गुष्ठमात्रत्वम्‌ ।

स्मृते च-- ` अथ सत्यवतः कायात्पाशबद्धं वशं गतम्‌ । अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं नि चकर्ष यमो बलात्‌ ' इति; न हि
परमेश्वरो बलात्‌ यमेन निष्क्रष्टुं शक्यः; तेन तत्र संसारी अङ्गुष्ठमात्रो नि चतः; स एवेहापीत्येवं प्राप्ते

ब्रूमः--परमात्मेवायमङ्गुष्ठमात्रपरिमितः पुरुषो भवितुमर्हति । कस्मात्‌ ? शब्दात्‌ -- ` ईशानो भूतभव्यस्य ' इति ।
न ह्यन्यः परमेश्वराद्भूतभव्यस्य निरङ्कुशमीशिता । ` एतद्वै तत्‌ ' इति च प्रकृतं पृष्टमिहानुसंदधाति; एतद तत्‌,
यत्पृष्टं ब्रह्मेत्यर्थः; पृष्टं चेह ब्रह्म-- ` अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मादन्यत्रास्मात्कृताकृतात्‌ । अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च
यत्तत्पश्यसि तद्वद्र ' इति । शब्दादेवति-- अभिधानश्रुतेरे वईशान इति परमेश्वरोवगम्यत इत्यर्थः ||

कथं पुनः सर्वगतस्य परमात्मनः परिमाणो पदेश इत्यत्र ब्रूमः--

हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात्‌ ।। 1.3.25 ।।
| 1.3.25 ।।

सर्वगतस्यापि परमात्मनो हृदयेऽवस्थानमपेक्षयाङ्गुष्ठमात्रत्वमिदमुच्यते; आकाशस्येव वंशपवपिक्षमरल्निमात्रत्वम्‌ । न
ह्यञ्जसा अतिमात्रस्य परमात्मनोऽङ्गुष्ठमात्रत्वमुपपद्यते । न चान्यः परमात्मन इह ग्रहणमर्हति ईशानशब्दादिभ्य
इत्युक्तम्‌ । ननु प्रतिप्राणिभेदं हृदयानामनवस्थितत्वात्तदपेक्षमप्यङ्गुष्ठमात्रत्वं नोपपद्यत इत्यत उत्तरमुच्यते --
मनुष्याधिकारत्वादिति; शास्त्रं ह्यविशेषप्रवृत्तमपि मनुष्यानेवाधिकरोति; शक्तत्वात्‌, अर्थित्वात्‌, अपर्युदस्तत्वात्‌
उपनयनादिशास्त्राच्च--इति वर्णितमेतदधिकारलक्षणे । मनुष्याणां च नियतपरिमाणः कायः; ओचित्येन
नियतपरिमाणमेव चैषामद्गुष्ठमात्र हदयम्‌; अतो मनुष्याधिकारत्वाच्छास्त्रस्य

मनुष्यहदयावस्थानापेक्षमङ्गुष्ठमात्रत्वमुपपन्नं परमात्मनः । यदप्युक्तम्‌ --परिमाणोपदेशात्‌ स्मृते च
संसार्यवायमङ्गुष्ठमात्रः प्रत्येतव्य इति; तत्परत्युच्यते--- ` स आत्मा तत्त्वमसि ' इत्यादिवत्‌ संसारिण एव
सतोऽङ्गुष्ठमात्रस्य ब्रह्मत्वमिदमुपदिश्यत इति । द्िरूपा हि वेदान्तवाक्यानां प्रवृत्तिः ---
क्वचित्परमात्मस्वरूपनिरूपणपरा; क्वचिद्विज्ञानात्मनः परमात्मेकत्वोपदेशपरा । तदत्र विज्ञानात्मनः
परमात्मनैकत्वमुपदिश्यते; नाङ्गुष्ठमात्रत्वं कस्यचित्‌ । एतमेवार्थं परेण स्फुटीकरिष्यति --- ` अङ्गुष्ठमात्रः
पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये संनिविष्टः । तं स्वाच्छरीर त्परवृहेन्मुञ्जादिवेषी कां धैर्येण; तं विद्याच्छक्रममृतम्‌ '
इति ||

तदुपर्यपि बादरायणः संभवात्‌ || 1.3.26 ।|
देवताधिकरणम्‌ ।। 1.3.26 ।।

अङ्गुष्ठमात्रश्रुतिर्मनुष्यहृदयापेक्षा मनुष्याधिकारत्वाच्छस्त्रस्येत्युक्तम्‌; तत्प्रसङ्गेनेदमुच्यते । बाढम्‌, मनुष्यानधिकरोति
शास्त्रम्‌; न तु मनुष्यानेवेति इह ब्रह्मज्ञाने नियमोऽस्ति । तेषां मनुष्याणाम्‌ उपरिष्टाद्य

देवादयः, तानप्यधिकरोति शास्त्रमिति बादरायण आचार्यो मन्यते; क स्मात्‌ ? संभवात्‌ । संभवति हि
तेषामप्यर्थित्वाद्यधिकारकारणम्‌; तत्रार्थित्वं तावन्मोक्षविषयं देवादीनामपि संभवति
विकारविधयविभूत्यनित्यत्वालोचनादिनिमित्तम्‌; तथा सामर्थ्यमपि तेषां संभवति, मन्त्रार्थवादे तिहासपुराणलोकेभ्यो
विग्रहवत््वाद्यवगमात्‌; न च तेषां का चत्प्रतिषेधोऽस्ति; न चोपनयनशास्त्रेणैषामधिकारो निवर्त्यत, उपनयनस्य
वेदाध्ययनार्थत्वात्‌, तेषां च स्वयंप्रतिभातवेदत्वात्‌; अपि चैषां विद्याग्रहणाथः ब्रह्मचर्यादि दर्शयति--- ` एकशतं ह वै
वर्षाणि मघवान्प्रजापतौ ब्रह्मचर्यमुवास ' ` भृगुर्वै वारुणिः । वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्म ' इत्यादि ।
यदपि कर्मस्वनधिकारकारणमृक्तम्‌-- ` न देवानां देवतान्त राभावात्‌ ' इति, ` न ऋषीणाम्‌, अर्षयान्तराभावात्‌ ' इति;
न तद्विद्यासु अस्ति । नहीन्द्रादीनां विद्यास्वधिक्रियमाणानामिन्दराद्युदेशेन किचित्कृत्यमस्ति; न च भृग्वादीनां
भृग्वादिसगोत्रतया । तस्मादेवादीनामपि विद्यास्वधिकारः केन वार्यते ? देवाद्यधिकारेऽप्यङ्गुष्ठमात्रश्रुतिः
स्वाङ्गुष्ठापेक्षया न विरुध्येत ||

विरोधः कर्मणीति चेन्नानेकप्रतिपत्तर्दर्शनात्‌ ।। 1.3.27 ||

|| 1.3.27 ।।

स्यादेतत्‌-- यदि विग्रहवत्त्वाद्यभ्युपगमेन देवादीनां विद्यास्वधिकारो वर्ण्येत, विग्रहवत्त्वात्‌ ऋत्विगादि वदिन्द्रादीनामपि
स्वरूपसंनिधानेन कर्माङ्गभावोऽभ्युपगम्येत्‌; तदा च विरोधः कर्मणि स्यात्‌; न हीन्द्रादीनां स्वरूपसंनिधानेन
यागाङ्गभावो दृश्यते; न च संभवति, बहुषु यागेषु युगपदेकस्येन्द्रस्य स्वरूपसंनिधानानुपपत्तेरिति चेत्‌, नायमस्ति
विरोधः; कस्मात्‌ ? अनेकप्रतिपत्तेः । एकस्यापि देवतात्मनो युगपदनेकस्वरूपप्रतिपत्तिः संभवति । कथमेतदवगम्यते
? दर्शनात्‌ । तथाहि-- ` कति देवाः ' इत्युपक्रम्य ` त्रय चत्री चशतात्रय चत्री न सहस्रा ' इति निरुच्य `
कतमे ते ' इत्यस्यां पृच्छायाम्‌ ` महिमान एवैषामेते त्रयस्त्रिशत्त्वेव देवाः ' इति ब्रुवती श्रुतिः एकैकस्य देवतात्मनो
युगपदनेकरूपतां दर्शयति । तथा त्रयस्त्रिशतोऽपि षडाद्यन्तर्भावक्रमेण ` कतम एको देव इति प्राणः ' इति
प्राणैकरूपतां देवानां दर्शयन्ती तस्यैव एकस्य प्राणस्य युगपदनेकरूपतां दर्शयति । तथा स्मृतिरपि--- ` आत्मनो वे
शरीराणि बहूनि भरतर्षभ । योगी कुर्याद्बलं प्राप्य ते च सर्वैर्महीं चरेत्‌ ।। प्राप्नुयाद्विषया्नक चर्त्क चदुग्रं तप चरेत्‌
। संक्षिपेच्च पुनस्तानि सूर्यो रस्मिगणानिव ' इत्येवंजातीयका प्राप्ताणिमादयैश्वर्याणां योगिनामपि युगपदनेकशरीरयोगं
दर्शयति; किमु वक्तव्यमाजानसिद्धानां देवानाम्‌ ? अनेकरूपप्रतिपत्तिसंभवाच्च एकैका देवता बहुभी रूपैरात्मानं
प्रविभज्य बहुषु यागेषु युगपदङ्गभावं गच्छतीति । परे च न दृश्यते, अन्तर्धानादिशक्तियोगात्‌ --इत्युपपद्यते
अनेकप्रतिपत्तेर्दर्शनात्‌ ' इत्यस्यापरा व्याख्या--विग्रहवतामपि कर्माङ्गभावचोदनासु अनेका प्रतिपत्ति्दश्यते;
क्वचिदेकोऽपि विग्रह वाननेकत्रयुगपदङ्गभावं न गच्छति, यथा बहुभिर्भोजयद्‌भिर्नको ब्राह्मणो युगपद्‌भोज्यते;
क्वचिच्यैकोऽपि विग्रहवाननेकत्र युगपदङ्गभावं गच्छति, यथा बहुभिर्नमस्कुर्वाणिरेको ब्राह्मणो युगपन्नमस्क्रियते;

तद्वि दिहोद्देशपरित्यागात्मकत्वात्‌ यागस्य विग्रहवतीमप्येकां देवतामुद्दिश्य

विग्रहवत्त्वेऽपि

देवानां न किचित्कर्मणि विरुध्यते

प बहवः स्वं स्वं
||

द्रव्यं युगपत्परित्यक्ष्यन्तीति

शब्द इति चेन्नातः प्रभवात्प्रत्यक्षानुमानाभ्याम्‌ ।। 1.3.28 ।।
|| 1.3.28 ||

मा नाम विग्रहवत्त्वे देवादीनामभ्युपगम्यमाने कर्मणि र्का चद्विरोधः प्रसञ्जि; शब्दे तु विरोधः
ओत्पत्तिकं हि शब्दस्यार्थेन संबन्धमा्रित्य ` अनपेक्षत्वात्‌ ' इति

देवताभ्युपगम्यमाना

प्रामाण्यं स्थितम्‌

तथापि

नित्येनार्थन

्‌, तस्य विरोधः स्यादि

वेदिकाच्छब्दादेवादिकं जगत्प्रभवति ||

ननु ` जन्माद्यस्य यतः ' इत्यत्र ब्रहमप्रभवत्वं जगतोऽ वध

ति चेत्‌, नायमप्यस्ति विरोधः; कस्मात्‌ ? अतः

वेदस्य प्रामाण्यं स्थापितम्‌ । इदानीं तु
। यद्यप्यैश्वर्ययो गाद्युगपदनेककर्मसंबन्धीनि हवींषि भु ञ्जीत, त
विग्रहयोगादस्मदादिवज्जननमरणवती सेति, नित्यस्य शब्दस्य

ः प्रसज्येत । कथम्‌ ?
विग्रहवती

नित्ये संबन्धे प्रतीयमाने यद्ैदिके शब्दे

प्रभवात्‌ । अत एव हि

मारितम्‌

वेदिकाच्छब्दादस्य प्रभवोऽभ्युपगतः

:, कथमेतावता

[वत

|

विश्वेदेवा मरुत

्‌, कथमिह शब्दप्रभवत्वमुच्यते

2 अपि च यदि नाम

विरोधः शब्दे परिहृतः ? यावता

7 वसवो रुद्रा आदित्या

इत्येते त्यत्‌

ऽर्था अनित्या एव, उत्पत्तिमत्त्वात्‌;

तद

नित्यत्वे च तद्वाचिनां वैदिकानां वस्वादिशब्दानामनित्यत्वं

स्वादिशब्दानामनित्यत्वं

केन निवार्यते ? प्रसिद्धं हि लोके देवदत्तस्य पुत्र उत्पन्ने यज्ञदत्त इति तस्य नाम क्रियत इति;

तस्माद्विरोध एव शब्द

इति चेत्‌, न; गवादिशब्दार्थसंबन्धनित्यत्वदर्शनात्‌ । न हि गवादिव्यक्तीनामुत्पत्तिमत्त्वे तदाकृतीनामप्युत्पत्तिमत्त्वं
स्यात्‌ । द्रव्यगुणकर्मणां हि व्यक्तय एवोत्पद्यन्ते, नाकृतयः । आकृतिभि च शब्दानां संबन्धः, न व्यक्तिभिः,
व्यक्ती नामानन्त्यात्संबन्धग्रहणानुपपत्तेः । व्यक्तिषूत्पद्यमानास्वप्याकृतीनां नित्यत्वात्‌ न गवादिशब्देषु का वद्विरोधो

दृश्यते । तथा देवादिव्यक्तिप्रभवाभ्युपगमेऽप्याकृतिनित्यत्वात्‌ न र्का `वद्वस्वादिशब्देषु विरोध इति

आकृतिविशेए

स्तु देवादीनां मन्त्रार्थवादादिभ्यो विग्रह व्वाद्यवगमादवगन्तव्यः । स्थानविशेष

इन्द्रादिशब्दाः

भवति । न चेदं शब्दप्रभवत्वं ब्रह्मप्रभवत्ववदुपादानकारणत्वाभिप्रायेणोच्यते । कथं तर्हि

शब्दे नित्यार्थसंबन्धिनी शब्दव्यवहारयोग्यार्थव्यक्तिनिष्पत्तिः ` अतः
शब्दात्प्रभवति जगदिति 2--- प्रत्यक्षानुमानाभ्याम्‌; प्रत्यक्षं हि श्रुतिः, प्रामाण्यं

प्रामाण्यं प्रति

सापिक्षत्वात्‌; ते

द्रष्टव्यम्‌ ।

पसंबन्धनिमित्ता वा
: सेनापत्यादिशब्दवत्‌ । तत च यो यस्तत्तत्स्थानमधितिष्ठति, स स इन्द्रादिशब्दैरमिधीयत इति न दोष्पो

: प्रभवः इत्युच्यते

दुत

, स्थित वाचकात्मना नित्ये
कथं पुनरवगम्यते

| प्रत्यनपेक्षत्वात्‌; अनुमानं स्मृतिः,

हि शब्दपूर्वा सृष्टि दर्शयतः

ः; ` एत इति वे प्रजापतिर्देवानरजतासूग्रमिति
इति पिवुंस्तिरःपवित्रमिति ग्रहानाशव इति स्तोत्र विश्वानीति शस्त्रमभिसौभगेत्यन्याः प्रजाः ' इति श्रुतिः; त:

सूग्रमिति मनुष्यानिन्दव
थान्यत्रापि

` स मनसा वाचं मिथुनं समभवत्‌ ' इत्यादिना तत्र तत्र शब्दपूर्विका सृष्टिः श्राव्यते; स्मृतिरपि-- ` अनादिनिधना

नित्या वागुत्सृष्टा स्वयंभुवा । आदौ वेदमयी दिव्या यतः सर्वाः प्रवृत्तयः ' इति; उत्सर्गोऽप्ययं वाचः

संप्रदायप्रवर्तनात्मको द्रष्टव्य, अनादिनिधनाया अन्यादृशस्योत्सर्गस्या संमवात्‌; तथा ` नाम रूपं च भूतानां कर्मणां च

प्रवर्तनम्‌ । वेदशब्देभ्य एवादौ निर्ममे स महेश्वरः ' इति

| ` सर्वेषां तु स नामानि कर्माणि च पृथक्‌ पृथक्‌ ।

वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक्‌ संस्था च निर्ममे ' इति चः; अपि च चिकीर्षितमर्थमनुतिष्ठन्‌ तस्य वाचकं शब्दं पूर्वं स्मृत्वा

प चात्तमर्थमनुति त

ठतीति सर्वेषां नः प्रत्यक्षमेतत्‌; तः

था प्रजापतेरपि सष्टुः सृष्टेः पूर्वं वेदिकाः शब्दा मनसि प्रादुर्बभूवुः,

प चात्तदनुगतान,

थान्यससर्जति गम्यते

; तथा च श्रुतिः

भूरादिशब्देभ्य एव मनसि प्रादु्भूतिभ्यो भूरादिलोकान्सृष्टान्दर्शयति ।।

किमात्मकं पुनः

शब्देभ्यो देवादिव्यक्तीनां प्रभव इत्युपपन्नं स्यात्‌; उत्पन्नध्वंसिन च वर्णाः, प्रत्युच्चारणमन्यथ

शब्दमभ्प्रत्येदं शब्दप्रभवत्वमुच्यते

: ` स भूरिति व्याहरत्‌ स भूमिमसृजत

¡ ' इत्येवमादिका

? स्फोटम्‌ इत्याह । वर्णपक्षे हि ते

प्रतीयमानत्वात्‌

; तथा ह्यदृश्यमानोऽपि पुरुषविशेष

गामुत्पन्नप्रध्वंसित्वात्नित्येभ्यः

¶ चान्यथा च

ऽध्ययनध्वनिश्रवणादेव विशेषतो निर्धर्यते

-- ` देवदत्तोऽयमधीते,

यज्ञदत्तोऽयमधीते ' इति; न चायं वर्णविषयोऽन्यथात्वप्रत्ययो मिथ्याज्ञानम्‌, बाधकप्रत्ययाभावात्‌ । न च

वर्णेभ्योऽर्थावगतिर्यक्ताः

क्रमवर्तित्वादर्णानाम्‌

संबन्धग्रहणापक्षो हि शब्दः स्वयं प्रतीयमानोऽर्थ प्रत्याययेत्‌, धूमादिवत्‌; न च

: न ह्येकेको वर्णेऽर्थं प्रत्याययेत, व्यभिचारात्‌; न च वर्णसमुदायप्रत्ययोऽस्ति,
[; पूर्वपूर्ववर्णानुभवजनितसंस्कारसहितोऽन्त्यो वर्णोऽर्थं प्रत्याययिष्यतीति यद्युच्येत, तत्न;

पूर्वपूर्ववर्णानुभवजनितसंस्कारसहितस्यान्त्यवर्णस्य प्रतीतिरस्ति, अप्रत्यक्षत्वात्संस्काराणाम्‌; कार्यप्रत्यायितैः संस्कारैः
सहितोऽन्त्यो वर्णोऽर्थं प्रत्याययिष्यतीति चेत्‌, न; संस्कार कार्यस्यापि स्मरणस्य क्रमवर्तित्वात्‌; तस्मात्स्फोट एव शब्दः
। स चैकेकवर्णप्रत्ययाहितसंस्कारबीजेऽन्त्यवर्णप्रत्ययजनितपरिपाके प्रत्ययिन्येकप्रत्ययविषयतया इटिति प्रत्यवभासते;
न चायमेकप्रत्ययो वर्णविधया स्मृतिः, वर्णानामनेकत्वादेकप्रत्ययविषयत्वानुपपत्तेः; तस्य च प्रत्युच्चारणं
प्रत्यभिज्ञायमानत्वान्नित्यत्वम्‌, भेदप्रत्ययस्य वर्णविषयत्वात्‌
तस्मात्नित्याच्छब्दात्स्फोटरूपादभिधायकाक्क्रियाकारकफललक्षणं जगदभिधेयभूतं प्रभवतीति ।।

` वर्णा एव तु शब्दः ' इति भगवानुपवर्षः । ननूत्पत्नप्रध्वंसित्वं वर्णानामुक्तम्‌; तन्न, त एवेति प्रत्यभिज्ञानात्‌;
सादृश्यात्म्रत्यभिज्ञानं केशादिष्ििवेति चेत्‌ , न; प्रत्यभिज्ञानस्य प्रमाणान्तरेण बाधानुपपत्ते;
प्रत्यभिज्ञानमाकृतिनिमित्तमिति चेत्‌, न; व्यक्तिप्रत्यभिज्ञानात्‌; यदि हि प्रत्युच्चारणं गवादिव्यक्तिवदन्या अन्या
वर्णव्यक्तयः प्रतीयेरन्‌, तत आकृतिनिमित्तं प्रत्यभिज्ञानं स्यात्‌; न त्वेतदस्ति; वर्णव्यक्तय एव हि प्रत्युच्चारणं
प्रत्यभिज्ञायन्ते; द्िर्गोशब्द उच्चारितः--- इति हि प्रतिपत्तिः; न तु द्रौ गोशब्दाविति । ननु वर्णाअप्युच्चारणमेदेन
भित्नाः प्रतीयन्ते, देवदत्तयज्ञदत्तयोरध्ययनध्वनिश्र वणादेव भेदप्रतीतेरित्युक्तम्‌; अत्राभिधीयते--- सति वर्णविधये

नि चते प्रत्यभिज्ञाने, संयोगविभागाभिव्यङ्ग्यत्वाद्रर्णानाम्‌, अभिव्यञ्जकवेचिन्र्यनिमित्तोऽयं वर्णविषयो विचित्रः प्रत्ययः,
न स्वरूपनिमित्तः; अपि च वर्णव्यक्तिभेदवादिनापि प्रत्यभिज्ञानसिद्धये वर्णाकृतयः कल्पयितव्याः; तासु च परोपाधिको
भेदप्रत्यय इत्यभ्युपगन्तव्यम्‌; तद्वरं वर्णव्यक्तिष्वेव परोपाधिको भदप्रत्ययः, स्वरूपनिमित्तं च प्रत्यभिज्ञानम्‌ -- इति
कल्पनालाघवम्‌ । एष एव च वर्णविषयस्य भेदप्रत्ययस्य बाधकः प्रत्ययः, यत्परत्यभिज्ञानम्‌ । कथं हयेकस्मिन्काले

बहू नामुच्चारयतामेक एव सन्‌ गकारो युगपदनेकरूपः स्यात्‌--- उदात्त चानुदात्त च स्वरित च सानुनासिक च
निरनुनासिक चेति; अथवा ध्वनिकृतोऽयं भेदयप्रत्ययो न वर्णकृत इत्यदोधः । कः पुनरयं ध्वनिर्नाम ? यो
दूरादाकर्णयतो वर्णविवेकमप्रतिपद्यमानस्य कर्णपथमवतरति; प्रत्यासीतदत च पटुमृदुत्वादिभेदं वर्णेष्वासञ्जयति;
तन्निबन्धना चोदात्तादयो विशेषाः, न वर्णस्वरूपनिबन्धनाः, वर्णानां प्रत्युच्चारणं प्रत्यभिज्ञायमानत्वात्‌; एवं च सति
सालम्बना एवैते उदात्तादिप्रत्यया भविष्यन्ति; इतरथा हि वर्णानां प्रत्यभिज्ञायमानानां निर्भदत्वा त्संयोगविभागकृता
उदात्तादिविशेषाः कल्प्येरन्‌; संयोगविभागानां चाप्रत्यक्षत्वान्न तदाश्रया विशेषाः वर्णेष्वध्यवसातुं शक्यन्त इत्यतो
निरालम्बना एव एते उदात्तादिप्रत्ययाः स्युः । अपि च नैवैतदभिनिवेष्टव्यम्‌--उदात्तादिभेदेन वर्णानां
प्रत्यभिज्ञायमानानां भेदो भवेदिति; न ह्यन्यस्य भेदेनान्यस्याभिद्यमानस्य भेदो भवितुमर्हति; न हि व्यक्तिभेदेन जाति
भिन्नां मन्यन्ते | वर्णेभ्य चार्थप्रतीतेः संभवात्‌ स्फोटकल्पनानर्थिका । न कल्पयाम्यहं स्फोटम्‌, प्रत्यक्षमेव
त्वेनमवगच्छामि, एकैकवर्णग्रह णाहितसंस्काराया बुद्धौ इटिति प्रत्यवभासनादिति चेत्‌, न; अस्या अपि
दुदधर्वर्णविषयत्वात्‌; एकैकवर्णग्रहणोत्तरकाला हीयमेका बुद्धिर्गोरिति समस्तवर्णविधया, नार्थान्तर विषया;
कथमेतदवगम्यते ? यतोऽस्यामपि बुद्धौ गकारादयो वर्णा अनुवर्तन्ते, न तु दकारादयः; यदि ह्यस्या
दुदधर्गकारादिभ्योऽर्थान्तरं स्फोटो विधयः स्यात्‌, ततो दकारादय इव गकारादयोऽप्य स्या बुद्धर्व्यावर्तैरन्‌; न तु
तथास्ति; तस्मादियमेकबुद्धिर्वर्णविषयैव स्मृतिः । नन्वनेकत्वाद्र्णानां नैकबुद्धिविधयतोपपद्यत इत्युक्तम्‌, तत्प्रति ब्रूमः --
-संभवत्यनेकस्याप्येकबुद्धि विषयत्वम्‌, पङ्क्तिः वनं सेना दश शतं सहस्रमित्यादि दर्शनात्‌; या तु गौरित्येकोऽयं शब्द
इति बुद्धिः, सा बहुष्वेव वर्णेष्वेकार्थावच्छेदनिबन्धना ओपचारिकी वनसेनादिबुद्धिवदेव । अत्राह --- यदि वर्णा एव
सामस्त्येन एकबुद्धिविधयतामापद्यमानाः पदं स्युः, ततो जारा राजा कपिः पिक इत्यादिषु पद विशेषप्रतिपत्तिर्न स्यात्‌;
त एव हि वर्णा इतरत्रेतरत्र न प्रत्यवभासन्त इति; अत्र वदामः--सत्यपि समस्तवर्णप्रत्यवमर्शे यथा क्रमानुरोधिन्य
एव पिपीलिकाः पङ्क्तिबुद्धिमारोहन्ति, एवं क्रमानुरोधिन एव हि वर्णाः पददुद्धिमारोक्ष्यन्ति; तत्र वर्णानामविशेषेऽपि
क्रमविशेषकृता पदविशेषप्रतिपत्तिर्न विरुध्यते; वृद्धव्यवहारे चेमे वर्णाः क्रमाद्यनुगहीता गृहीतार्थविशेषसंबन्धाः सन्तः
स्वव्यवहारेऽप्येकेकवर्णग्रहणानन्तरं समस्तप्रत्यवमर्शिन्यां बुद्धौ तादृशा एव प्रत्यवभासमानास्तं तमर्थव्यभिचारेण
प्रत्याययिष्यन्तीति वर्णवादिनो लघीयसी कल्पना । स्फोटवादिनस्तु दृष्टहानिः, अदृष्टकल्पना च; वर्णा चेमे क्रमेण
गृह्यमाणाः स्फोटं व्यञ्जयन्ति स स्फोटोऽर्थं व्यनक्तीति गरीयसी कल्पना स्यात्‌ ।।

~

अथापि नाम प्रत्युच्चारणमन्येऽन्ये वर्णाः स्युः, तथापि प्रत्यभिज्ञालम्बनभावेन वर्णसामान्यानामवश्याभ्युपगन्तव्यत्वात,
वर्णेष्वर्थप्रतिपादनप्रक्रिया रचिता सा सामान्येषु संवारयितव्या । तत॒ च नित्येभ्यः शब्देभ्यो देवादिव्यक्तीनां प्रभव
इत्यविरुद्धम्‌ ||

अत एव च नित्यत्वम्‌ ।। 1.3.29 ।।
| 1.3.29 ||

कर्तुरस्मरणादिति स्थिते वेदस्य नित्यत्वे देवादिव्यक्तिप्रभवाभ्युपगमेन तस्य विरोधमाशङ्क्य ` अतः प्रभवात्‌ ' इति
परिहृत्य इदानीं तदेव वेदनित्यत्वं स्थितं द्रढयति -- अत एव च नित्यत्वमिति । अत एव नियताकृतेर्देवादेर्जगतो
वेदशब्दप्रभवत्वात्‌ वेदशब्दनित्यत्वमपि प्रत्येतव्यम्‌ । तथा च मन्त्रवर्णः --` यज्ञेन वाचः पदवीयमायंस्तामन्वविन्दन्नृषिधु
प्रविष्टाम्‌ ' इति स्थितामेव वाचमनुवित्नां दर्शयति । वेदव्यास चैवमेव स्मरति--

` युगान्तेऽन्तर्हितान्वेदान्सेतिहासान्महर्षयः । लेभिरे तपसा पूर्वमनुज्ञाताः स्वयंभुवा ' इति ।।

समाननामरूपत्वाच्चावृत्तावप्यविरोधो दर्शनात्‌ स्मृते च ।। 1.3.30 ।।
|| 1.3.30 ।।

अथापि स्यात्‌-- यदि पश्वादिव्यक्तिवदेवादिव्यक्तयोऽपि संतत्थेवोत्पद्येरन्‌ निरुध्येरं च,
ततोऽभिधानाभिधेयाभिधातृव्यवहाराविच्छेदात्संबन्धनित्यत्वेन विरोधः शब्दे परिषहियेत । यदा तु खलु सकलं त्रैलोक्यं
परित्यक्तनामरूपं निर्लपं प्रलीयते, प्रभवति चाभिनवमिति श्रुतिस्मृतिवादा वदन्ति, तदा कथमविरोध इति ।
तत्रेदमभिधीयते समाननामरूपत्वादिति । तदापि संसारस्यानादित्वं तावदभ्युपगन्तव्यम्‌ । प्रतिपाद यिष्यति चाचार्यः
संसारस्यानादित्वम्‌ --- ` उपपद्यते चाप्युलभ्यते च ' इति । अनादौ च संसारे यथा स्वापप्रबोधयोः
प्रलयप्रभवश्रवणेऽपि पूर्वप्रबोधवदुत्तरप्रबोधेऽपि व्यवहारान्न का चद्धिरोधः, एवं कल्पान्तरप्रभवप्रलययोरपीति द्रष्टव्यम्‌ ।
स्वापप्रबोधयो च प्रलयप्रभवौ श्रूयेते--- ` यदा सुप्तः स्वप्नं न कंचन पश्यत्यथास्मिन्प्राण एवैकधा भवित तदैनं
वाक्सर्वर्नामभिः सहाप्येति चक्षुः स्वे रूपैः सहाप्येति श्रोत्रं सर्वैः शब्दैः सहाप्येति मनः सर्वेध्यनिः सहाप्येति स यदा
प्रतिबुध्यते यथाग्नेर्ज्वलतः सर्वा दिशो विस्फुलिङ्गा विप्रतिष्ठेरन्नेवमेवेतस्मादात्मनः सर्वे प्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते
प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोकाः ' इति । स्यादेतत्‌--- स्वापे पुरुषान्तरव्यवहाराविच्छेदात्स्वयं च सुषुप्तप्रबुद्धस्य
पूर्वप्रबोधव्यवहारानुसंधानसंभवादविरुद्धम्‌; महाप्रलये तु सर्वव्यवहारोच्छेदाज्जन्मान्तरव्यवहारवच्च
कल्पान्तरव्यवहारस्यानुसंधावुमशक्यत्वाद्वेषम्यमिति । नैष दोषः, सत्यपि सर्वव्यवहारोच्छेदिनि महाप्रलये
परमेश्वरानुग्रहादीश्वराणां हिरण्यगर्भादीनां कल्पान्तरव्यवहारानुसंधानोपपत्तेः । यद्यपि प्राकृताः प्राणिनो न
जन्मान्तरव्यवहारमनुसंदधाना दृश्यन्त इति, तथापि न त्प्राकृतवदीश्वराणां भवितव्यम्‌ । यथा हि प्राणित्वाविश षेऽपि
मनुष्यादिस्तम्बपर्यन्तेषु ज्ञानैश्वर्यादिप्रतिबन्धः परेण परेण भूयान्‌ भवन्‌ दृश्यते; तथा मनुष्यादिष्वेव हिरण्यगर्भपर्यन्तेधु
ज्ञानैश्वर्याद्यभिव्यक्तिरपि परेण परेण भूयसी भवतीत्येतच्छुतिस्मृतिवादेष्वसकृ देवानुकल्पादौ प्रादुर्भवतां पारमेश्वर्य
श्रूयमाणं न शक्यं नास्तीति वदितुम्‌ । तत चातीतकल्पानुष्ठितप्रकृष्टज्ञानकर्मणामीश्वराणां हिरण्यगर्भादीनां
वर्तमानकल्पादौ प्रादुर्मवतां परमेश्वरानुगृहीतानां सुप्तप्रतिबुद्धवत्कल्पान्तरव्यवहारानुसंधानोपपत्तिः। तथा च श्रुतिः --
` यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं यो वै वैदी च प्रहिणोति तस्मे | तं हि देवमात्मबुद्धिप्रकाशं मुमृक्र्वै शरणमहं प्रपद्ये ' इति
| स्मरन्ति च शौनकादयः-- ` मधुच्छन्दःप्रभृतिभिः ऋषिमिर्दशितय्यो दृष्टाः ' इति । प्रतिवेदं चैवमेव काण्डर्ष्यदयः
स्मर्यन्ते । श्रुतिरपि ऋषिज्ञानपूर्वकमेव मन्त्रेणानुष्ठानं दर्शयति -- ` यो ह वा अविदितार्षयच्छन्दोदेवततब्राह्मणेन
मन्त्रेण याजयति वाध्यापयति वा स्थाणुं व्च्छति गर्तं वा प्रतिपद्यते ' इत्युपक्रम्य ` तस्मादेतानि मन्त्रे मन्त्रे विद्यात्‌
इति । प्राणिनां च सुखप्राप्तये; दृष्टानुश्रविकसुखदुःखविषयौ च रागद्वेषौ भवतः, न विलक्षणविषयौ --- इत्यतो
धर्माधर्मफलभूतोत्तरोत्तरा सृष्टिर्निष्पद्यमाना पूर्वसृष्टिसदृश्येव निष्पद्यते । स्मृति च भवति--- ` तेषां ये यानि कर्माणि
प्राक्सृष्ट्यां प्रतिपेदिरे । तान्येव ते प्रपद्यन्ते सृज्यमानाः पुनः पुनः ।। हिंस्राहिंस्रे मदुर रे धर्माधर्मावृतानृते ।
तद्‌भाविताः प्रपद्यन्ते तस्मात्तत्तस्य रोचते ' इति । प्रलीयमानमपि चेदं जगच्छक्त्यवशेषमेव प्रलीयते; शक्तिमूलमेव च
प्रभवति; इतरथा आकस्मिकत्वप्रसङ्गात्‌ । न चानेकाकाराः शक्तयः शक्याः कल्पयितुम्‌ । तत च विच्छिद्य
विच्छिद्याप्युद्‌भवतां भूरादिलोकप्रवाहाणाम्‌, देवतिर्यङ्मनुष्यलक्षणानां च प्राणिनिकायप्रवाहाणाम्‌,
वर्णाश्रमधर्मफलव्यवस्थानां चानादौ संसारे नियतत्वमिन्द्ियविषयसंबन्धनियतत्वट त्परत्येतव्यम्‌; न
हीन्दरियविधयसंबन्धादेर्व्यवहारस्य प्रतिसर्ममन्यथात्वं षष्टद्दियविषयकल्पं शक्यमुत्रक्षितुम्‌ । अत च सर्वकल्पानां
तुल्यव्यवहारत्वात्‌ कल्पान्तरव्यवहारानुसंधानक्षमत्वाच्वेश्वराणां समाननामरूपा एव प्रतिसर्गं विशेषाः प्रादुर्भवन्ति ।

<>

॥।

समाननामरूपत्वाच्चावृत्तावपि महासर्गमहाप्रलयलक्षणायां जगतोऽभ्युपगम्यमानायां न का `चच्छब्दप्रामाण्यादिविरोधः ।
समाननामरूपतां च श्रुतिस्मृती दर्शयतः -- ` सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत्‌ । दिवं च पृथिवीं चान्तरिक्षमथो
सुवः ' इति; यथा पूर्वस्मिन्कल्पे सूर्याचन्द्रमःप्रभृति जगत्‌ क्लृप्तम्‌, तथास्मिन्नपि कल्पे परमेश्वरोऽकल्पयदित्यर्थः;
तथा--- ` अग्निर्वा अकामयत । अन्नादो देवानाँ स्यामिति । स एतमग्नये कृत्तिकाभ्यः पुरोडाशमष्टाकपालं निरवपत्‌
' इति नक्षत्रेष्टिविधयौ योऽगनिर्निरवपत्‌ यस्म वाग्नये निरवपत्‌, तयोः समाननामरूपतां दर्शयति --- इत्येवंजातीयका
श्रुतिरिहोदाहर्तव्या; स्मृतिरपि
` ऋषीणां नामधेयानि याश्च वेदेषु दृष्टयः । शर्वर्यन्ते प्रसूतानां तान्येवैभ्यो ददात्यजः ।। यथर्तुष्वृतुलिङ्गानि
नानारूपाणि पर्यये । दृश्यन्ते तानि तान्येव तथा भावा युगादिषु ।। यथाभिर्मा ननोऽतीतास्वुल्यास्ते साप्रतेरिह । देवा
देवर तीतेर्हिं रूपेर्नमिभिरेव च ' इत्येवंजातीयका द्रष्टव्या ||

मध्वादिष्वसम्भवादनधिकारं जमिनिः || 1.3.31 ||
|| 1.3.31 ||

इह देवादीनामपि ब्रह्मविद्यायामस्त्यधिकार इति यत्प्रतिज्ञातं तत्पर्यावर्त्यते -- देवादीनामनधिकारं जैमिनिराचार्यो
मन्यते; कस्मात्‌ ? मध्वादिष्वसंभवात्‌ । ब्रह्मविद्यायामधिकाराभ्युपगमे हि विद्यात्वाविशेधात्‌

मध्वादि विद्यास्वप्यधिकारोऽभ्युपगम्येत; न चैवं संभवति; कथम्‌ ? ` असौ वा आदित्यो देवमधु ' इत्यत्र मनुष्या
आदित्यं मध्वध्यासेनोपासीरन्‌; देवादिषु द्युपासकेष्वभ्युपगम्यमानेथष्वादित्यः कथमन्यमादित्यमुपासीत ?

पुन चादित्यव्यपाश्रयाणि पञ्च रोहितादीन्यमृतान्यनुक्रम्य, वसवो रुद्रा आदित्या मरुतः साध्या च पञ्च देवगणाः
क्रमेण तत्तदमृतमुपजीवन्तीत्युपदिश्य, ` स य एतदेवममृतं वेद वसूनामेवैको भूत्वाग्निनैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा
तृप्यति ' इत्यादिना वस्वाद्युपजीव्यान्यमृतानि विजानतां वस्वादिमहिमप्राप्तिं दर्शयति; वस्वादयस्तु कान्‌ अन्यान्‌
वस्वादीनमृतोपजीविनो विजानीयुः ? कं वान्यं वस्वादिमहिमानं प्रप्सेयुः ? तथा--- ` अग्निः पादो वायुः पाद
आदित्यः पादो दिशः पादः ' ` वायुर्वा संवर्गः ' ` आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशः ' इत्यादिषु देवतात्मोपासनेषु न तेषामेव
देवतात्मनामधिकारः संभवति; तथा ` इमामेव गोतमभरद्राजावयं वे गोतमोऽयं भरद्वाजः ' इत्यादिष्वपि
ऋषिसंबन्धेषुपासनेघु न तेषामेव ऋषीणामधिकारः संभवति ।।

कुत च देवादीनामनधिकारः---

ज्योतिषि भावाच्च || 1.3.32 ||

|| 1.3.32 ।।

यदिदं ज्योतिर्मण्डलं द्युस्थानमहोरात्राभ्यां बम्भ्रमज्जगदवभासयति, तस्मिन्नादित्यादयो देवतावचनाः शब्दाः प्रयुज्यन्ते;
लोकप्रसिद्धर्वाक्यशेषप्रसिद्धे च । न च ज्योतिर्मण्डलस्य हृदयादिना विग्रहेण चेतनतया अर्थित्वादिना वा योगोऽवगन्तुं
शक्यते, मृदादिवदचेतनत्वावगमात्‌ । एतेनाग्न्यादयो व्याख्याताः ।।

९

स्यादेतत्‌--- मन्त्रार्थवादेतिहासपुराणलोकेभ्यो देवादीनां विग्रह वत्त्वाद्यवगमादयमदोष इति चेत्‌, ` नेत्युच्यते; न
तावल्लोको नाम किचित्स्वतन्त्र प्रमाणमस्ति; प्रत्यक्षादिभ्य एव अव्यभिचरितविषयेभ्याः प्रमाणेभ्यः प्रसिद्ध एवार्थो
लोकात्प्रसिद्ध इत्युच्यते; न चात्र प्रत्यक्षादीनामन्यतमं प्रमाणमस्ति; इतिहासपुराणानामपि
पौरुषेयत्वात्प्रमाणान्तरमूलतामाकाद्क्षति; अर्थवादा अपि विधिनैकवाक्यत्वात्‌ स्तुत्यर्थाः सन्तो न पार्थगर्थ्यन देवादीनां
विग्रहादिसद्‌भावे कारणभावं प्रतिपद्यन्ते; मन्त्रा अपि श्रुत्यादिविनियुक्ताः प्रयोगसमवायिनोऽभिधानार्था न
कस्यचिदर्थस्य प्रमाणमित्याचक्षते; तस्मादभावो देवादीनामधिकारस्य ||

भावं तु गादरायणोऽस्ति हि ।। 1.3.33 ।।

|| 1.3.33 ।।

तु-शब्दः
देवतादिव्यामि
अर्थ

पत्वसामर्थ्यप्रतिषेधाद्यपेक्षत्वादधिकारस्य । न च क्वचिदसंभव इत्येतावता
मनुष्याणामपि न सर्वेषां ब्राह्मणादीनां सर्वेषु राजसूयादिष्वधिकारः संभवति । तत्र

पूर्वपक्ष व्यावर्तयति । बादरायणस्त्वाचार्यो भावमधिकारस्य देवादीनामपि मन्यते
व्यामिश्रास्वसंभवोऽधिकारस्य, तथाप्यस्ति हि शुद्धायां ब्रह्मविद्यायां संभवः;

| यद्यपि मध्वादिविद्यासु

वता यत्र संभवस्तत्राप्यधिकारोऽपोद्येत ।

ब्रह्मविद्यां च प्रकृत्य भवति लिङ्गदर्शनं

त्र यो न्यायः सोऽत्रापि भविष्यति ।

श्रोतं देवाद्यधिकारस्य सूचकम्‌--- `

तद्यो यो देवानां प्रत्य बुध्यत स एव

तदभवत्तथर्षी णां तथा मनुष्याणाम्‌ ' इति, ` ते

सर्वां च लोकानाप्नोति सर्वां च कामान्‌

' इति,

च । स्मार्तमपि च गन्धर्वयाज्ञवल्क्यसंवादादि ||

यदप्युक्तम्‌ `

होचुर्हन्त तमात्मानमन्विच्छामो यमात्मानमन्विष्य
` इन्द्रो ह वै देवानामभिप्रवव्राज विरोचनोऽसुराणाम्‌ ' इत्यादि

ज्योतिषि भावाच्च ' इति, अत्र ब्रूमः--ज्योतिरादिविधया अपि आदित्यादयो देवतावचनाः

शब्दाश्चेतनावन्तमेश्वर्याद्युपेतं तं तं देवताः

तत

त्मानं स मर्पयन्ति, मन्त्रार्थवादादिषु तथा व्यवहारात्‌

। अस्ति

ह्येश्वर्ययो गादेवतानां ज्योतिराद्यात्मभिश्वावस्थातुं यथेष्टं च तं तं विग्रहं ग्रहीतुं सामर्थ्यम्‌ । तथा हि श्रूयते
सुब्रह्मण्यार्थवादे--- ` मेधातिथर्मेष-- इति--- मेधातिथि ह काण्वायनमिन्द्रो मेषो भूत्वा जहार ' इति । स्मर्यते च-- `

आदित्यः पुरुषो भूत्वा कुन्तीमुपजगाम ह ' इति । मृदादिष्वपि चेतना

आपोऽदब्रुवन्‌ ' इत्यादिदर्शनात्‌ । ज्योदिरादेस्तु भूतधातोरादित्यादिष्वप्यचेतनत्वमभ्युपगम्यते । चेतनास्त्वधिष्ठातारो
देवतात्मानो मन्त्रार्थवादादिषु व्यवहारादित्युक्तम्‌ ।।

ना अधिष्ठातारोऽभ्युपगम्यन्ते; ` मृदब्रवीत्‌

1 <^

तारो

यदप्युक्तम्‌--- मन्त्रार्थवादयोरन्यार्थत्वान्न देवताविग्रहादिप्रकाश नसामर्थ्यमिति, अत्र ब्रूमः--- प्रत्ययाप्रत्ययौ हि

सद्‌भावासदभावयोः कारणम्‌; नान्यार्थत्वमनन्यार्थत्वं वा; तथा ह्यन्यार्थमपि प्रस्थितः

: पथि पतितं

तं तृणपर्णाद्यस्तीत्येव

प्रतिपद्यते

५

पद्यते । अत्राह--विधम उपन्यासः; तत्र हि तृणपर्णादिविषयं प्रत्यक्षं प्रवृत्तमस्ति, येन तदस्तित्वं प्रतिपद्यते;

पुनर्विध्युदेशेक वाक्यभावेन स्तुत्यर्थ
महावाक्ये

त्यर्थऽर्थवादे न पार्थग
ऽर्थप्रत्यायकेऽवान्तरवाक्यस्य पृथवक्प्रत्यायकत्वमस्ति; यथा

श्येन वृत्तान्तविधया प्रवृत्तिः शक्याध्यवसातुम्‌

अत्र

म्‌;ःनहि

न सुरां पिबेत्‌ ' इति नञ्वति वाक्ये

पदत्रयसंबन्धात्सुरापानप्रतिषेध एवैकोऽर्थोवगम्यते; न पुनः सुरां पिबेदिति पदद्रयसंबन्धात्सुरापानविधिरपीति ।

अत्रोच्यते-- विषम उपन्यासः; युक्तं युत्सुरापानप्रतिषेधे पदान्वयस्यैकत्वादवान्तरवाक्यार्थस्याग्रहणम्‌;

विध्युदेशाः

्थवादयोस्त्वर्थवादस्थानि पदानि पृथगन्वयं वृत्तान्तविधयं प्रतिपद्य, अनन्तरं कैमर्थ्यवशेन कामं विधेः

स्तावकत्वं प्रतिपद्यन्ते; यथा हि ` वायव्य श्वेतमालभेत भूतकामः ' इत्यत्र विध्युदेशवर्तिनां वायव्यादिपदानां विधिना

संबन्धः, नैवम्‌ ` वायुर्वै क्षेपिष्ठा देवता वायुमेव

|

व स्वेन भागधेयेनोपधावति स एवैनं भूति गमयति ' इत्येषामर्थवादग

दगतानां

पदानाम्‌

्‌; न हि भवति ` वायुर्वा आलभेत

' इति ` क्षेपिष्ठा देवता वा आलमेत

' इत्यादि । वायुस्वभावसंकीर्तनिन तु

अवान्तरमन्वयं प्रतिपद्य, एवं विशिष्टदैवत्यमिदं

स्तुवन्ति । तद्यत्र योऽवान्तरवा क्यार्थः प्रमाणान्तरगोचरो

रगोचरो

त्यमिदं कर्मेति विधिं स्तुव

भवति

, तत्र तदनुवादेनार्थवादः प्रवर्तते;

प्रमाणान्तर
आश्रयणीयः,

णान्तराभावाद्‌ गुणवादः स्यात्‌, आहोस्त्वित्प्माणान्तराविरोध

हो

यत्र प्रमाणान्तरविरुद्धः,

तत्र गुणवादेन; यत्र तु तदु

भयं नास्ति, तत्र किं

स्त्वित्प्रमाणान्त

न गुणानुवादः; एतेन मन्त्रो

प व्याख्यातः ।

पादिद्यमानार्थवाद इति-प्रतीतिशरणेर्विद्यमानार्थवाद

अपिच

चोदयद्‌भिरपेक्षितमिन्द्रादीनां

† स्वरूपम्‌;

न हि स्वरूपर

विधिभिरेवेन्द्रादिदेवत्यानि हवींषि

तस्यै तस्यै देवतायै

५

इति; न च शब्दमात्रम

तत्तादृशं शब्दप्रमाणकेन

वतायै हविः प्रदातुं शक्यते;
्थस्वरूपं संभवति,

हिता इन्द्रादय चेतस्यारोपयितुं शक्यन्ते; न च चेतस्यनारूढायै

श्रावयति च --- ` यस्यै देवतायै हविर्गृहीतं

स्यात्तां ध्यायेद्रषट्‌ करिष्यन्‌ !

णकेन प्रत्याख्यातुं

| युक्तम्‌ । इतिहासपुराणमपि

हासपुराणमपि व्याख्यातेन

प्रभवति देवताविग्रहादि

विग्रहादि साधयितुम्‌

९

च व्यासादयो
देवादि

तत च राजसूयादिचोदना उपरुन्ध्यात्‌
व्यवस्थाविधायि शास्त्रमनर्थकं कुर्यात्‌; तस्माद्धर्मौत्कर्षवशाच्विरंतना देवादि

्‌; प्रत्यक्षादिमूलमपि संभवति; भवति ह्यस्माकमप्रत्यः

शब्दार्थयोर्भदात्‌; तत्र यादृशं मन्त्रार्थवादयोरिन्द्रादीनां स्वरूपमवगतं न
न मार्गेण संमवन्मन्त्रार्थवादमूलकत्वात्‌

त्यक्षमपि चिरंतनानां

ना

नां प्रत्यक्षम्‌; तथा

देवादि

भिः प्रत्यक्षं व्यवहरन्तीति स्मर्यते;
भिर्व्यवहर्तुं सामर्थ्यमिति, स जगद्वैचित्र्यं प्रतिषेधेत्‌; इदानीमिव च नान्यदापि सार्वभोमः क्षत्रियो

इदानी तनानामिव

यस्तु ब्रूयात्‌

~ दान

त्‌;

[; इदानीमिव च कालान्तरे

च स्मरन्ति-- `

साहसरमात्रेण

प्रत्याख्यातुम्‌

्‌; श्रुति च योगमाहात्म्यं प्रख्यापयति---` पृथिव्यप्तेजो

स्वाध्यायादिष्टदेवतासंप्रयोगः ' इत्यादि; योगोऽप्यणिमाद्यैश्वर्यप्राप्तिफलकः स्मर्यमाणो न शक्यते

न पूर्वेषामपि नास्ति

न्तरेऽप्यव्यवस्थितप्रायान्वर्णाश्रमधर्मान्प्रितिजा
भिः प्रत्यक्षं व्यवजहनुरिति { `लघ्यते

ऽस्तीति ब्रूयात्‌,
जा नीत, तत च
| अपि

कयत

ऽनिलखे समुत्थिते

पञ्चात्मके

योगगुणे प्रवृत्ते । न तस्य रोगो न जरा न मृत्युः प्राप्तस्य योगाग्निमयां शरीरम्‌ ' इति । ऋषीणामपि
मन्त्रब्राह्मणद्शिनां सामर्थ्यं नास्मदीयेन सामर्थ्यनोपमातुं युक्तम्‌ । तस्मात्समूलमितिहासपुराणम्‌ । लोकप्रसिद्धिरपि न
सति संभवे निरालम्बनाध्यवसातुं युक्ता । तस्मादुपपन्नो मन्त्रादि भ्यो देवादीनां विग्रहवतत्वाद्यवगमः ।

तत चार्थित्वादिसंभवादुपपन्नो देवादीनामपि

ब्रह्मविद्यायामधिकारः । क्रममक्तिदर्शनान्यप्येवमेवोपपद्यन्ते ||

शुगस्य तदनादरश्रवणात्तदाद्रवणात्‌ सूच्यते हि ।। 1.3.34 ||

अपशूद्राधिकरणम्‌ ।। 1.3.34 ।।

यथा मनुष्याधिकारनियममपोद्य देवादीनामपि विद्यास्वधिकार उक्तः, तथेव द्विजात्यधिकारनियमापवादेन
शूद्रस्याप्यधिकारः स्यादित्येतामाशङ्कां निवर्तयिुमिदमधिकरणमारभ्यते । तत्र शूद्रस्याप्यधिकारः स्यादिति
तावत्प्राप्तम्‌; अर्थित्वसामर्थ्ययोः संभवात्‌, ` तस्माच्छूद्र यज्ञेऽनवक्लृप्तः ' इतिवत्‌ शूद्रो विद्यायामनवक्लृप्त इति
निषधाश्रवणात्‌ । यच्च कर्मस्वनधिकारकारणं शूद्रस्यानग्नित्वम्‌, न तद्विद्यास्वधिकारस्यापवादकम्‌; न
ह्याहवनीयादिरहितेन विद्या वेदितुं न शक्यते । भवति च श्रौतं लिङ्गं शूद्राधिकारस्योपोद्बलकम्‌; संवर्गविद्यायां हि
जानश्रुति पौत्रायणं शुश्रूषुं शद्रशब्देन परामृशति -- ` अह हारे त्वा शुद्र तवैव सह गोभिरस्तु ' इति ।

विदुरप्रमृतय च शूद्रयोनिप्रभवा अपि विशिष्टविज्ञानसंपत्नाः स्मर्यन्ते । तस्मादधिक्रियते शूद्रो विद्यास्वित्येवं प्राप्ते --

ब्रूमः--- न शूद्रस्याधिकारः, वेदाध्ययनाभावात्‌ । अधीतवेदो हि विदितवेदार्थो वेदार्थष्वधिक्रियते । न च शुद्रस्य
वेदाध्ययनमस्ति; उपनयनपूर्वकत्वाद्वेदाध्ययनस्य, उपनयनस्य च वर्णत्रयविधयत्वात्‌ । यत्तु अर्थित्वम्‌, न तदसति
सामर्थ्येऽधिकारकारणं भवति । सामर्थ्यमपि न लौकिकं केवलमधिकारकारणं भवति; शास्त्रीऽर्थ शास्त्रीयस्य
सामर्थ्यस्यापक्षितत्वात्‌, शास्त्रीयस्य च सामर्थ्यस्याध्ययननिराकरणेन निराकृतत्वात्‌ । यच्वेदम्‌ ` शूद्रो
यज्ञेऽनवक्लृप्तः ' इति, तत्‌ न्यायपूर्वकत्वाद्िद्यायामप्यनवक्लृप्तत्वं द्योतयति; न्यायस्य साधारणत्वात्‌ । यत्पुनः
संवर्गविद्यायां शूद्रशब्दश्रवणं लिङ्गं मन्यसे, न तल्लिङ्गम्‌; न्यायाभावात्‌ । न्यायोक्ते हि लिङ्गदर्शनं द्योतकं भवति
| न चात्र न्यायोऽस्ति । कामं चायं शूद्रशब्दः संवर्गविद्यायामेवेकस्यां शूद्रमधिकुर्यात्‌, तद्विषयत्वात्‌; न सर्वासु
विद्यासु । अर्थवादस्थत्वात्तु न क्वचिदप्ययं शूद्रमधिकर्तुमुत्सहते । शक्यते चायं शुद्रशब्दोऽधिकृतविधये योजयितुम्‌;
कथमित्युच्यते--- ` कम्वर एनमेतत्सन्तं सयुग्वानमिव रैक्वमात्थ ' इत्यस्माद्धंसवाक्यादात्मनोऽनादरं श्रुतवतो
जानश्रुतेः पौत्रायणस्य शुक्‌ उत्येदे; तामृषी रैक्वः शूद्रशब्देनानेन सूचयांबभूव आत्मनः परोक्षज्ञताख्यापनाय ति गम्यते,
जातिशूद्रस्यानधिकारात्‌ । कथं पुनः शूद्रशब्देन शुगुत्पत्ना सूच्यत इति, उच्यते -- तदाद्रवणात्‌; शुचमभिदुद्राव, शुचा
वा अभिदुद्रुवे, शुचा वा रेक्वमभिदुद्राव--- इति शुद्रः; अवयवार्थसंभवात्‌, रूढयर्थस्य चासंभवात्‌ । दृश्यते
चायमर्थोऽस्यामाख्यायिकायाम्‌ ।।

क्षत्रियत्वगते चोत्तरत्र चैत्ररथेन लिगात्‌ ।। 1.3.35 ।।
|| 1.3.35 ।।

इत च न जातिशद्रो जानश्रुतिः; यत्कारणं प्रकरणनिरूपणेन क्षत्रियत्वमस्योत्तरत्र चैत्ररथे नाभिप्रतारिणा क्षत्रियेण
समभिव्याहाराल्लिङ्गाद्‌गम्यते । उत्तरत्र हि संवर्गविद्यावाक्यशेषे चैत्ररथिरमिप्रतारी क्षत्रियः संकीर्त्यते -- ` अथ ह
शोनकं च कापेयमभिप्रतारिणं च काक्षसेनिं सूदेन परिविष्यमाणौ ब्रह्मचारी बिभिक्षे ' इति । चैत्ररथित्वं चाभिप्रतारिणः
कापेययोगादवगन्तव्यम्‌ । कापेययोगो हि चित्ररथस्यावगतः ` एतेन वै चित्ररथं कापेया अयाजयन्‌ ' इति ।
समानान्वयानां च प्रायेण समानान्वया याजका भवन्ति । ` तस्माच्चैत्ररथिनमिकः क्षत्रपतिरजायत च
्षत्रपतित्वावगमात्क्षत्रियत्वमस्यावगन्तव्यम्‌ । तेन क्षत्रियेणाभिप्रतारिणा सह समानायां संवर्गविद्यायां संकीर्तनं
जानश्रुतेरपि क्षत्रियत्वं सूचयति । समानानामेव हि प्रायेण समभिव्याहारा भवन्ति । क्षततप्रेषणादयश्वर्ययोगाच्च
जानश्रुतेः क्षत्रियत्वावगतिः । अतो न शूद्रस्याधिकारः ।।

संस्कारपरामर्शात्तदभावाभिलापाच्च || 1.3.36 ||
| 1.3.36 ।।

इत च न शुद्रस्याधिकारः, यद्विद्याप्रदेशेघुपनयनादयः संस्काराः परामृश्यन्ते--` तं होपनिन्ये ' ` अधीहि भगव इति
होपससाद ` ब्रह्मपरा ब्रह्मनिष्ठाः परं ब्रह्मान्वेषमाणा एष ह वै तत्सर्वं वक्ष्यतीति ते ह समित्पाणयो भगवन्तं
पिप्पलादमुपसन्नाः ' इति च । ` तान्हानुपनीयेव ' इत्यपि प्रदर्शितेवोपनयनप्राप्िर्भवति । शूद्रस्य च
संस्काराभावोऽभिलप्यते ` शूद्र चतुर्थो वर्ण एकजातिः ' इत्येकजातित्वस्मरणात्‌ । ` न शूद्रे पातकं किंचिन्न च
संस्कारमर्हति ' इत्यादिमि च ||

तदभावनिर्धारणे च प्रवृत्तेः ।। 1.3.37 ।।
|| 1.3.37 ।।

इत च न शूद्रस्याधिकारः; यत्सत्यवचनेन शूद्रत्वाभावे निर्धारिते जाबालं गौतम उपनेतुमनुशासितुं च प्रववृते --- `
नैतदब्राह्मणो विवक्तुमर्हति समिधं सोम्याहरोप त्वा नेष्ये न सत्यादगाः ' इति श्रुतिलिङ्गात्‌ ।।

श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात्‌ स्मृते च ।। 1.3.38 ।।
| 1.3.38 ।।

इत च न शूद्रस्याधिकारः; यदस्य स्मृतेः श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधो भवति । वेदश्रवणप्रतिषधः, वेदाध्ययनप्रतिषेधः,
तदर्थज्ञानानुष्ठानयो च प्रतिषेधः शूद्रस्य स्मर्यते । श्रवणप्रतिषेधस्तावत्‌ --` अथ हास्य वेदमुपश्रुण्वतस्त्रपुजतुभ्यां
श्रोत्रप्रतिपूरणम्‌ ' इति; ` पद्यु ह वा एतच्छमशानं यच्छद्रस्तस्मच्छद्रसमीपे नाध्येतव्यम्‌ ' इति च । अत
एवाध्ययनप्रतिषेधः; यस्य हि समीपेऽपि नाध्येतव्यं भवति, स कथमश्रुतमधीयीत । भवति च वेदोच्चारणे
जिह्वाच्छेदः, धारणे शरीरभेद इति । अत एव चार्थादर्थज्ञानानुष्ठानयोः प्रतिषेधो भ वति--` न शूद्राय मति दद्यात्‌ '
इति, ` द्विजातीनामध्ययनमिज्या दानम्‌ ' इति च । येषाँ पुनः पूर्वकृतसंस्कारवशाद्विदुरधर्मव्याधप्रभूृतीनां ज्ञानोत्पत्तिः,
तेषां न शक्यते फलप्रापििः प्रतिषेद्धुम्‌, ज्ञानस्यैकान्तिकफलत् वात्‌ । ` श्रावयेच्चतुरोवर्णान्‌ ' इति चेतिहासपुराणाधिगमे
चातुर्वण्यस्याधिकारस्मरणात्‌ । वेदपूर्वकस्तु नास्त्यधिकारः शूद्राणामिति स्थितम्‌ ।।

कम्पनात्‌ ।। 1.3.39 ।।

कम्पनाधिकरणम्‌ ।। 1.3.39 ।।

अवसितः प्रासङ्गिकोऽधिकार विचारः; प्रकृतामेवेदानीं वाक्यार्थविचारणां प्रवर्तयिष्यामः । ` यदिदं किच जगत्सर्व प्राण
एजति निःसृतम्‌ । महद्भयं वच्रमुद्यतं य एतद्िदुरमृतास्ते भवन्ति ' इति-- एतद्वाक्यम्‌ ` एजृ कम्पने ' इति
धात्वर्थानुगमाल्लक्षितम्‌ । अस्मिन्वाक्ये सर्वमिदं जगत्‌ प्राणाश्रयं स्पन्दते, महच्च किविद्‌भयकारणं

वच्रशब्दितमुद्यतम्‌, तद्विज्ञानाच्चामृतत्वप्राप्तिरिति श्रूयते । तत्र, कोऽसौ प्राणः, कि तद्‌भयानकं वचम्‌,
इत्यप्रतिपनततर्विवारे क्रियमाणे, प्राप्तं तावत्‌--प्रसिद्धेः पञ्चवृत्तिर्वायुः प्राण इति; प्रसिद्धेरेव चाशनिर्वच्रं स्यात्‌;

वायो चेदं माहात्म्यं संकीर्त्यते; कथम्‌ ? सर्वमिदं जगत्‌ पञ्चवृत्तौ वायौ प्राणशब्दिते प्रतिष्ठाय एजति; वा युनिमित्तमेव
च महद्‌भयानकं वच्रमुद्यम्यते; वायौ हि पर्जन्यभावेन विवर्तमाने विद्युत्स्तनयित्नुवृष्ट्यशनयो विवर्तन्त इत्याचक्षते;
वायुविज्ञानादेव चेदममृतत्वम्‌; तथा हि श्रुत्यन्तरम्‌ -- ` वायुरेव व्यष्टिर्वायुः समष्टिरप पुनर्मृत्युं जयति य एवं वेद !
इति; तस्माद्रायुरयमिह प्रतिपत्तव्यः इत्येवं प्राप्ते

व्रूमः--- ब्रह्मैवेदमिह प्रतिपत्तव्यम्‌; कुतः ? पूर्वोत्तरालोचनात्‌; पूर्वोत्तरयोर्हि ग्रन्थभागयोर्बरह्मैव निर्दिश्यमानमुपलभामहे;

९

इहे व कथमकस्मादन्तराले वायुं निर्दिश्यमानं प्रतिपद्येमहि ? पूर्वत्र तावत्‌ ` तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते ।
तस्मिल्लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति क चन ' इति ब्रह्म निर्दिष्टम्‌; तदेव इहापि, संनिधानात्‌, ` जगत्सर्वं प्राण
एजति ' इति च लोकाश्रयत्वप्रत्यभिज्ञानात्‌ निर्दिष्टमिति गम्यते; प्राणशब्दोऽप्ययं परमात्मन्येव प्रयुक्तः --- ` प्राणस्य
प्राणम्‌ ' इति दर्शनात्‌ । एजयितृत्वमपीदं परमात्मन एवोपपद्यते, न वायुमात्रस्य; तथा चोक्तम्‌ -- ` न प्राणेन
नापानेन मर्त्यो जीवति क चन । इतरेण तु जीवन्ति यस्मिन्नेतावुपाश्चितौ ' इति; उत्तरत्रापि ` भयादस्याग्निस्तपति
भयात्तपति सूर्यः । भयादिन्द्र च वायुं च मृत्युर्धावति पञ्चमः ' इति ब्रह्मैव निर्दक्ष्यते, न वायुः, सवायुकस्य जगतो
भयहेतुत्वाभिधानात्‌; तदेव इहापि संनिधानात्‌ ` महद्‌भयं व्रमुद्यतम्‌ ' इति च भयहेतुत्वं प्रत्यभिज्ञानातनिर्दिष्टमिति
गम्यते; वच्शब्दोऽप्ययं भयहेतुत्वसामान्यात्प्रयक्तः; यथा हि ` वच्रमुद्यतं ममेव शिरसि निपतेत, यद्यह मस्य शासनं न
कुर्याम्‌ ' इत्यनेन भयेन जनो नियमेन राजादिशासने प्रवर्तते, एवमिदम्मग्निवायुसूर्यादिकं जगत्‌ अस्मादेव ब्रह्मणो
विभ्यन्‌ नियमेन
स्वव्यापारे प्रवर्तत इति-- भयानकं वच्रोपमितं ब्रह्म । तथा च ब्रह्मविधयं श्रुत्यन्तरम्‌ -- ` भीषास्माद्वातः पवते |
भीषोदेति सूर्यः । भीषास्मादग्नि चेन्द्र च । मृत्युर्धावति पञ्चमः ' इति । अमृतत्वफलश्रवणादपि ब्रह्मैवेदमिति गम्यते;
ब्रहमज्ञानाद्ध्यमृतत्वप्राप्तिः, ` तमेव विदित्वाति मृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय ' इति मन्त्रवर्णात्‌ । यन्तु
वायुविज्ञानात्क्वविदमृतत्वम भिहितम्‌, तदापेक्षिकम्‌; तत्रैव प्रकरणान्तरकरणेन परमात्मानमभिधाय ` अतोऽन्यदार्तम्‌ '
इति वाय्वादेरार्तत्वाभिधानात्‌ । प्रकरणादप्यत्र परमात्मनि चयः; ` अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मादन्यत्रास्मात्कृताकृतात्‌ ।
अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च यत्तत्पश्यसि तद्वद ' इति परमात्मनः पृष्टत्वात्‌ ||

ज्योतिर्दर्शनात्‌ ।। 1.3.40 ।।

ज्योतिरधिकरणम्‌ ।। 1.3.40 ।।

` एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते ' इति श्रूयते । तत्र संशय्यते--
कि ज्योतिःशब्दं चक्षुर्विघयतमोपहं तेजः, किं वा परं ब्रह्मेति । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? प्रसिद्धमेव तेजो ज्योतिःशब्दमिति ।
कुतः ? ज्योतिःशब्दस्य रूढत्वात्‌ । ` ज्योति चरणाभिधानात्‌ ' इत्यत्र हि प्रकरणाज्ज्योतिःशब्दः स्वार्थं परित्यज्य
ब्रह्मणि वर्तते; न चेह तद्त्किचित्स्वार्थपरित्यागे कारणं दृश्यते । तथा च नाडीखण्डे -- ` अथ
यत्रैतदस्माच्छरीरादुत्क्रामत्यथेतेरेव रश्मिभिरूर्ध्वमाक्रमते ' इति मुमृक्षोरादित्यप्राप्तिरभिहिता । तस्मात्प्रसिद्धमेव तेजो
ज्योतिःशब्दमिति, एवं प्राप्ते--

९

ब्रूमः--- परमेव ब्रह्म ज्योतिःशब्दम्‌; कस्मात्‌ ? दर्शनात्‌ । तस्य हीह प्रकरणे वक्तव्यत्वेनानुवृत्तर्दृश्यते; ` य
आत्मापहतपाप्मा ' इत्यपहतपाप्मत्वादिगुणकस्यात्मनः प्रकरणादावन्वेष्टव्यत्वेन विजिज्ञासितव्यत्वेन च प्रतिज्ञानात्‌;
एतं त्वेव ते भूयोऽनुव्याख्यास्यामि ' इति चानुसंधानात्‌; ` अशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः ' इति चाशरीरतायै
ज्योतिःसंपत्तेरस्याभिधानात्‌; ब्रह्मभावाच्चान्यत्राशरीरतानुपपत्तेः; ` परं ज्योतिः ' ` स उत्तमः पुरुषः ' इति च
विशेषणात्‌ । यत्तूक्तं मुमुक्षोरादित्यप्राप्तिरमिहितेति, नासावात्यन्तिको मोक्षः, गत्युत क्रान्तिसंबन्धात्‌ । न ह्यात्यन्तिके

मोक्षे गत्युत्क्रान्ती स्त इति वक्ष्यामः ।।

९

आकाशोऽर्थान्तरत्वादिव्यपदेशात्‌ ।। 1.3.41 ।।

अर्थान्तरत्वादिव्यपदेशाधिकरणम्‌ ।। 1.3.41 ।।

` आकाशो वै नाम नामरूपयोरनिर्वहिता ते यदन्तरा तद्ब्रह्म तदमृतं स आत्मा ' इति श्रूयते । तत्किमाकाशशब्दं परं
ब्रह्म, किं वा प्रसिद्धमेव भूताकाशमिति विचारे---भूतपरिग्रहो युक्तः; आकाशशब्दस्य तस्मिन्‌ रूढत्वात्‌;
नामरूपनिर्वहणस्य चावकाशदानद्वारेण तस्मिन्योजयितुं शक्यत्वात्‌; सरष्टूत्वादे च स्पष्टस्य
ब्रह्मलिङ्गस्याश्रवणादित्येवं प्राप्ते---

इदमुच्यते--परमेव ब्रह्म इहाकाशशब्दं भवितुमर्हति

इति हि नामरूपाभ्यामर्थान्तरभूतमाकाशं व्यपदिशति; न च ब्रह्मणोऽन्यन्नामरूपाभ्यामथ

वितुमर्हति; कस्मात्‌ ? अर्थान्तरत्वादिव्यपदेशात्‌ । ` ते यदन्तरा तद्ब्रह्म !
परन्तिरं संभवति, सर्वस्य

जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि

विकारजातस्य नामरूपाभ्यामेव व्याकृतत्वात्‌; नामरूपयोरपि निर्वहणं निरङ्कुशं न ब्रह्मणोऽन्यत्र संभवति, ` अनेन

' इति ब्रह्मकर्तृकत्वश्रवणात्‌ । ननु जीवस्यापि प्रत्यक्षं नामरूपविषयं

निर्वोदृत्वमस्ति; बाढमस्ति; अभेदस्त्विह विवक्षितः । नामरूपनिर्वहणाभिधानादेव च सष्टूत्वादि ब्रह्मलिङ्गमर्भिितं

भवति । ` तद्ब्रह्म तदमृतं स आत्मा ' इति
प्रपञ्चः ||

च ब्रह्मवादस्य लिङ्गानि । ` आकाशस्तल्लिङ्गात्‌ ' इत्यस्यैवायं

सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भदेन ।। 1.3.42 ।।

सुषुप्त्यधिकरणम्‌ ।। 1.3.42 ।।

व्यपदेशादित्यनुवर्तते । बृहदारण्यके षष्ठ

प्रपाठके ` कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः !

इत्युपक्रम्य भूयानात्मविषयः प्रपञ्चः कृतः

। तत्किं संसारिस्वरूपमात्रान्वाख्यानपरं वाक्यम्‌

उतासंसारिस्वरूपप्रतिपादन परमिति विशयः । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? संसारिस्वरूपमात्रविधयमेवेति; कुतः ?

उपक्रमोपसंहाराभ्याम्‌, उपक्रमे ` योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ' इति शारीरलिङ्गात्‌; उपसंहारे च ` स वा एष महानज
आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ' इति तदपरित्यागात्‌; मध्येऽपि बुद्धान्ताद्यवस्थोपन्यासेन तस्यैव प्रप ञ्चनादित्येवं

प्राप्ते---

ब्रूमः--- परमेश्वरोपदेशपरमेवेदं वाक्यम्‌, न शारीरमात्रान्वाख्यानपरम्‌; कस्मात्‌ ? सुषुप्तावुत्करान्तौ चा शारीराद्भेदेन

परमेश्वरस्य व्यपदेशात्‌ । सुषुप्तौ तावत्‌
शारीराद्भदेन परमेश्वरं व्यपदिशति; तत्र

तत्प्रतिषेधसंभवात्‌; प्राज्ञः परमेश्वरः, सर्वज्ञत्वलक्षणया प्रज्ञया नित्यमवियोगात्‌

` अयं पुरुषः प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्यं किंचन वेद नान्तरम्‌ ' इति

पुरुषः शारीरः स्यात्‌, तस्य वेदितृत्वात्‌; बाह्याभ्यन्तरवेदनप्रसङ्गे सति
तथोत्करान्तावपि ` अयं शारीर आत्मा

्रज्ञेनात्मनान्वारूढ उत्सर्जन्याति ' इति जीवाद्‌भेदेन परमेश्वरं व्यपदिशति; तत्रापि शारीरो जीवः स्यात्‌,

शरीरस्वामित्वात्‌; प्राज्ञस्तु स एव परमेश्वरः । तस्मात्सुषु्त्युत्करान्त्योर्भदेन व्यपदेशात्परमेश्वर एवात्र विवक्षित इति

गम्यते । यदुक्तमाद्यन्तमध्येषु शारीर लिङ्गात्‌

९

त्‌ तत्परत्वमस्य वाक्यस्येति, अत्र ब्रूमः --- उपक्रमे तावत्‌ ` योऽयं

विज्ञानमयः प्राणेधु ' इति न संसारिस्वरूपं

विवक्षितम्‌; किं तर्हि, अनूद्य संसारिस्वरूपं परेण ब्रह्मणास्यैकतां विवक्षति;

यतः ` ध्यायतीव लेलायतीव ' इत्येवमाद्युत्तरग्रन्थप्रवत्तिः संसारिधर्मनिराकरणपरा लक्ष्यते; तथोपसंहारेऽपि
यथोपक्रममेवोपसंहरति---` स वा एष महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ' इति; योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु

संसारी लक्ष्यते, स वा एष महानज आत्मा

1 परमेश्वर एवास्माभिः प्रतिपादित इत्यर्थः; यस्तु मध्ये

बुद्धान्ताद्यवस्थोपन्यासात्संसारिस्वरूपविवक्षां मन्यते, स प्राचीमपि दिशं प्रस्थापितः प्रतीचीमपि दिशं प्रतिष्ठेत; यतो न

बुद्धान्ताद्यवस्थोपन्यासेनावस्थावत्वं संसारित्वं वा विवक्षति, किं तर्हि, अवस्थारहितत्वमसंसारित्वं च;
कथमेतदवगम्यते ? यत्‌ ` अत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहि ' इति पदे पदे पृच्छति; यच्च ` अनन्वागतस्तेन भवत्यसङ्गो

ह्ययं पुरुषः ' इति पदे पदे प्रतिवक्ति; ` अनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेन तीर्णो हि तदा सर्वाञ्शोकान्हदयस्य भवति

' इति च । तस्मादसंसारिस्वरूप्रतिपादनपरमेवेतद्वाक्यमित्यवगन्तव्यम्‌ ||

पत्यादिशब्देभ्यः || 1.3.43 ||

|| 1.3.43 ।।

इत चासंसारिस्वरूपप्रतिपादनपरमेवैतद्वाक्यमित्यवगन्तव्यम्‌; यदस्मिन्वाक्ये पत्यादयः शब्दा

असंसारिस्वरूपप्रतिपादनपराः संसारिस्वभावप्रतिष

षेधना च भवन्ति- ` सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः '

इत्येवंजातीयका असंसारिस्वभावयप्रतिपादनपराः; ` स न साधुना कर्मणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयान्‌ '

इत्येवंजातीयकाः संसारिस्वभावप्रतिषेधनाः

। तस्मादसंसारी परमेश्वर इहोक्त इत्यवगम्यते ||

इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्द-
भगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमांसासूत्रभाष्ये
प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छंकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| प्रथमोऽध्यायः ||
|| चतुर्थः पादः ||

आनुमानिकमप्येकेषामिति चेन्न शरीर रूपकविन्यस्तगृहीतेर्दर्शयति च ।।

1.4.1 ||

आनुमानिकाधिकरणम्‌ ।। 1.4.1 ||

आनुमानिकमपि अनुमाननिरूपितमपि प्रधानम्‌, एकेषां शाखिनां
परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः परः ' इति;

तत्र य एव यन्नामानो

वनां शब्दवदुपलमभ्यते; काठके हि पठ्यते
यत्क्रमा च महदव्यक्तपुरुषाः स्मृतिप्रसिद्धाः, त एवेह

--- ` महतः

प्रत्यभिज्ञायन्ते; तत्राव्यक्तमिति स्मृतिप्रसिद्धेः, शब्दादिहीनत्वाच्च न व्यक्तमव्यक्तमिति व्युत्पत्तिसंभवात्‌, स्मृतिप्रसिद्धं
प्रधानमभिधीयते; अतस्तस्य शब्दवत््वादशब्दत्वमनुपपन्नम्‌; तदेव च जगतः कारणं श्रुतिस्मृतिन्यायप्रसिद्धिभ्य इति
चेत, नैतदेवम्‌-- न दयेतत्काठकवाक्यं स्मृतिप्रसिद्धयोर्महदव्यक्तयोरस्तित्वपरम्‌ । न ह्यत्र यादृशं स्मृतिप्रसिद्धं

स्वतन्त्रं कारणं त्रिगुणं प्रधानम्‌, तादृशं

व्यक्तमव्यक्तमिति--- यौगिकत्वात्‌ अन्यस्मिन्नपि सूक्ष्मे सुदुर्लक्ष्ये च प्रयुज्यते; न चायं कर्स्मि चद्रूढः; यातु

ं प्रत्यभिज्ञायते; शब्दमात्रं ह्यत्राव्यक्तमिति प्रत्यभिज्ञायते; स च शब्दः-- न

प्रधानवादिनां रूढिः, सा

तेषामेव

क्रममात्रसामान्यात्समाना

षामेव पारिभाषिकी सती न वेदार्थनिरूपणे कारणभावं प्रतिपद्यते; न च
प्रतिपत्तिर्भवति, असति तद्रूपप्रत्यभिज्ञाने; न ह्य चस्थाने गां

शरीर रूपकविन्यस्तगृहीते

; शरीरं ह्यत्र रथरूपकविन्यस्तमव्यक्तशब्देन परिगृह्यते

तु
<~

| बुद्धि तु सारथि विद्धि मनः प्रग्रहमेव च || इन्द्रियाणि हयानामर्विषयांस्तेषु

पश्यन्नश्वोऽयमित्यमूढोऽध्यवस्यति । प्रकरणनिरूपणायां चात्र न परपरिकल्पितं प्रधानं प्रतीयते,
; कुतः ? प्रकरणात्‌ परिशेषाच्च ।
तथा ह्यनन्तरातीतो ग्रन्थ आत्मशरीरादीनां रथिरथादिरूपकक्लृप्ति दर्शयति-- ` आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव

#

गक्तेत्याहुर्मनीषिणः

: ' इति; ते

षु गोचरान्‌ । आत्मेद्दरियमनोयुक्तं

चेद्दरियादिभिरसंयतैः संसारमधिगच्छति, संयतेस्त्वध्वनः पारं तद्विष्णोः

पदमाप्नोति--इति दर्शयतित्वा, किं तदध्वनः

इद्दरियादिभ्यः

तदिष्णोः परमं पदं दर्शयति-- इद्दरियेभ्यः परा

: पारं विष्णोः परमं पदमित्यस्यामाकाङ्क्षायाम्‌, तेभ्य एव प्रकृते
: परत्वेन परमात्मानमध्वनः पारं त
मनः । मनसस्तु परा बुद्धिरबुदधेरात्मा महान्परः ।। महतः परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः परः । पुरुषान्न

: परमं

भ्यः
ह्यर्था अर्थभ्य च परं
न्न परं किचित्सा

काष्ठा सा परा गतिः ' इति; तत्र य एवेन्दरियादयः पूर्वस्यां रथरूपककल्पनायामश्वादिभावेन प्रकृताः, त एवेह

परिगृह्यन्ते

शब्दादयो विषया इद्दरियहयगोचरत्वेन निर्दिष्टाः, तेषां

गृह्यन्ते, प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रियापरिहाराय । तत्र इद्दरियमनोबुद्धयस्ताव्पूर्वत्र इह च समानशब्दा एव; अर्थस्तु ये

† चेद्ियेभ्यः परत्वम्‌, इन्द्रियाणां च ग्रहत्वं विषयाणामतिग्रहत्वम्‌

इति

श्रुतिप्रसिद्धेः; विषयेभ्य च मनसः परत्वम्‌, मनोमूलत्वाद्दिषयेद्दियव्यवहारस्य; मनसस्तु परा बुद्धिः

सः - ^

ह्यारुह्य भोग्यजातं भोक्तारमुपसर्पति; बुद्धरात्मा महान्परः--- यः,

---- बुद्धि

: ` आत्मानं रथिनं विद्धि

। कुतः 2 आत्मशब्दात्‌

महान्मतिर्ब्रह्मा पूर्बुद्धिः ख्यातिरीष्वरः । प्रज्ञा संविच्विति चैव स्मृति च परिपठ्यते

' इति रथित्वेनोप्षिप्तः

, भोक्तु च भोगोपकरणात्परत्वोपपत्तेः; महत्त्वं चास्य स्वामित्वादुपपन्नम्‌; अथवा--- ` मनो

' इति स्मृतेः

विदधाति पूर्वयो वे वेदां

बुद्धीनां परमा प्रतिष्ठा; सेह महानात्मेत्युच्यते;

च प्रहिणोति तस्मे ' इति

६, ` यो ब्रह्माणं

च श्रुतेः । या प्रथमजस्य हिरण्यगर्भस्य बुद्धिः, सा सर्वासां

सा

अप्यस्मदीयाभ्यो बुद्धिभ्यः

च पूर्वत्र बुद्धिग्रहणेनैव गृहीता सती हिरुगिहोपदिश्यते, तस्या

परत्वोपपत्तेः; एतस्मिस्तु पक्षे परमात्मविषयेणेव

द्रष्टव्यम्‌, परमार्थतस्तु परमात्मविज्ञानात्मनोर्भदाभावात्‌; तदेवं शरीरमेवेकं परिशिष्यते;
प्रकृतान्येव परमपददिदर्शयिषया समनुक्रामन्परिशिष्यमाणेनेहान्त्येनाव्यक्तशब्देन

त परेण पुरुषग्रहणेन रथिन आत्मनो ग्रहणं

तेष्वितराणीनद्द्रियादीनि

न्त परिशिष्यमाणं

गम्यते । शरीरेन्द्रियमनोबुद्धिविषयवेदनासंयुक्तस्य ह्यविद्यावतो

संसारमोक्षगतिनिरूपणेन

प्रत्यगात्मब्रह्मावगतिरिह विवक्षिता

[त

प्वितराणीन्द्रियादीनि

प्रकृतं शरीरं दर्शयतीति

भोक्तुः शरीरादीनां रथादिरूपककल्पनया
था च ` एष सर्वेषु भूतेषु गूढोऽत्मा न प्रकाश्ते ।

दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः ' इति वैष्णवस्य परमपदस्य दुरवगमत्वमुक्त्वा तदवगमार्थं योगं
दर्शयति--- ` यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञस्तद्यच्छेजज्ञान आत्मनि । ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्तदयच्छेच्छान्त आत्मनि '
इति; एतदुक्तं भवति-- वाचं मनसि संयच्छेत्‌ वागादिबाह्यद्धियव्यापारमृत्सृज्य मनोमात्रेणावतिष्ठेत; मनोऽपि
विषयविकल्पाभिमुखं विकल्पदोषदर्शनेन ज्ञानशब्दोदितायां बुद्धावध्यवसायस्वभावायां धारयेत्‌; तामपि बुद्धि
महत्यात्मनि भोक्तरि अग्रयायां वा बुद्धौ सूक्ष्मतापादनेन नियच्छेत्‌; महान्तं त्वात्मानं शान्त आत्मनि प्रकरणवति
परस्मिन्पुरुषे परस्यां काष्ठायां प्रतिष्ठापयेदिति च । तदेवं पूर्वापरालोचनायां नास्त्यत्र परपरिकल्पितस्य
प्रधानस्यावकाशः ।।

सूक्ष्मं तु तदर्हत्वात्‌ ।। 1.4.2 ||

|| 1.4.2 ||

उक्तमेतत्‌--प्रकरणपरिशेषाभ्यां शरीरमव्यक्तशब्दम्‌, न प्रधानमिति; इदमिदानीमाशङ्क्यते--कथमव्यक्तशब्दार्हत्वं
शरीरस्य, यावता स्थूलत्वात्स्पष्टतरमिदं शरीरं व्यक्तशब्दार्हम्‌, अस्पष्टवचनस्त्व्यक्तशब्द इति; अथ उत्तरमुच्यते--
सूक्ष्मं तु इह कारणात्मना शरीरं विवक्ष्यते, सूक्ष्मस्याव्यक्तशब्दार्हत्वात्‌; यद्यपि स्थूलमिदं शरीरं न
स्वयमव्यक्तशब्दमर्हति, तथापि तस्य त्वारम्भकं भूतसूक्ष्ममव्यक्तशब्दमर्हति; प्रकृतिशब्द च विकारे दृष्टः--यथा `
गोभिः श्रीणीत मत्सरम्‌ ' इति; श्रुति च-- ` तद्धेदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्‌ ' इतीदमेव व्याकृतनामरूपविभिन्न
जगत्म्ागवस्थायां परित्यक्तव्याकृतनामरूपं बीजशक्त्यवस्थमव्यक्तशब्दयोग्यं दर्शयति ।।

तदधीनत्वादर्थवत्‌ ।। 1.4.3 ||
|| 1.4.3 ||

अत्राह-- यदि जगदिदमनभिव्यक्तनामरूपं बीजात्मकं प्रागवस्थमव्यक्तशब्दार्हमभ्युपगम्येत, तदात्मना च
शरीरस्याप्यव्यक्तशब्दार्हत्वं प्रतिज्ञायेत, स एव तर्हि प्रधानकारणवाद एवं सत्यापद्येत; अस्यैव जगतः प्रागवस्थायाः
प्रधानत्वेनाभ्युपगमादिति । अत्रोच्यते--यदि वयं स्वतन्त्रां कांचित्प्रागवस्थां जगतः कारणत्वेनाभ्युपगच्छेम, प्रसञ्जयेम
तदा प्रधानकारणवादम्‌; परमेश्वराधीना त्वियमस्माभिः प्रागवस्था जगतोऽभ्युपगम्यते, न स्वतन्त्रा; सा
चावश्याभ्युपगन्तव्या; अर्थवती हि सा; न हि तया विना परमेश्वरस्य स्रष्टृत्वं सिध्यति, शक्तिरहितस्य तस्य
परवृत्यनुपपत्तेः; मुक्तानां च पुनरनुत्पत्तिः; कुतः ? विद्यया तस्या बीजशक्तेर्दाहात्‌; अविद्यात्मिका हि सा
बीजशक्तिरव्यक्तशब्दनिर्देश्या परमेश्वराश्रया मायामयी महासुषुप्तिः, यस्यां स्वरूपप्रतिबोधरदहिताः शेरते संसारिणो
जीवाः; तदेतदव्यक्तं क्वविदाकाशशब्दनिर्दिष्टम्‌-- ` एतस्मिन्नु खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओत च प्रोत च ' इति श्रुतेः;
क्वचिदक्षरशब्दोदितम्‌-- ` अक्षरात्परतः परः ' इति श्रुतेः; क्वचिन्मायेति सूचितम्‌-- ` मायां तु प्रकृति विद्यान्मायिनं
तु महेश्वरम्‌ ' इति मन्त्रवर्णात्‌; अव्यक्ता हि सा माया, तत्त्वान्यत्वनिरूपणम्याशक्यत्वात्‌; तदिदं महतः
परमव्यक्तमित्युक्तम्‌--अव्यक्तप्रमवत्वान्महतः, यदा हैरण्यगर्भौ बुद्धिर्महान्‌; यदा तु जीवो महान्‌;
तदाप्यव्यक्ताधीनत्वाज्जीवभावस्य--- महतः परमव्यक्तमित्युक्तम्‌; अविद्या ह्यव्यक्तम्‌; अविद्यावत््वेनैव जीवस्य सर्वः
संव्यवहारः संततो वर्तते; तच्च अव्यक्तगतं महतः परत्वमभेदोपचारात्तद्विकारे शरीरे परिकल्प्यते; सत्यपि
शरीर वदिन्द्रियादीनां तद्विकारत्वाविशेषे शरीरस्थैवाभेदोपचारादव्यक्तशब्देन ग्रहणम्‌, इद्दरियादीनां स्वशब्दैरेव
गृहीतत्वात्‌, परिशिष्टत्वाच्च शरीरस्य ।।

0

अन्ये तु वर्णयन्ति-- दिविधं हि शरीरं स्थूलं सूक्ष्मं च; स्थूलम्‌, यदिदमुपलभ्यते; सूक्ष्मम्‌, यदुत्तरत्र वक्ष्यते
तदन्तरप्रतिपत्तौ रंहति संपरिष्वक्तः प्र ननिरूपणाभ्याम्‌ ' इति; तच्चोभयमपि शरीरमविशेषात्पूर्वत्र रथत्वेन संकीर्तितम्‌;
इह तु सूक्ष्ममव्यक्तशब्देन परिगृह्यते, सूक्ष्मस्याव्यक्तशब्दार्हत्वात्‌; तदधीनत्वाच्च बन्धमोक्षव्यवहारस्य जीवात्तस्य
परत्वम्‌; यथार्थाधीनत्वादिद्दियव्यापारस्येद्धियेभ्यः परत्वमर्थानामिति । तेस्त्वेतद्वक्तव्यम्‌-- अविशेषेण शरीरद्वयस्य
पूर्वत्र रथत्वेन संकीर्तितत्वात्‌, समानयोः प्रकृतत्वपरिशिष्टत्वयोः, कथं सूक्ष्ममेव शरीरमिह गृह्यते, न पुनः
स्थूलमपीति । आम्नातस्यार्थ प्रतिपत्तुं प्रभवामः, नाम्नातं पर्यनुयोक्तुम्‌, आम्नातं चाव्यक्तपदं सूक्ष्ममेव प्रतिपादयितुं

शक्नोति, नेतरत्‌, व्यक्तत्वात्तस्येति चेत्‌, न; एकवाक्यताधीनत्वादर्थप्रतिपत्तेः; न हीमे पूर्वोत्तरे आम्नाते
एकवाक्यतामनापद्य कंचिदर्थं प्रतिपादयतः; प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रियाप्रसङ्गात्‌; न
चाकाङ्क्षामन्तरेणेकवाक्यताप्रतिपत्तिरस्ति; तत्राविशिष्टायां शरीरद्वयस्य ग्राह्यत्वाकाङ्क्षायां यथाकाङ्क्षं
संबन्धेऽनभ्युपगम्यमाने एकवाक्यतेव बाधिता भवति, कुत आम्नातस्या रथस्य प्रतिपत्तिः ? न चैवं मन्तव्यम्‌--
दुःशोधत्वात्सूक्ष्मस्यैव शरीरस्येह ग्रहणम्‌, स्थूलस्य तु दृष्टबी भत्सतया सुशोधत्वादग्रहणमिति; यतो नैवेह शोधनं
कस्यचिद्दिक्ष्यते; न ह्यत्र शोधनविधायि किचिदाख्यातमस्ति; अनन्तर निर्दिष्टत्वात्तु किं तद्विष्णोः परमं पदमितीदमिह
विवक्ष्यते; तथाहीदमस्मात्परमिदमस्मात्परमित्युक्त्वा, ` पुरुषान्न परं किचित्‌ ' इत्याह; सर्वथापि
त्वानुमानिकनिराकरणोपपत्तेः, तथा नामास्तु; न नः किचिच्छिद्यते ।।

ज्ञेयत्वावचनाच्च ।। 1.4.4 ||
|| 1.4.4 ||

ज्ञेयत्वेन च सांख्यैः प्रधानं स्मर्यते, गुणपुरुषान्तरज्ञानात्केवल्यमिति --वदद्‌भिः-- न हि गुणस्वरूपमज्ञात्वा गुणेभ्यः
पुरुषस्यान्तरं शक्यं ज्ञातुमिति; क्वचिच्च विभूति विशेषप्राप्तये प्रधानं ज्ञेयमिति स्मरन्ति; न चेदमिहाव्यक्तं
ज्ञेयत्वेनोच्यते; पदमात्रं ह्यव्यक्तशब्दः, नेहाव्यक्तं ज्ञातव्यमुपासितव्यं चेति वाक्यमस्ति; न चानुपदिष्टं पदार्थज्ञानं
पुरुषार्थमिति शक्यं प्रतिपत्तुम्‌; तस्माद पि नाव्यक्तशब्देन प्रधानमभिधीयते; अस्माकं तु
रथरूपकक्लृप्तशरीराद्यनुसरणेन विष्णोरेव परमं पदं दर्शयितुमयमुपन्यास इत्यनवद्यम्‌ ||

वदतीति चेन्न प्राज्ञो हि प्रकरणात्‌ ।। 1.4.5 ।।

|| 1.4.5 ||

अत्राह सांख्यः--ज्ञेयत्वावचनात्‌, इत्यसिद्धम्‌; कथम्‌ ? श्रूयते ह्युत्तरत्राव्यक्तशब्दोदितस्य प्रधानस्य ज्ञेयत्ववचनम्‌ -- `
अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथारसं नित्यमगन्धवच्च यत्‌ । अनाद्यनन्तं महतः परं धरुवं निचाय्य तं मृत्युमुखात्प्रमुच्य ते !
इति; अत्र हि यादृशं शब्दादिहीनं प्रधानं महतः परं स्मृतौ निरूपितम्‌, तादृशमेव निचाय्यत्वेन निर्दिष्टम्‌,
तस्मात्प्रधानमेवेदम्‌; तदेव चाव्यक्तशब्दनिर्दिष्टमिति । अत्र ब्रूमः ---नेह प्रधानं निचाय्यत्वेन निर्दिष्टम्‌; प्राज्ञो हीह
परमात्मा निचाय्यत्वेन निर्दिष्ट इति गम्यते; कुतः ? प्रकरणात्‌; प्राज्ञस्य हि प्रकरणं विततं वर्तते --- ` पुरुषान्न परं

किचित्सा काष्ठा सा परा गतिः ' इत्यादिनिर्देशात्‌, ` एष सर्वेषु भूतेधु गुढोऽत्मा न प्रकाशते ' इति न दुर्ञानत्ववचनेन
तस्यैव ज्ञेयत्वाकाङ्क्षणात्‌, ` यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञः ' इति च तज्ज्ञानायैव वागादिसंयमस्य विहितत्वात्‌,
मृत्युमुखप्रमोक्षणफलत्वाच्च; न हि प्रधानमात्रं निचाय्य मूत्युमुखात्प्रमुच्यात इति सांख्यैरिष्यते; चेतनात्मविज्ञानाद्धि
मृत्युमुखात्परमुच्यत इति तेषामभ्युपगमः; सर्वेषु वेदान्तेषु प्राज्ञस्यैवात्मनोऽशब्दादिधर्मत्वमभिलप्यते; तस्मान्न प्रधानस्यात्र
ज्ञेयत्वमव्यक्तशब्दनिर्दिष्टत्वं वा ||

त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रश्न च ।। 1.4.6 ।।
|| 1.4.6 ।।

इत च न प्रधानस्याव्यक्तशब्दवाच्यत्वं ज्ञेयत्वं वा; यस्मान्त्रयाणामेव पदार्थानामग्निजीवपरमात्मनामस्मिन्ग्रन्थ
कठवल्लीषु वरप्रदानसामर्थ्यादवक्तव्यतयोपन्यासो दृश्यते; ताद्िषय एव च प्र नः; नातोऽन्यस्य प्र न उपन्यासो वास्ति;
तत्र तावत्‌ ` स त्वमग्नि स्वर्ग्यमध्येषि मृत्यो प्रब्रूहि तं श्रदधानाय मह्यम्‌ ' इत्यग्निविषयः प्र नः; ` येयं प्रेते
विचिकित्सा मनुष्येऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके । एतद्विद्यामनुशिष्टस्त्वयाहं वराणामेष वरस्तृतीयः ' इति जीवविषयः
प्र नः; ` अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मादन्यत्रास्मात्कृताकृतात्‌ । अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च यत्तत्पश्यसि

तद्द ' इति परमात्मविषयः; प्रतिवचनमपि-- ` लोकादिमग्निं तमुवाच तस्मे या इष्टका यावतीर्वा यथा वा '
इत्यग्निविषयम्‌; ` हन्त त इदं प्रवक्ष्यामि गृह्यं ब्रह्म सनातनम्‌ । यथा च मरणं प्राप्य आत्मा भवति गौतम ।

योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः । स्थाणुमन्येऽनुसं यन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम्‌ ' इति व्यवहितं

जायते प्रियते वा विर्पा चत्‌ ' इत्यादिवहूुप्रप
अपृष्टत्वाच्चानुपन्यसनीयत्वं तस्येति ।।

ञ्चं परमात्मविषयम्‌ । नैवं प्रधानविषयः प्र नोऽस्ति |

† जीवविषयम्‌; ` न

अत्राह--योऽयमात्मविषयः प्र नः---` येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्येऽस्ति ' इति, किं स एवायम्‌ ` अन्यत्र

धर्मादन्यत्राधर्मात्‌ ' इति पुनरनुकृष्यते
पुनरनुकृष्यत इति यद्युच्येत,

तदा दयोरात्मविषययोः प्र नयोरेकतापत्तेर

न वक्तव्यं त्रयाणां प्र नोपन्यासाविति; अथान्योऽयमपूर्वः प्र न उत्थाप्यत

कृष्यते, कि वा ततोऽन्योऽयमपूर्वः प्र न उत्थाप्यत इति । किं चातः ? स एवायं प्र नः

प्र नकल्पनायामदोषः; एवं प्र नव्यतिरेकेणापि प्रधानोपन्यासकल्पनायामदोषः स्यादिति ||

अत्रोच्यते--- नैवं वयमिह वरप्रदानव्यतिरेकेण प्र नं कचित्कल्पयामः, वाक्योपक्रमसामर्थ्याति
मृत्युनचिकेतःसंवादरूपा वाक्यप्रवृत्तिः आ समाप्तेः कटवल्लीनां लक्ष्यते

ग्निविघय आत्मविषय च द्वावेव प्र नावित्यतो
इत्युच्येत, ततो यथेव वरप्रद नव्यतिरेकेण

वरप्रदानोपक्रमा हि

मृत्युः किल नचिकेतसे पित्रा प्रहिताय

त्रीन्वरा्प्रददौ; नचिकेताः किल तेषां प्रथमेन वरेण पितुः सौमनस्यं वव्र, द्वितीयेनाग्नियिद्याम्‌,
' इति ` वराणामेष वरस्तृतीयः ' इति

येयं प्रेते

तृतीयेनाः

लिङ्गात्‌ । तत्र यदि ` अन्यत्र धर्मात्‌

त्मविद्याम--- `
' इत्यन्योऽयमपूर्वः प्र न

उत्थाप्येत, ततो वरप्रदानव्यतिरेकेणापि प्र नकल्पनाद्वाक्यं बाध्येत । ननु प्रष्टव्यभेदादपूर्वोऽयं प्र नो भवितुमर्हति;

अपूर्वो हि प्र नो जीवविषयः, येयं प्रेते विचिकित्सा

य

त्सा मनुष्येऽस्ति नास्तीति विचिकित्साभिधानात्‌; जीव च

धर्माद्यवीतत्वात

धर्मादि गोचरत्वात्‌ न ` अन्यत्र धर्मात्‌ ' इति

प्र नमर्हति; प्राज्ञस्तु धर्माद्यतीतत्वात्‌ ` अन्यत्र धर्मात्‌

' इति प्र नमर्हति;

प्र नच्छाया च न समाना लक्ष्यते

पर्वस्यास्तित्वनास्तित्वविषयत्वात्‌, उत्तरस्य धर्माद्यतीतवस्तुविषयत्वाच्च

तस्मात्प्रत्यभिज्ञानाभावात्प्र नभेदः; न पूर्वस्थेवोत्तरत्रानुकर्षणमिति

नुकर्षणमिति चेत्‌,

; जीवयप्राज्ञयोरेकत्वाभ्युपगमात्‌;

भवेत्प्रष्टव्यभेदात्प्र नभेदो यद्यन्यो जीवः प्राज्ञात्स्यात्‌;

न

त्वन्यत्वमस्ति,

` तत्त्वमसि ' इत्यादिश्रुत्यन्तरेभ्यः; इह च `

अन्यत्र धर्मात्‌ ' इत्यस्य प्र नस्य प्रतिवचनम्‌

नम्‌ ` न जायते

शारीरपरमेश्वरयोरभेदं दर्शयति; सति

हि प्रसङ्गे प्रतिषेधो
शरीर संस्पर्शच्छारीरस्य भवति, न परमेश्वरस्य; तथा--- `

धो भागी

प्रियते वा विर्पा चत्‌ ' इति जन्ममरणप्रतिषेधेन प्रतिपाद्यमानं

भवति; प्रसङ्ग च जन्ममरणयोः

विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ' इति स्वप्नजागरितदृशो जीवस्यैव

दर्शयत्न प्राज्ञादन्यो जीव इति दर्शयति; प्राज्ञविज्ञानाद्धि

स्यैव महत्त्वविभु

स्वप्नान्तं जागरितान्तं चोभौ येनानुपश्यति । महान्तं
मुत्वविशेषणस्य मननेन शोकविच्छेदं

ज्ञानाद्धि शोकविच्छेद इति वेदान्तसिद्धान्तः; तथाग्रे -- `

यदेवेह

तदमुत्र यदमुत्र तदन्विह । मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ! इति

जीवप्राज्ञमेददृष्टिमपवदति; तथा

जीवविषयस्यास्तित्वनास्तित्वप्र नस्यानन्तरम्‌

` अन्यं वरं नचिकेतो

वृणीष्व ' इत्यारभ्य मृत्युना तेस्तेः

कामेः

प्रलोभ्यमानोऽपि नचिकेता यदा न चचाल, तदेनं मृत्युरभ्युदयनिश्रयसविभागप्रदर्शनेन विद्याविद्यावि

विद्याभीप्सिनं नचिकेतसं

दुर्दर्शं गूढमनुप्रविष्टं गुहाहितं

मन्येनत्वा कामा बहवोऽलोलुपन्त दुपन्त

इति

प्रशस्य प्र नमपि तदीयं प्रशंसन्यदुवाच

न्यदुवाच-- तं

गह्वरेष्ठं पुराणम्‌ । अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्या धीरो हर्षशोकौ जहाति ' इति,

तेनापि जीवगप्राज्ञयोरभेद एवेह विवक्षित

इति गम्यते; यत्पर ननिमित्तां

यदि तं विहाय प्रशंसानन्तरमन्यमेव प्र नमुपक्षिपेत्‌,

च प्रशंसां महतीं मृत्योः प्रत्यपद्यत नचिकेताः
अस्थान्‌ एव सा सर्वा प्रशंसा प्रसारिता स्यात्‌;

चेकेताः

तस्मात्‌

' इत्यस्यैव प्र नस्यैतदनुकर्षणम्‌ ` अन्यत्र धर्मात्‌ ' इति । यन्तु प्र नच्छायावैलक्षण्यमुक्तम्‌, तददूषणम्‌, तदीयस्यैव दीयस्यैव

विशेषस्य पुनः पृच्छयमानत्वात्‌; पूर्वत्र हि देहादिव्यतिरिक्तस्यात्मनोऽस्तित्वं पृष्टम्‌, उत्तरत्र तु तस्थैवासंसारित्वं

पृच्छयत इति; यावद्ध्यविद्या न निवर्तति

, तावद्धर्मादि गोचरत्वं जीवस्य जीवत्वं च न निवर्तते,

तत्त्वमसि ' इति श्रुत्या प्रत्याय्यते; न चाविद्यावत्त्व

विद्यावत्त्वे तदपगमे

मे च वस्तुनः का `वद्विशेषोऽस्ति; यथा का चत्संतमसे

पतितां कांविद्रज्जुमहिं मन्यमानो

भीतो वेपमानः पलायते,

तं चापरो

तन्निवृत्तौ तु प्राज्ञ एव

तदुपश्रुत्याहिकृतं भयमुत्सृजेद्वेपथुं पलायनं च, न त्वहिवुद्धिकाले

न जायते

तथेवैतदपि द्रष्टव्यम्‌; तत च ४

प्रियते वा ' इत्येवमाद्यपि

भवत्यस्तित्वनास्तित्वप्र

त नस्य प्रतिवचनम्‌ । सूत्रं त्वविद्याकल्पितजीवप्राज्ञभेदापक्षया योजयितव्यम्‌ --एकत्वेऽपि

ह्यात्मविषयस्य प्र नस्य प्रायणावस्थायां देहव्यतिरिक्तास्तित्वमात्रविचिकित्सनात्कर्तृत्वादिसंसारस्वभावानपोहनाच्च

धर्माद्यत्ययसंकीर्तनात्पराज्ञविष

पूर्वस्य पर्यायस्य जीवविधयत्वमुत्प्रक््यते,

उत्तरस्य तु धम

त्ययसंकीर्तनात्प्राज्ञविषयत्वमिति । तत

नो

च युक्ता

अग्निजीवपरमात्मकल्पना; प्रदानकल्पनायां तु न वरप्रदानं न प्र नो न प्रतिवचनमिति वैषम्यम्‌ ||

भागप्रद निन च `

येयं प्रेते

ब्रूयात्‌ ` मा भेषीः नायमहिः रज्जुरेवेति, स च
काले तदपगमकाले च वस्तुनः का चद्विशेषः स्यात्‌--

महदच्च || 1.4.7 ।।
|| 1.4.7 ।।

यथा महच्छब्दः सांख्यैः सत्तामात्रेऽपि प्रथमजे प्रयुक्तः, न तमेव वैदिकेऽपि प्रयोगेऽभिधत्ते, ` बुद्धेरात्मा महान्परः! `
1 < वेदाहमेतं

महान्तं विभुमात्मानम्‌ ' ` वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्‌ ' इत्येवमादावात्मशब्दप्रयो गादिभ्यो हेतुभ्यः; तथाव्यक्तशब्दोऽपि न
वैदिके प्रयोगे प्रधानमभिधातुर्महति । अत च नास्त्यानुमानिकस्य शब्दवत्त्वम्‌ ||

चमसवदविशेषात्‌ ।। 1.4.8 ||

चमसाधिकरणम्‌ ।। 1.4.8 ।।

पुनरपि प्रधानवादी अशब्दत्वं प्रधानस्यासिद्धमित्याह; कस्मात्‌ ? मन्त्रवर्णात्‌--- ` अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां वह्वीः
प्रजाः सृजमानां सरूपाः । अजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः ' इति; अत्र हि मन्त्र
लोहितशुक्लकृष्णशब्दैः रजःसत्त्वतमांस्यभिधीयन्ते; लोहितं रजः, रञ्जनात्मकत्वात्‌, शुक्लं सत्त्वम्‌, प्रकाशात्मकत्वात्‌;
कृष्णं तमः, आवरणात्मकत्वात्‌; तेषां साम्यावस्था अवयवधरमर्व्यपदिश्यते ---लोहितशुक्लकृष्णेति; न जायत इति च
अजा स्यात्‌, ` मूलप्रकृतिर विकृतिः ' इत्यभ्युपगमात्‌; नन्वजाशब्दश्छाग्यां रूढः; बाढम्‌; सा तु रूढिरिह नाश्रयितुं
शक्या, विद्याप्रकरणात्‌; सा च बह्वीः प्रजस्त्रेगुणवान्विता जनयति; तां प्रकृतिमज एकः पुरुषो जुषमाणः प्रीयमाणः
सेवमानो वा अनुशेतेतामेवाविद्यया आत्मत्वेनोपगम्य सुखी दुःखी मूढोऽहमित्यविवेकितया संसरति; अन्यः पुनरजः
पुरुष उत्पन्नविवेकज्ञानो विरक्तो जहात्येनां प्रकृति भुक्तभोगां कृतभोगापवर्गां परित्यजति--- मुच्यत इत्यर्थः;
तस्माच्छरुतिमूलेव प्रधानादिकल्पना कापिलानामित्येवं प्राप्ते

ब्रूमः---नानेन मन्त्रेण श्रुतिमत्त्वं सांख्यवादस्य शक्यमाश्रयितुम्‌; न ह्ययं मन्त्रः स्वातन्त्रयेण कंचिदपि वादं
समर्थयिवुमुत्सहते, सर्वत्रापि यया कयाचित्कल्पनया अजात्वादिसंपादनोपपत्तेः, सांख्यवाद एवेहाभिप्रेते इति
विशेषावधारणकारणाभावात्‌ । चमसवत्‌--यथा हि ` अर्वाण्बिल चमस ऊर्ध्वबुध्नः ' इत्यस्मिन्मन्त्रे स्वातन्त्रयेणायं
नामासौ चमसोऽभिप्रेत इति न शक्यते नियन्तुम्‌, सर्वत्रापि यथाकथंचिदर्वाण्बिलत्वादिकल्पनोपपत्तेः, एवमिहाप्यविशेषः
` अजामेकाम्‌ ' इत्यस्य मन्त्रस्य; नास्मिन्मन्त्रे प्रधानमेवाजाभिप्रेतेति शक्यते नियन्तुम्‌ ।।

तत्र तु ` इदं तच्छिर एष ह्यर्वाण्िल चमस ऊर्ध्वबुद्ध्नः ' इति वाक्यशेषाच्चमसविशेषप्रतिपत्तिर्भवति; इह पुनः
केयमजा प्रतिपत्तव्येत्यत्र ब्रूमः---

ज्योतिरुपक्रमा तु तथा ह्यधीयत एके ।। 1.4.9 ||

|| 1.4.9 ||

परमेश्वरादुत्पन्ना ज्योतिःप्रमुखा तेजोबन्नलक्षणा चतुर्विधस्य भूतग्रामस्य प्रकृतिभूतेयमजा प्रतिपत्तव्या । तु -
शब्दोऽवधारणार्थः---भूतत्रयलक्षणेवेयमजा विज्ञेया, न गुणत्रयलक्षणा । कस्मात्‌ ? तथा ह्येके शाखिनस्तेजोवन्ना नां
परमेश्वरादुत्पत्तिमाम्नाय तेषामेव रोहितादिरूपतामामनन्ति --- ` यदग्ने रोहितं रूपं तेजसस्तद्रूपं यच्छुक्लं तदपां
यत्कृष्णं तदन्नस्य ' इति; तान्येवेह तेजोवत्नानि प्रत्यभिज्ञायन्ते, रोहितादिशब्दसामान्यात्‌ , रोहितादीनां च शब्दानां
रूपविशेषेषु मुख्यत्वाद्भाक्तत्वाच्च गुणविधयत्वस्य; असंदिग्धेन च संदिग्धस्य निगमनं न्याय्यं मन्यन्ते । तथेहापि `
ब्रह्मवादिनो वदन्ति । किंकारणं ब्रह्म ' इत्युपक्रम्य ` ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन्देवात्मशक्ति स्वगुणैर्निगूढाम्‌ ' इति
पारमेश्वर्याः शक्तेः

समस्तजगद्विधायिन्या वाक्योपक्रमेऽवगमात्‌, वाक्यशेषेऽपि ` मायां तु प्रकृति विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्‌ ' इति ` यो
योनि योनिमधितिष्ठत्येकः ' इति च तस्या एवावगमान्न स्वतन्त्रा काचित्प्रकृतिः प्रधानं नामाजामन्त्रेणाम्नायत इति
शक्यते वक्तुम्‌ । प्रकरणात्तु सेव दैवी शक्तिरव्याकृतनामरूपा नामरूपयोः प्रागवस्था अनेनापि मन्त्रेणाम्नायत

इत्युच्यते; तस्या च स्वविकारविषयेण त्रैरूप्येण त्रैरूप्यमुक्तम्‌ ।।

कथं पुनस्तेजोवन्नात्मना त्रैरूप्येण त्रिरूपा अजा प्रतिपत्तुं शक्यते, यावता न तावत्तेजोवन्नेष्वजाकृतिरस्ति, न च
तेजोबन्नानां जातिश्रवणादजातिनिमित्तोऽप्यजाशब्दः संभवतीति; अत उत्तरं पठति--

कल्पनोपदेशाच्च मध्वादिवदविरोधः ।। 1.4.10 ||
|| 1.4.10 ।।

नायमजाकृतिनिमित्तोऽजाशब्दः; नापि यौगिकः; कि तर्हि, कल्पनोपदेशोऽयम्‌ --

अजारूपकक्लृप्तिस्तेजोवन्रलक्षणाया चराचरयोनेरुपदिश्यते; यथा हि लोके यदृच्छया काचिदजा
रोहितशुक्लकृष्णवर्णा स्याद्‌ बहुबर्करा सरूपबर्करा च, तां च का चदजो जुषमाणोऽनुशयीत, का चच्चैनां भुक्तभोगां
जद्यात्‌--- एवमियमपि तेजोबन्नलक्षणा भूतप्रकृति स्त्रिवर्णा बहु सरूपं चराचरलक्षणं विकारजातं जनयति, अविदुषा च
षेतरज्ञेनोपभुज्यते, विदुषा च परित्यज्यत इति । न चेदमाशङ्कितव्यम्‌ -- एकः क्षेत्रज्ञोऽनुशेते अन्यो जहातीत्यतः
ेत्रज्ञभेदः पारमार्थिकः परेषामिष्टः प्राप्नोतीति; न हीयं क्षत्रज्ञभेदप्रतिपिपादयिधा; कितु
वबन्धमोक्षव्यवस्थाप्रतिपिपादयिधेवेषा; प्रसिद्धं तु भेदमनूद्य बन्धमोक्षव्यवस्था प्रतिपाद्यते; भेदस्तूपाधिनिमित्तो
मिथ्याज्ञानकल्पितः; न पारमार्थिकः, ` एको देवः सर्वभूतेषु गढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा ' इत्यादिश्रुतिभ्यः
मध्वादिवत्‌-- यथा आदित्यस्यामधुनो मधुत्वम्‌, वाच चवाधेनोर्धैनुत्वम्‌, द्युलोका दीनां चानग्नीनामग्नित्वम्‌ ---
इत्येवंजातीयकं कल्प्यते, एवमिदमनजाया अजात्वं कल्प्यत इत्यर्थः । तस्मादविरोधस्तेजोवन्नेष्वजाशब्दप्रयोगस्य ||

न संख्योपसंग्रहादपि नानाभावादतिरेकाच्च || 1.4.11 ||
संख्योपसंग्रहाधिकरणम्‌ ।। 1.4.11 ||

एवं परिहतेऽप्यजामन्त्रे पुनरप्यन्यस्मान्मन्त्रात्सांख्यः प्रत्यवतिष्ठते ---` यस्मिन्पञ्च पञ्चजना आकाश च प्रतिष्ठितः ।
तमेव मन्य आत्मानं विद्वान्ब्रह्मामृतोऽमृतम्‌ ' इति । अस्मिन्मन्त्रे पञ्च पञ्चजना इति पञ्चसंख्याविषया अपरा
पञ्चसंख्या श्रूयते, पञ्चशब्ददयदर्शनात्‌; त एते पञ्च पञ्चकाः पञ्चविंशतिः संपद्यन्ते; तया च पञ्वविशतिसंख्यया
यावन्तः संख्येया आकाङ्क्ष्यन्ते तावन्त्येव च तत्त्वानि सांख्यैः संख्यायन्ते -- ` मूलप्रकृतिर विकृतिर्महदाद्याः
प्रकृतिविकृतयः सप्त । षोडशक च विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ' इति; तया श्रुतिप्रसिद्धया
पञ्चविशतिसंख्यया तेषां स्मृतिप्रसिद्धानां पञ्चविशतेस्तत्त्वानामुपसंग्रहाम्प्रप्तं पुनः श्रुतिमत्त्वमेव प्रधानादीनाम्‌ ।

ततो ब्ूमः-- न संख्योपसंग्रहादपि प्रधानादीनां श्रुतिमत्त्वं प्रत्याशा कर्तव्या; कस्मात्‌ ? नानाभावात्‌; नाना ह्येतानि
पञ्वविशतिस्तत्त्वानि; नैषां पञ्चशः पञ्चशः साधारणो धर्मोऽस्ति, येन पञ्चविशतेरन्तराले पराः पञ्च पञ्च संख्या
निविशेरन्‌; न ल्येकनिबन्धमन्तरेण नानाभूतेषु द्वित्वादिकाः संख्या निविशन्ते । अथोच्येत -
पञ्चविशतिसंख्यैवेयमवयवद्वारेण लक्ष्यते, यथा ` पञ्च सप्त च वर्षाणि न ववर्ष शतक्रतुः ' इति
द्वादशवार्षिकीमनावृष्टिं कथयन्ति, तद्वदिति; तदपि नोपपद्यते; अयमेवास्मिन्पक्षे दोषः, यल्लक्षणाश्रयणीया स्यात्‌ ।
पर चात्र पञ्चशब्दो जनशब्देन समस्तः पञ्चजनाः इति, भाषिकस्वरेणेकपदत्वनि चयात्‌; प्रयोगान्तरे च ` पञ्चानां
त्वा पञ्चजनानाम्‌ ' इत्थैकपद्यैकस्वर्थैकविभक्तिकत्वावगमात्‌; समस्तत्वाच्च न वीप्सा ` पञ्च पञ्च ' इति । तेन न
पञ्चकद्यग्रहणं पञ्च पञ्चति । न च पञ्चसंख्याया एकस्याः पञ्चसंख्या परया विशेषणम्‌ ` पञ्च पञ्चकाः ' इति,
उपसर्जनस्य विशेषणेनासंयोगात्‌; नन्वापन्नपञ्चसंख्याका जना एव पुनः पञ्चसंख्यया विशेष्यमाणाः पञ्चविंशतिः
परत्यष्यन्ते, यथा पञ्च पञ्चपूल्य इति पञ्चविंशतिः पूलाः प्रतीयन्ते, तद्वत्‌; नेति ब्रूमः; युक्तं यत्प ञ्चपूलीशब्दस्य
समाहाराभिप्रायत्वात्‌ कतीति सत्यां भेदाकाङ्क्षायां पञ्च पञ्चपूल्य इति विशेषणम्‌;

इह लु पञ्च जना इत्यादित एव भेदोपादानात्कतीत्यसत्यां भेदाकाङ्क्षायां न प ञ्च पञ्चजना इति विशेषणं भवेत्‌;
भवदपीदं विशेषणं पञ्चसंख्याया एव भवेत्‌; तत्र चोक्तो दोषः; तस्मात्प ञ्व पञ्चजना इति न
पञ्चविशतितत्त्वाभिप्रायम्‌ । अतिरेकाच्च न पञ्चविशतितत्त्वाभिप्रायम्‌; अतिरेको हि भवत्यात्माकाशाभ्यां

पञ्चविशतिसंख्यायाः; आत्मा तावदिह

मन्य ञात्सानम्‌

वदिह प्रतिष्ठां प्रत्याधारत्वेन निर्दिष्टः, `
' इत्यात्मत्वेनानुकर्षणात्‌; आत्मा च चेतनः पुरुषः; स च प ञ्चविशतावन्तर्गत

यस्मिन्‌ ' इति सप्तमीसूचितस्य

वन्तर्गत एवेति न

-3|

प्रतिष्ठितः

आकाश च प्रति
दूषणम्‌ । कथं

: ' इत्याकाशस्यापि पञ्चविशतावन्तर्गतस्य

तस्यैवाधारत्वमाधयत्वं च युज्येत; अर्थान्तर परिग्रहे वा तत्त्वसंख्यातिरेकः सिद्धान्तविरुद्धः प्रसज्येत; तथा `
न पृथगुपादानं न्याय्यम्‌; अर्थान्तरपरि ग्रहे चोक्तं

च संख्यामात्रश्रवणे सत्यश्रुतानां पञ्चविशतितत्त्वानामुपसंग्रहः प्रतीयेत ? जनशब्दस्य

इति

संज्ञायाम्‌ ' इति

तत्त्वेष्वरूढत्वात्‌,

अर्थान्तरोपसंग्रहेऽपि संख्योपपत्तेः । कथं तर्हि पञ्च पञ्चजना इति ? उच्यते-- ` दिक्संख्ये

विशेषर्मरणात्संज्ञायामेव पञ्चशब्दस्य जनशब्देन समासः; तत च रूढत्वाभिप्रायेणैव केचित्पञ्चजना

नाम विवक्ष्यन्ते,

1

1

न सांख्यतत्त्वाभिप्रायेण; ते कतीत्यस्यामाकाङक्षायां पुनः प ञ्चेति प्रयुज्यते; पञ्चजना नाम ये केचित्‌
च पञ्चेवेत्यर्थः, सप्तर्षयः सप्तेति यथा ||

के पुनस्ते पञ्चजना नामेति, तदुच्यते--

|| 1.4.12 ।।

प्राणादयो वाक्यशेषात्‌ ।। 1.4.12 ।।

` यस्मिन्पञ्च पञ्चजनाः ' इत्यत उत्तर स्मिन्मन्त्र ब्रह्मस्वरूपनिरूपणाय प्राणादयः पञ्च निर्विष्टाः--- ` प्राणस्य

प्राणमुत चक्षुष चक्षुरुत श्रोत्रस्य श्रोत्रमन्नस्यान्नं मनसो ये मनो विदुः ' इति; ते

ऽत्र वाक्यशेषगताः संनिधानात्पञ्चजना

विवक्ष्यन्ते । कथं पुनः प्राणादिषु जनशब्दप्रयोगः ? तत्त्वेधु वा कथं जनशब्दप्रयोगः ? स माने तु प्रसिद्ध्यतिक्रमे

वाक्यशेषवशात्प्राणादय एव ग्रहीतव्या

पुरुषशब्दः प्राणेषु प्रयुक्तः-- ते वा एते पञ्च ब्रह्मपुरुषाः ' इत्यत्र;

ब्राह्मणम्‌ । समासबलाच्च

उद्‌भिदादिवदित्याह--प्रसिद्धार्थसंनिधाने

व्या भवन्ति; जनसंबन्धाच्च प्राणादयो जनशब्दभ

नाजो भवन्ति; जनवचन च

[सबलाच्च समुदायस्य रूढत्वमविरुद्धम्‌

निधाने हयप्रसिद्धार्थः शब्दः प्रयुज्यमानः समभिव्याहार

उद्भिदा यजेत ' ` यपं छिनत्ति ' ` वेदि करोति ' इति, तथा अयमपि पञ्चजनशब्दः

समासान्वाख्यानादवगतसंज्ञाभावः संज्याकाड्क्षी वाक्यशेषसमभिव्याहृतेष
गन्धर्वा असुरा रक्षांसि च पञ्च पञ्चजना व्याख्याताः

` प्राणो ह पिता प्राणो ह माता ' इत्यादि च
्‌; कथं पुनरसति प्रथमप्रयोगे रूढिः शक्याश्रयितुम्‌ 2 शक्या
तद्विषयो नियम्यते; यथा `

अन्ये च चत्वारो वर्णा निषादपञ्चमाः परिगृहीताः; क्वचिच्च

यत्पाञ्चजन्यया विशा ' इति प्रजापरः प्रयोगः पञ्चजनशब्दस्य दृश्यते

धु प्राणादिषु वर्तिष्यते । कै चत्तु देवाः पितरो

~ *

तत्परि ग्रहेऽपीह न र्का चद्धिरोधः; आचार्यस्तु

न पञ्चविशतेस्तत्त्वानामिह प्रतीतिरस्तीत्येवंपरतया ` प्राणादयो वाक्यशेषात्‌ ' इति जगाद ||

भवेयुस्तावत्प्राणादयः पञ्चजना माध्यंदिनानाम्‌, येऽन्नं प्राणादिष्वामनन्ति; काण्वानां तु कथं प्राणादयः पञ्चजना

भवेयुः, येऽत्र प्राणादिषु

|| 1.4.13 ।।

णादिषुं नामनन्तीति--- अत उत्तरं पठति--

ज्योतिषेकेषामसत्यन्ने ।। 1.4.13 ||

असत्यपि काण्वानामन्ने ज्योतिषा तेषां पञ्चसंख्या पूर्येत; तेऽपि हि ` यस्मिन्पञ्च पञ्चजनाः ' इत्यतः पूर्वस्मिन्मन्त्र
ब्रह्मस्वरूपनिरूपणायैव ज्योतिरधीयते ` तद्देवा ज्योतिषां ज्योतिः ' इति । कथं पुनरुभयेषामपि तुल्यवदिदं ज्योतिः

पठ्यमानं समानमन्त्रगतया पञ्चसंख्यया केषांचिदृगृह्यते केषांचिन्नेति

समानमन्त्रपदितप्राणादिपजञ्चजनलाभान्नास्मिन्मन्त्रान्तरपदिते ज्योति

---अपिक्षाभदादित्याह--माध्यंदिनानां हि

पक्षा भवति; तदलामात्तु काण्वानां भवत्यपेक्षा;

अपेक्षाभेदाच्च समानेऽपि मन्त्रे ज्योतिषो ग्रहणाग्रहणे; यथा समानेऽप्यतिरात्रे ववनभेदात्षोडशिनो ग्रहणाग्रहणे, तद्वत्‌

। तदेवं न तावच्छरृतिप्रसिद्धिः काचित्प्रधानविधयास्ति; स्मृतिन्यायप्रसिद्धि

द्धि तु परिहरिष्यते

कारणत्वेन चाकाशादिषु यथाव्यपदिष्टोक्तेः ।। 1.4.14 ।।

कारणत्वाधिकरणम्‌ ।। 1.4.14

प्रतिपादितं ब्रह्मणो लक्षणम्‌; प्रतिपादितं ब्रह्मविधयं गतिसामान्यं वेदान्तवाक्यानाम्‌

्‌; प्रतिपादितं च प्रधानस्याशब्दत्वम्‌,;

तत्रेदमपरमाशङ्क्यते त्रदमपरमाश्‌ --- न जन्मादिकार

कारणत्वं ब्रह्मणो ब्रह्मविषयं वा गतिसामान्यं

न्यं वेदान्तवाक्यानां प्रतिपाद

पादयितुं

0

शक्यम्‌; कस्मात्‌ ? विगानदर्शनात्‌;

प्रतिवेदान्तं ह्यन्यान्या सृष्टिरुपलमभ्यते, क्रमादिवैचित्रयात्‌ । त

॥।

था हि --- क्वचित्‌

आत्मन आकाशः संभूतः ' इत्याकाशादिका

शादिका सृष्टिराम्नायते; क्वचित्तेजआदिका ` तत्तेजोऽसृजत

क्वचित्प्राणादिका ` स प्राणमसृजत प्राणच्छरद्धाम्‌ ' इति; क्वचिदक्रमेणेव लोकानामुत्पत्तिराम्नायते

इति;
== खं

इर्मोल्लोकानसृजत । अम्भो मरीचीर्मरमापः ' इति; तथा क्वचिदसत्पूर्विका सृष्टिः पठ्यते--- ` असद्वा इदमग्र

आसीत्ततो वै सदजायत ' इति

सत्ूर्विका प्रक्रिया प्रतिज्ञायते-- ` तद्धेक आहुरसदेवेदमग्र आसीत्‌ ' इत्युपक्रम्य, ` कुतस्तु खलु

, ` असदेवेदमग्र आसीत्तत्सदासीत्तत्समभवत्‌ ' इति च; क्वचिदसद्रादनिराकरणेन

सोम्यैवं स्यादिति

होवाच कथमसतः सज्जायेतेति सत्त्वेव सोम्येदमग्र आसीत्‌ ' इति; क्वचित्स्वयंकर्तकेव व्याक्रिया
तद्धेदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यामेव व्याक्रियत
वेदान्तवाक्यानां जगत्कारणावधारणपरता

या

जगतो निगद्यते--

' इति । एवमनेकधा विप्रतिपततेर्वस्तुनि

च विकल्पस्यानुपपत्ेर्न

7 न्याय्या; स्मृतिन्यायप्रसिद्धिभ्यां तु कारणान्तरपरिग्रहो न्याय्य इत्येवं प्राप्ते

ब्रूमः--सत्यपि प्रतिवेदान्तं सत्यमानेष्वाकाशादिषु क्रमादि द्वारके विगाने, न स्रष्टरि किविद्धिगानमस्ति; कुतः ?

यथाव्यपदिष्टोक्तेः---यथाभूतो दह्येकस्मिन्वेदान्ते सर्वज्ञः सर्वेश्वरः स्वत्मिकोऽद्दितीयः कारणत्वेन व्यपदिष्टः, तथाभूत

एव वेदान्तान्तरेष्वपि व्यपदिश्यते; तद्यथा -- सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' इति; अत्र तावज्ज्ञानशब्देन परेण च तद्विषयेण

11.

कामयितृत्ववचनेन चेतनं

ब्रह्म न्यरूपयत्‌; अपरप्रयोज्यत्वेनेश्वरं कारणमब्रवीत्‌; तद्विषयेणेव

शरीरादिकोशपरम्परया

द्विषयेणैव परेणात्मशब्देन
चान्तर नुप्रवेशनेन सर्वेषामन्तः प्रत्यगात्मानं निरधारयत्‌; ` बहु स्यां प्रजायेय ' इति

चात्मविषयेण बहुभवनानुशंसनेन

८1

सनेन सृज्यमानानां विकाराणां स्ष्टुरभेदमभाषत

' इति समस्तज गत्सृष्टिनिर्दशेन

न प्राक्सृष्टेरद्वितीयं सष्टारमाचष्टे; तदत्र

--एवंजातीयकस्य कारणस्वरूपनिरूपणपरस्य वाक्यजातस्य प्रतिवेदान्तमविगीता

षत; तथा
यल्लक्षणं

` इदं सर्वमसृजत । यदिदं किं च

ब्रह्म कारणत्वेन विज्ञातम्‌;
तल्लक्षणमेवान्यत्रापि विज्ञायते --` सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्ितीयम्‌ ' ` तक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति

९

तत्तेजोऽसृजत ' इति; तथा ` आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्नान्यत्किचन मिषत्‌ । स ईक्षत लोकान्नु सृजे ' इति च-

र्थत्वात्‌ । कार्यविषयं तु

विगानं

दृश्यते--क्वचिदाकाशादिका

चेदाकाशादिका सृष्टिः

क्वचित्तेजआदिकेत्येवंजातीयकम्‌ ।

सर्ववेदान्तेष्वविगीतमधिगम्यमानमविवक्षितं भवितुमर्हतीति शक्यते

न च कार्यविषयेण विगानेन कारणमपि ब्रह्म
वक्तुम्‌, अतिप्रसङ्गात्‌ । समाधारः यति चाचार्यः

कार्यविषयमपि विगानम्‌ ` न वियदश्रुतेः ' इत्यारभ्य । भवेदपि कार्यस्य विगीतत्वमप्रतिपाद्यत्वात्‌ । न ह्ययं

सृष्ट्यादिप्रपञ्चः प्रतिपिपादयिषितः । न हि तत्प्रतिबद्धः का चत्पुरुषार्थो दृश्यते
उपक्रमोपसंहाराभ्यां तत्र तत्र ब्रह्मविषयैवक्यिः साकमेकवाक्यताया

श्रूयते तं

वा|न च कल्पयितुं ल्प

शक्यते,

या गम्यमानत्वात्‌ । दर्शयति च सृष्ट्यादिप्रप

प्रपञ्चस्य

ब्रह्मप्रतिपत्त्यर्थताम्‌--- ` अन्नेन सोम्य शुङ्गेनापो मूलमन्विच्छाद्भिः सोम्य शुङ्गेन तेजो

जो मूलमन्विच्छ तेजसा सोम्य

शुङ्गेन सन्मूलमन्विच्छ

च्छ ' इति । मृदादिदृष्टान्ते च कार्यस्य कारणेनाभेदं वदितुं सृष्ट्यादिप्रपञ्वः श्राव्यत

इति गम्यते

। तथा च संप्रदायविदो वदन्ति-- ` मृल्लोहविस्फुलिङ्गाद्यः सृष्ट्या चोदितान्यथा । उपायः सोऽवताराय नास्ति

भेदः कथंचन ' इति । ब्रह्मप्रतिपत्तिप्रतिबद्धं तु फलं श्रूयते
विदित्वाति मृत्युमेति ' इति । प्रत्यक्षावगमं चेदं फलम्‌, ` तत्त

संसार्यात्मत्वव्यावृत्तेः ||

-- ` ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌

1 ^

तरति शोकमात्मवित्‌ ' ` तमेव

त्वमसि ' इत्यसंसार्यात्मत्वप्रतिपत्तौ सत्यां

यत्पुनः कारणविषयं विगानं दर्शितम्‌

|| 1.4.15 ।।

` असद्वा इदमग्र आसीत्‌ ' इति नात्रासन्निरात्मकं कारणत्वेन श्राव्यते;

` असद्वा इदमग्र आसीत्‌ ' इत्यादि, तत्परिहर्तव्यम्‌

समाकर्षात्‌ ।। 1.4.15 ।।

्‌; अत्रोच्यते--

यतः ` असत्रेव स भवति । असद्‌ब्रह्मेति वेद

चेत्‌ । अस्ति ब्रह्मेति चेदेद

प्रत्यगात्मानं

निर्धार्य, ` सोऽकामयत ' इति तमेव प्रकृतं

। सन्तमेनं ततो

तो विदुः ' इत्यसद्वादापवादे नास्तित्वलक्षणं ब्रह्मान्नमयादिकोशपरम्परया
समाकृष्य, सप्रपञ्चो सृष्टिं तस्माच्छरावयित्वा, `

तत्सत्यमित्याच

क्षते

' इति चोपसंहत्य, `

तदप्येष लोको भवति ' इति तस्मित्रेव

व प्रकृतेऽर्थे लोकमिममुदाहरति-- `

असद्वा इदमग्र आसीत्‌ ' इति; यदि त्वसन्निरात्मकमस्मिञ लोकेऽभिप्रेयेत, ततोऽन्यसमाकर्षणेऽन्यस्योदाहरणादसंबद्धं

वाक्यमापद्येत;
ब्रह्मासदिवासीदित्युपचर्यते

| एषैव

तस्मान्नामरूपव्याकृतवस्तुविषयः प्रायेण सच्छब्दः प्रसिद्ध इति तदव्याकरणाभावापेक्षया प्रागुत्पत्तेः सदेव

` असदेवेदमग्र आसीत्‌

अत्यन्ताभावाभ्युपगमे हि

श्रुत्यन्तराभिप्रायेणायमेकीयमतोपन्यासः

` तत्सदासीत्‌

' इत्यत्रापि योजना,
' इति किं समाकृष्येत ? ` तद्धैक आहुरसदेवेदमग्र आसीत्‌ ' इत्यत्रापि न

` तत्सदासीत्‌ ' इति समाकर्षणात्‌;

पन्यासः, क्रियायामिव वस्तुनि

विकल्पस्यासंभवात्‌;

तस्माच्छरुतिपरिगृहीतसत्पक्षदाढ्ययिवायं मन्दमति परि कल्पितस्यासत्प

सर्वनाम्ना कः कार्यानुप्रवेशित्वेन समाकृष्येत ? चेतनस्य चायमात्मनः शरीरेऽनुप्रवेशः श्रूयते,

तर््यव्याकृतमासीत्‌ ' इत्यत्रापि न निरध्यक्षस्य जगतो व्याकरणं
इत्यध्यक्षस्य व्याकृतकार्यानुप्रवेशित्वेन समाकर्षात्‌; निरध्यक्षे व्याकरणाभ्युपगमे

स्य

क्षस्योपन्यस्य निरास इति द्रष्टव्यम्‌ । ` तद्धेदं
कथ्यते, ` स एष इह प्रविष्ट आ नखाग्रेभ्यः '
ह्यनन्तरेण प्रकृतावलम्बिना स इत्यनेन

अनुप्रविष्टस्य

चेतनत्व

तनत्वश्रवणात्‌

--` पश्यं चक्षुः श्रृण्वञश्रोत्रं मन्वानो मनः ' इति;

अपि च यादृशमिदमद्यत्वे नामरूपाभ्यां व्याक्रियमाणं

जगत्साध्यक्षं व्याक्रियते,
जीवेनात्मनानुप्रविश्य

ग नामरूपे व्याकरवाणि ' इति

एवमादिसर्गेऽपीति गम्यते, दृष्टविपरीतकल्पनानुपपत्तेः
साध्यक्षामेव जगतो व्याक्रियां दर्शयति; ` व्याक्रियतं

कर्मकर्तरि लकारः सत्येव परमेश्वरे व्याकर्तरि सौकर्यमपेः

क्ष्य द्रष्टव्यः --- यथा लूयते

ः; श्रुत्यन्तरमपि ` अनेन
† ' इत्यपि
स्वयमेवेति सत्येव पूर्णे

केदारः

लवितरि; यद्वा कर्मण्येवैष लकारोऽर्थाक्षिप्तं कर्त्रन्तरमपेक्ष्य द्रष्टव्यः -- यथा गम्यते ग्राम इति ||

बालाक्यधिकरणम्‌ ।। 1.4.

जगद्वाचित्वात्‌ ।। 1.4.16 ।।

16 ।।

कौषीतकिब्राह्मण बालाक्यजातशन्नुसंवादे श्रूयते-- ` यो

वै बालाक एतेष

वेदितव्यः ' इति । तत्र

जीवो वेदितव्यत्वेनोपदिश्य

व्यत्वेनोपदिश्यते, उत

गा पुरुषाणां कर्ता यस्य वैतत्कर्म स वै
परमात्मेति विशयः । किं

मुख्यः प्राणः, उत

तावत्प्राप्तम्‌ ? प्राण इति । कुतः ? ` यस्य वैतत्कर्म ' इति श्रवणात्‌, परिस्पन्दलक्षणस्य च कर्मणः प्राणाश्रयत्वात्‌;

वाक्यशेषे च ` अथास्मिन्प्राण एवैकधा भवति

चेते पुरस्ताद्बालाकिना ` आदित्ये पुरुष

वति ' इति प्राणशब्दश्रवणात्‌, प्राणशब्दस्य च मुख्ये प्राणे प्रसिद्धत्वात्‌; ये
चन्द्रमसि पुरुषः ' इत्येवमादयः पुरुषा निर्दिष्टाः, तेषामपि भवति प्राणः

कर्ता, प्राणावस्थाविशेषत्वादादित्यादिदेवतात्मनाम्‌ --
श्रुत्यन्तरप्रसिद्धेः । जीवो वायमिह वेदितव्यतयोपदिश्य
वैतत्कर्म ' इति; सोऽपि भोक्तृत्वाद्‌भोगोपकरणभूतानामेतेषां पुरुषाणां च कर्तोपपद्यते

पते;

कतम एको देव इति प्राण इति स ब्रह्म त्यदित्याचक्षते
तस्यापि ध्मधिर्मलक्षणं कर्म शक्यते श्रावयितुम्‌ ---

' इति
` यस्य
वाक्यशेषे जीवलिङ्गमवगम्यतं वलिङ्‌ गमव =

-- यत्कारणं वेदितव्यतयोपन्यस्तस्य पुरुषाणां कतुर्वेदनायोपेतं बालाकिं प्रति बुबोधयिषुरजातशत्रुः सुप्तं

पुरुषमामन्त्र्य

आमन्त्रणशब्दाश्रवणात्प्राणादीनामभ

मोक्तृत्वं प्रतिबोध्य यष्टिघातोत्थापनाप्प्राणादिव्यतिरि क्तं जीवं भोक्तारं प्रतिबोधयति;

तथा परस्तादपि जीवलिङ्गमवगम्यते--- ` तद्यथा श्रेष्ठी स्वैर्भुङ्क्ते यथा वा स्वाः श्रेष्ठिनं भुञ्जन्त्येवमेवेष

प्रज्ञात्मेतेरात्मभिर्भुङ्क्ते एवमेवैत
तस्माज्जीवमुख्यप्राणयोरन्यतर

ब्रूमः--- परमेश्वर एवायमेतेष
सह ` ब्रह्म ते
तूष्णीं बभूव; तमजातशत्रुः

संवदिष्ठा ब्रह्म ते ब्रवाणि ' इत्यमुख्यब्रह्मवादितयापोद्य, तत्कर्तारमन्यं

आत्सान एतमा

त्मानं भुञ्जन्ति ' इति; प्राणभृत्त्वाच्च जीवस्योपपत्नं प्राणशब्दत्वम्‌ ।

र इह ग्रहणीयः, न परमेश्वरः,

ना पुरुषाणा कर्ता स्यात्‌; कस्मात्‌

ब्रवाणि ' इति संवदितुमुफ्वक्रमे; स च कतिचिदादित्याद्यधिकरणान्पुरुषानमुख्यब्रह्मदृ
` मृषावैखलुमा

तल्लिङ्गानवगमादित्येवं प्राप्ते ---

? उपक्रम सामर्थ्यात्‌ । इह हि बालाकिरजातशत्रुणा
ष्टिभाज उक्त्वा

सोऽप्यमुख्यब्रह्मदृष्टिभाक्स्यात्‌,

उपक्रमो बाध्येत;

न्यं वेदितव्यतयोपचि
तस्मात्परमेश्वर एवायं भवितुमर्हति । कर्तृत्वं चैतेषां पुरुषाणां न

व्यतयोपचिक्षेप; यदि

परमेश्वरादन्यस्य स्वातन्त्रयेणावकल्पते ।
कर्मणो निर्देशः, तयोरन्यतरस्याप्यप्रकृतत्वात्‌, असंशब्दितत्वाच्च; नापि पुरुषाणामयं निर्देशः,

` यस्य वैतत्कर्म ' इत्यपि नायं परिस्पन्दलक्षणस्य धर्माधिर्मलक्षणस्य वा

एतेषां पुरुषाणां कर्ता

ह.

' इत्येवं तेषां निर्दिष्टत्वात्‌, लिङ्गवचनविगानाच्व; नापि पुरुषविधयस्य करोत्यर्थस्य क्रियाफलस्य वायं निर्देशः,

कर्तृशब्देनेव तयोरुपात्तत्वात्‌; पारिशेष्याप्प्रत्यक्षसंनिहितं जगत्सर्वनाम्नैतच्छब्देन निर्दिश्यते; क्रियत इति च तदेव
जगत्कर्म; ननु जगदप्यप्रकृतमसंशब्दितं च; सत्यमेतत्‌; तथाप्यसति विशेषोपादाने साधारणेनार्थन संनिधानेन
संनिहितवस्तुमात्रस्यायं निर्देश इति गम्यते, न विशिष्टस्य कस्यचित्त, विशेषसंनिधानाभावात्‌; पूर्वत्र च
जगदेकदेशभूतानां पुरुषाणां विशेषोपादानाद विशेषितं जगदेवेहोपादीयत इति गम्यते । एतदुक्तं भवति --य एतेषां
पुरुषाणां जगदेकदेशभूतानां कर्ता--किमनेन विशेषेण ? यस्य वा कृत्स्नमेव जगद विशेषितं कर्मति-वा-शब्द
एकदेशावच्छिन्नकर्तृत्वव्यावृत््यर्थः; ये बालाकिना ब्रह्मत्वाभिमताः पुरुषाः कीर्तिताः, तेषामब्रह्मत्वख्यापनाय
विशेषोपादानम्‌ । एवं ब्राह्मणपरिव्राजकन्यायेन सामान्यविशेषाभ्यां जगतः कर्ता वेदितव्यतयोपदिश्यते; परमेश्वरस्य

सर्वजगतः कर्ता सर्ववेदान्तेष्ववधारितः ||

जीवमुख्यप्राणलिगान्नेति चेत्तद्‌ व्याख्यातम्‌ ।। 1.4.17 ।।
|| 1.4.17 ।।

अथ यदुक्तं वाक्यशेषगताज्जीवलिङ्गान्मख्यप्राणलिङ्गाच्च तयोरेवान्यतरस्येह ग्रहणं न्याय्यं न परमेश्वरस्येति,
तत्परिहर्तव्यम्‌; अत्रोच्यते--परिह्टतं चैतत्‌ ` नोपासात्रैविध्यादश्रितत्वादिह तद्योगात्‌ ' इत्यत्र; त्रिविधं ह्यत्रोपासनमेवं
सति प्रसज्येत--जीवोपासनं मुख्यप्राणोपासनं ब्रह्मोपासनं चेति; न चैतन्न्याय्यम्‌; उपक्रमोपसंहाराभ्यां हि
ब्रह्मविधयत्वमस्य वाक्यस्यावगम्यते; तत्रोपक्रमस्य तावदुब्रह्मविषयत्वं दर्शितम्‌; उपसंहारस्यापि
निरतिशयफलश्रवणादुब्रह्मविषयत्वं दृश्यते-- ` सर्वान्पाप्मनोऽपहत्य सर्वेषां च भूतानां श्रेष्ठ्यं स्वाराज्यमाधिपत्यं
पर्येति य एवं वेद ' इति । नन्वेवं सति प्रतर्दनवाक्यनिर्णयेनेवेदमपि वाक्यं निर्णीयेत्‌; न निर्णीयते, ` यस्य वैतत्कर्म !
इत्यस्य ब्रह्मविषयत्वेन तत्र अनिर्धारितत्वात्‌; तस्मादत्र जीवमुख्यप्राणशङ्का पुनरुत्पद्यमाना निवर्त्यते; प्राणशब्दोऽपि
ब्रह्मविषयो दृष्टः ` प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः ' इत्यत्र; जीवलिङ्गमप्युपक्रमोपसंहारयर्ब्रह्मविषयत्वादभेदाभिप्रायेण
योजयितव्यम्‌ ||

अन्यार्थं तु जैमिनिः प्र नव्याख्यानाभ्यामपि चैवमेके ।। 1.4.18 ।।

|| 1.4.18 ।।

अपि च नैवात्र विवदितव्यम्‌-- जीवप्रधानां वेदं वाक्यं स्यात्‌ ब्रह्मप्रधानं वेति; यतोऽन्यार्थं जीवपरा मर्श
ब्रह्मप्रतिप्त्यर्थमस्मिन्वाक्ये जैमिनिराचार्यो मन्यते; कस्मात्‌ ? प्र नव्याख्यानाभ्याम्‌ ।

प्र नस्तावत्सुषुप्तपुरुषप्रतिबोधनेन प्राणादिव्यतिरिक्ते जीवे प्रतिबोधिते पुनर्जीवव्यतिरिक्तविषयो दृश्यते -- ` क्वैष
एतद्बालाके पुरुषोऽशयिष्ट क्व वा एतदमूत्कुत एतदागात्‌ ' इति; प्रतिवचनमपि-- ` यदा सुप्तः स्वप्नं च कंचन
पश्यत्यथास्मिन्प्राण एवैकधा भवति ' इत्यादि, ` एतस्मादात्मनः सर्वे प्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवा
देवेभ्यो लोकाः ' इति च सुषुप्तिकाले च परेण ब्रह्मणा जीव एकतां गच्छति; परस्माच्च ब्रह्मणः प्राणादिकं
जगज्जायत इति वेदान्तमर्यादा । तस्माद्यत्रास्य जीवस्य निःसंबोधस्वस्थतारूपः स्वापः --
उपाधिजनितविशेषविज्ञानरहितं स्वरूपम्‌, यतस्तदभ्रंशरूपमागमनम्‌, सोऽत्र परमात्मा वेदितवव्यतया श्रावित इति
गम्यते । अपि चैवमेके शाखिनो वाजसनेयिनोऽस्मिन्नेव बालाक्यजातशत्रुसंवादे स्पष्टं विज्ञानमयशब्देन जीवमाम्नाय
तद्व्यतिरिक्तं परमात्मानमामनन्ति ` य एष विज्ञानमयः पुरुषः क्वैष तदाभूत्कुत एतदागात्‌ ' इति प्र ने; प्रतिवचनेऽपि
` य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिञ्शेते ' इति; आकाशशब्द च परमात्मनि प्रयुक्तः ` दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः ' इत्यत्र;
` सर्व एत आत्मानो व्युच्चरन्ति ' इति चोपाधिमतामात्मनामन्यतो व्युच्चरणमामनन्तः परमात्मानमेव
कारणत्वेनामनन्तीति गम्यते । प्राणनिराकरणस्यापि सुषुप्तपुरुषोत्थापनेन प्राणादिव्यतिरिक्तोपदेशोऽभ्युच्चायः ||

वाक्यान्वयात्‌ ।। 1.4.1५ ||

वाक्यान्वयाधिकरणम्‌ ।। 1.4.19 ।।

व्रहदारण्यके मत्रेयीब्राह्मणोऽभिधीयते

र ९

न वा अरे पत्युः कामाय ' इत्युपक्रम्य ` न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं

भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मेत्रेय्थात्मनो वा अरे

दर्शनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेदं सर्वं विदितम्‌ ' इति; तत्रतद्विचिकित्स्यते-- किं विज्ञानात्मेवायं

द्रष्टव्यश्रोतव्यत्वादिरूपेणोपदिश्यते

, आहोस्वित्परमात्मेति । कुतः पुनरेषा विचिकित्सा ? प्रियसंसूचितेनात्मना

भोक्त्रोपक्रमाद्विज्ञानात्मोपदेश इति प्रतिभाति; तथात्मविज्ञानेन सर्वविज्ञानोपदेशात्परमात्मोपदेश इति । किं

तावत्प्राप्तम्‌ ?--- विज्ञानात्मोपदेश इति; कस्मात्‌ ? उपक्रमसामर्थ्यात्‌ । पतिजायापुत्रवित्तादिकं हि भोग्यभूतं सर्व

जगत्‌ आत्मार्थतया प्रियं भवतीति प्रियसंसूचितं भोक्तारमात्मानमुपक्रम्यानन्तर मिदमात्मनो दर्शनाद्युपदिश्यामनं
कस्यान्यस्यात्मनः स्यात्‌ ? मध्येऽपि ` इदं महद्भूतमनन्तमपारं विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय

तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्य संज्ञास्ति ' इति प्रकृतस्यैव महतो भूतस्य द्रष्टव्यस्य भूतेभ्यः समुत्थानं विज्ञानात्मभावेन

ब्रुवच्विज्ञानात्मन एवेदं द्रष्टव्यत्वं दर्शयति; तथा ` विज्ञातारमरे केन विजानीयात्‌ ' इति कर्तृवचनेन

रब्देनोपसंहर न्विज्ञानात्मानमेवेहोपदिष्टं दर्शयति; तस्मादात्मविनज्ञानेन सर्वविज्ञानवचनं

भोव्त्रर्थत्वाद्भोग्यजातस्यौपचारिकं

चारिकं द्रष्टव्यमित्येवं प्राप्ते --

ब्रूमः-- परमात्मोपदेश एवायम्‌; कस्मात्‌ ? वाक्यान्वयात्‌ । वाक्यं हीदं पौर्वापर्यैणावेक्ष्यमाणं परमात्मानं

प्रत्यन्वितावयवं लक्ष्यते

; कथमिति तदुपपाद्यते

दुपपाद्यते -- अमृतत्वस्य तु नाशास्ति वित्तेन ' इति याज्ञवल्क्यादुपश्रुत्य ` येनाहं

नामृता स्यां किमहं तेन कुर्यां यदेव भगवान्वेद तदेव मे ब्रूहि ' इत्यमृतत्वमाशासानाय मेत्रेय्थे याज्ञवल्क्य

आत्मविज्ञानमुपदिशति; न चान्यत्र परमात्मविज्ञानादमृतत्वमस्तीति श्रुतिस्मृतिवादा वदन्ति; तथा चात्मविज्ञानेन

सर्वविज्ञानमुच्यमानं नान्यत्र परमकारणविज्ञानान्मुख्यमवकल्पते; न चैतदौपचारिकमाश्रयितुं शक्यम्‌,

<>

यत्कारणमात्मविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञायानन्तरेण ग्रन्थेन तदेवोपपादयति -- ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्म

वेद ' इत्यादिना; यो हि ब्रह्क्षत्रादिकं जगदात्मनोऽन्यत्र स्वातन्त्र्येण लब्धसद्भावं पश्यति, तं मिथ्यादर्शिनं तदेव

मिथ्यादृष्टं ब्रह्मक्षत्रादिकं जगत्पराकरोतीति भेददृष्टिमपोद्य, ` इदं सर्व यदयमात्मा ' इति सर्वस्य
वस्तुजातस्यात्माव्यतिरेकमवतारयति; दु न्दुभ्यादि दृष्टान्ते च तमेवाव्यतिरेकं द्रढयति; ` अस्य महतो भूतस्य

निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदः
गमयति; तथेवेकायनप्रक्रियायामपि

: ' इत्यादिना च प्रकृतस्यात्मनो नामरूपकर्मप्रपञ्चकारणतां व्याचक्षाणः परमात्मानमेवेनं
यामपि सविषयस्य सेन्द्रियस्य सान्ताकरणस्य प्रपञ्चस्यैकायनमनन्तरमबाह्यं कृत्स्नं

प्रज्ञानघनं व्याचक्षाणः परमात्मानमेवेनं गमयति । तस्मात्परमात्मन एवायं दर्शनाद्युपदेश इति गम्यते ||

यत्पुनरुक्तं प्रियसंसूचितोपक्रमाद्वि ज्ञानात्मन एवायं दर्शनाद्युपदेश इति, अत्र ब्मः--

| 1.4.20

प्रतिज्ञासिद्धेलिङ्गमाश्मरथ्यः ।। 1.4.20 ।।

अस्त्यत्र प्रतिज्ञा-- आत्मनि विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ' इदं सर्वं यदयमात्मा ' इति च । तस्याः प्रतिज्ञायाः

सिद्धि सूचयत्येतल्लिङ्गम्‌, यस्परियसंसूचितस्यात्मनो द्रष्टव्यात्वादिसंकीर्तनम्‌ । यदि हि विज्ञानात्मा परमात्मनोऽन्यः

स्यात्‌, ततः परमात्मविज्ञानेऽपि विज्ञानात्मा न विज्ञायत इत्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं यत्प्रतिज्ञात म्‌, तद्धीयेत ।

| 1.4.21

तस्माप्प्रतिज्ञासिद्ध्यर्थं विज्ञानात्मपरमात्मनोरभेदांशेनोपक्रमणमित्याश्मरथ्य आचार्यो मन्यते ।।

उत्क्रमिष्यत एवम्भावादित्यौडुलोमिः ।। 1.4.21 ।।

विज्ञानात्मन एव देहेद्दरियमनोबुद्धिसंघातोपाधिसंपर्कात्कलुषी भूतस्य ज्ञानध्यानादिसाधनानुष्ठानात्संप्रसन्नस्य

देहादिसंघातादुत्क्रमि

एष संप्रसादो

॥ यतः

ऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते ' इति । क्वचिच्च जीवाश्रयमपि

: परमात्मनैक्योपपत्तेरिदमभेदेनोपक्रमणमित्योड़लोमिराचार्यो

नाभरूपं नदीनिद्निन ज्ञापयति--- ` यथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रेऽस्तं गच्छन्ति नामरूपे विहाय । तथा

त्योडु मन्यते । श्रुति चैवं भवति---

विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्‌ ' इति; यथा लोके नद्यः स्वाश्रयमेव नामरूपं विहाय समुद्रमुपयन्ति,

एवं जीवोऽपि स्वाश्रयमेव नामरूपं विहाय परं पुरुषमुपेतीति हि तत्रा

थः प्रतीयते

---दृष्टान्तदार्ष्टन्तिकयो स्तुल्यताये

ल्यताये

अवस्थितेरिति काशकृत्स्नः ।। 1.4.22 ।।

|| 1.4.22 ।।

अस्यैव परमात्मनोऽनेनापि विज्ञानात्मभावेनावस्थानादुपपन्नमिदममेदेनोपक्रमणमिति काशकृत्स्न आचार्यो मन्यते ।

तथा च ब्राह्मणम्‌--- ` अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ' इत्येवंजातीयकं परस्यैवात्मनो

जीवभावेनावस्थानं दर्शयति; मन्त्रवर्णं च-- ` सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरो नामानि कृत्वाभिवदन्यदास्ते '

इत्येवंजातीयकः । न च तेजः प्रभृतीनां

सृष्टौ जीवस्य पृथक्सुष्टिः श्रुता

स्यात्‌
परस्मादनन्यत्वमभिप्रेतम्‌
गम्यते; ओडुलोमिपक्षे पुनः

। काशकृत्स्नस्याचार्यस्याविकृतः

स्पष्टमेवावरः

परमेश्वरो जीवः

1, येन परस्मादात्मनोऽन्यस्तदिकारो
नान्य इति मतम्‌; आश्मरथ्यस्य तु

म्‌, तथापि ` प्रतिज्ञासिद्धेः ' इति सापेक्षत्वाभिधानात्कार्यकारणम

नावः कियानप्यभिप्रेत

द्िकारो जीवः
यद्यपि जीवस्य
इति

थान्तरपेक्षौ भेदाभेदौ गम्येते

प्रतिपिपादयिषितार्थानुसारात्‌

` तत्त्वमसि
हि जीवस्याभ्युपगम्यमाने विकारस्य प्रकृतिसंबन्धे प्रलयप्रसङ्गान्न तज्ज्ञानादमृतत्वमवकल्पेत
नामरूपस्यासंभवादुपाध्याश्रयं नामरूपं जीवे उपचर्यते

तत्र

त्र काशकृत्स्नीयं मतं

श्रुत्यनुसारीति गम्यते,

' इत्यादिश्र

तिभ्यः; एवं च सति

५

तज्ज्ञानादमृतत्वमवकल्पते

जज्ञानादमृतत्वमवकल्पते;

विकारात्मकत्वे

श्राव्यमाणा उपाध्याश्रयैव वेदितव्या ||

यदप्युक्तं प्रकृतस्यैव महतो
दर्शयतीति, तत्रापीयमेव

1 भूतस्य

त्रिसूत्री योजयित्वमा ।

न | अत च स्वाश्रयस्य
| अत एवोत्पत्तिरपि जीवस्य क्वचिदग्निविस्फुलिङ्गोदाहरणेन

विदिते सर्वमिदं विदितं

वति

प्रतिज्ञायाः सिद्धि सूचयत्येतल्लि

ल्लिङ्गम्‌, यन्महतो

1 भूतस्य

स्य भूतेभ्यः समुत्थानं

स्य द्रष्टव्य स्य भूतेभ्यः समुत्थानं विज्ञानात्मभावेन दर्शयन्विज्ञानात्मन एवेदं द्रष्टव्यत्वं
` प्रतिज्ञासिद्धेर्लिङ्गमाश्मरथ्यः '-- इदमत्र प्रतिज्ञातम्‌--` आत्मनि
` इदं सर्वं यदयमात्मा ' इति च; उपपादितं
नामरूपकर्मप्रपञ्चस्यैकप्रसवत्वादेकप्रलयत्वाच्च दुन्दुभ्यादिदृष्टान्ते च कार्यकारणयोरव्यतिरेकप्रतिपादनात्‌;

च सर्वस्य

तस्या एव

विज्ञानात्मभावेन कथितम्‌

[ इत्यारमरथ्य

आचार्यो मन्यते

--अभेदे हि सत्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञातमवकल्पत

मवकल्पत

इति ।

` उत्क्रमिष्यत

एवंभावादित्योडुलोमिः '--- उत्क्रमिष्यतो विज्ञानात्मनो ज्ञानध्यानादिसामर्थ्यात्संप्रसन्नस्य

परेणात्मनैक्यसंभवादिदमभेदाभिघ

पानमित्योडुलोमिराचार्यो मन्यते

| ` अवस्थितेरि

ति काशकृत्स्नः '---अस्यैव

परमात्मनोऽनेनापि

ननूच्छेदाभिधानमेतत्‌-- ` एतेभ्यो भूते

भ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्य

कथमेतदभेदाभिदानम्‌ ? नैष दोषः; विशेषविज्ञानविनाशाभिप्रायमेतद्विनाशाभिधानम्‌

विज्ञानात्मभावेनावस्थानादुपप न्रमिदमभेदाभिधानमिति काशकृत्स्न आचार्यो मन्यते ।
ति न प्रेत्य संज्ञास्ति ' इति;

्‌, नात्मोच्छेदाभिप्रायम्‌;

` अत्रैवमा

भगवानमूमुहन्न प्रेत्य संज्ञास्ति ' इति पर्यनुयुज्य, स्वयमेव श्रुत्या अर्थान्तरस्य दर्शितत्वात्‌

्‌ -- न वा अरेऽहं मोहं

ब्रवीम्यविनाशी वा अरेऽयमात्मानुच्छित्तिधर्मा मात्रासंसर्मस्त्वस्य भ
विज्ञानघन आत्मा; नास्योच्छेदप्रसङ्गोऽस्ति; मात्राभिस्त्वस्य

वति

' इति । एतदुक्त

7 भवति-- कूटस्थनित्य एवायं

भिस्त्वस्य भूतेन्दरियल

द्दरियलक्षणाभिर

विद्याकृताभिरसंसर्गो

सर्गो विद्यया भवति;

संसर्गाभावे च

तत्कृत

त्कृत

` न प्रेत्य संज्ञास्ति

इत्युक्तमिति

स्य विशेषविज्ञानस्याभावात्‌

स्ति ' इतः

। यदप्युक्तम्‌-- ` विज्ञातारमरे

केन विजानीयात्‌ ' इति कर्तृवचनेन शब्देनोपसंहाराद्विज्ञानात्मन एवेदं द्रष्टव्यमिति, तद

पि काशकृत्स्नीयेनैव दर्शनेन

परिहरणीयम्‌ । अपि च ` यत्र हि द्वैतमिव भवति
विशेषविज्ञानं प्रपञ्च्य, ` यत्र त्वस्य सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन
विशेषविज्ञानस्याभावमभिदधाति; पुन च विषयाभावे'

पविज्ञानाभ

विजानीयात्‌ ' इत्याह; तत

त च विशेष

तदितर इतरं पश्यति ' इत्यारभ्याविद्याविषट

वेद्याविषये तस्यैव दर्शनादिलक्षणं

~>
८

त्केन कं पश्येत्‌ ' इत्यादिना विद्याविषये तस्यैव दर्शनादिलक्षणस्य

ऽप्यात्मानं विजानीयादित्याशङ्क्य, ` विज्ञातारमरे केन

कर्तृवचनेन तृचा

चा निर्दिष्ट इति गम्यते । दर्शितं तु

<>

पुरस्तात्काशकृत्स्नीयस्य

विज्ञानात्मपरमात्मनोर विद्याप्रत्युपस्थापितनामरूपर
सर्वरवेदान्तवादि भिरभ्युपगन्तव्यः--- `

पितनामरूपरचितदेहाद्युपाधिनिमित्तो

वेज्ञानाभावोपपादनपरत्वाद्राक्यस्य विज्ञानधातु रेव केवलः सन्भूतपूर्वगत्या
त्काशकृत्स्नीयस्य पक्षस्य श्रुतिमत्त्वम्‌ । अत
देहाद्युपाधिनिमित्तो भेदः , न पारमार्थिक इत्येषोऽर्थः

सदे सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ ' ` आत्मेवेदं सर्वम्‌ ' ` ब्रह्मैवेदं

च

सर्वम्‌ ' ` इदं सर्वं यदयमात्मा

1 ^ नान्यो

न्यो

ऽतो

ऽस्ति द्रष्टा

नान्यदतो

ऽस्ति द्रष्ट्‌ ' इत्येवंरूपाभ्यः श्रुतिभ्यः

स्मृतिभ्य च-- ` वासुदेवः सर्वमिति ' ` क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेघु भारत ' ` सम॑ सर्वेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्‌ !
इत्येवंरूपाभ्यः; भेद दर्शनापवादाच्च--` अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद यथा पशुः ' ` मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य
इह नानेव पश्यति ' इत्येवंजातीयकात्‌; ` स वा एष महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्म ' इति च आत्मनि
सर्वविक्रियाप्रतिषेधात्‌; अन्यथा च मुमृक्षुणां निरपवादविज्ञानानुपपत्तेः, सूर्नि `वतार्थत्वानुपपत्ते च; निरपवादं हि विज्ञानं
सर्वाकाड्क्ानिवर्तकमात्मविधयमिष्यते -- ` वेदान्तविज्ञानसूर्नि चतार्थाः ' इति च श्रुतेः; ` तत्र को मोहः कः शोक
एकत्वमनुपश्यतः ' इति च; स्थितप्रज्ञलक्षणस्मृते च । स्थिते च क्षत्रज्ञपरमात्मेकत्वविषये सम्यग्दर्शने क्षेत्रज्ञः
परमात्मेति नाममात्रभेदात्केत्रज्ञोऽयं परमात्मनो भिन्नः परमात्मायं क्ेत्रज्ञाद्मिन्न इत्येवंजातीयक आत्मभेद विघयोऽयं
निर्बन्धो निरर्थकः-- एको ह्ययमात्मा नाममात्रभेदेन बहुधाभिधीयत इति । न हि ` सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म । यो वेद
निहितं गुहायाम्‌ ' इति कांचिदेवैकां गुहामधिकृत्येतदुक्तम्‌; न च ब्रह्मणोऽन्यो गुहायां निहितोऽस्ति, ` तत्सृष्ट्वा
तदेवानुप्राविशत्‌ ' इति स््रष्टुरेव प्रवेशश्रवणात्‌ । ये तु निर्बन्धं कुर्वन्ति, ते वेदान्तार्थं बाधमानाः श्रयोद्धारं
सम्यग्दर्शनमेव बाधन्ते; कृ तकमनित्यं च मोक्षं कल्पयन्ति; न्यायेन च न संगच्छन्त इति ।|

प्रकृति च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्‌ ।। 1.4.23 ।।

प्रकृत्यधिकरणम्‌ ।। 1.4.23 ।।

यथाभ्युदयहेवुत्वाद्धर्मो जिज्ञास्यः, एवं निशश्रेयसहेतुत्वादब्रह्मापि जिज्ञास्यमित्युक्तम्‌; ब्रह्म च ` जन्माद्यस्य यतः ' इति
लक्षितम्‌; तच्च लक्षणं घटरुचकादीनां मृत्सुवर्णादिवत्प्रकृतित्वे कुलालसुवर्णकारादिवन्निमित्तत्वे च समानमित्यतो
भवति विमर्शः-- किमात्मकं पुनरब्रह्मणः कारणत्वं स्यादिति । तत्र निमित्तकारणमेव तावत्केवलं स्यादिति प्रतिभाति
कस्मात्‌ ? ईक्तापूर्वककर्तृत्वश्रवणात्‌--ईक्षापूर्वकं हि ब्रह्मणः कर्तृत्वमवगम्यते--- ` स ईक्षांचक्रे ' ` स प्राणमसृजत
इत्यादिश्रुतिभ्यः; ईक्षापूर्वकं च कतूंत्वं निमित्तकारणेष्वेव कुलालादिषु दृष्टम्‌; अनेककारकपूर्विका च
क्रियाफलसिद्धिलेकि दृष्टा; स च न्याय आदिकर्तर्यपि युक्तः संक्रमयितुम्‌ । ईश्वरत्वप्रसिद्धे च--ईश्वराणां हि
राजवैवस्वतादीनां निमित्तकारणत्वमेव केवलं प्रतीयते; तद्वत्परमेश्वरस्यापि निमित्तकारणत्वमेव युक्तं प्रतिपत्तुम्‌ । कार्यं
चेदं जगत्सावयवमचेतनमशुद्धं च दृश्यते, कारणेनापि तस्य तादृशेनैव भवितव्यम्‌, कार्यकारणयोः सारूप्यदर्शनात्‌;
ब्रह्म चानेवलंक्षणमवगम्यते--- ` निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम्‌ ' इत्यादिश्रुतिभ्यः;
पारिशेष्यादब्रह्मणोऽन्यदुपादानकारणमशुद्ध्यादिगुणकं स्मृतिप्रसिद्धमभ्युपगन्तव्यम्‌, ब्रह्मकारणत्वश्रुतेर्निमित्तत्वमात्र
पर्यवसानादित्येवं प्राप्ते--

ब्रमः--- प्रकृति चोपादानकारणं च ब्रह्माभ्युपगन्तव्यम्‌, निमित्तकारणं च; न केवलं निमित्तकारणमेव; कस्मात्‌ ?
प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्‌ । एवं हि प्रतिज्ञादृष्टान्तौ श्रौतौ नोपुरुध्येते । प्रतिज्ञा ता वत्‌--` उत तमादेशमप्रक्ष्यो
येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातम्‌ ' इति; तत्र चैकेन विज्ञातेन सर्वमन्यदविज्ञातमपि विज्ञातं भवतीति
प्रतीयते; तच्चोपादानकारणविज्ञाने सर्वविज्ञानं संभवति, उपादानाकारणाव्यतिरेकात्कार्यस्य; निमित्तकारणाव्यतिरेकस्तु
कार्यस्य नास्ति, लोके तक्ष्णः प्रासादव्यतिरेकदर्शनात्‌ । दृष्टान्तोऽपि ` यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वं मृन्मयं विज्ञातं
स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌ ' इत्युपादानकारणगोचर एवाम्नायते; तथा ` एकेन लोहमणिना
सर्वं लोहमयं विज्ञातं स्यात्‌ ' ` एकेन नखनिकृन्तनेन सर्वं कार्ष्णायसं विज्ञातं स्यात्‌ ' इति च । तथान्यत्रापि `
कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ' इति प्रतिज्ञा; ` यथा पृथिव्यामोषधयः संभवन्ति ' इति दृष्टान्तः ।
तथा ` आत्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञाते इदं सर्वं विदितम्‌ ' इति प्रतिज्ञा; ` स यथा दुन्दुमेर्हन्यमानस्य न
बाह्याञ्शब्दाञ्शव्नुयाद्‌ ग्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः ' इति दृष्टान्तः । एवं

यथासंभवं प्रतिवेदान्तं प्रतिज्ञादृष्टान्तौ प्रकृतित्वसाधनौ प्रत्येतव्य । यत इतीयमपि प ञउ्चमी--- यतो वा इमानि
भूतानि जायन्ते ' इत्यत्र ` जनिकर्तुः प्रकृतिः ' इति विसेषस्मरणात्प्रकृतिलक्षण एवापादाने द्रष्टव्या । निमित्तत्वं
त्वधिष्ठात्रन्तराभावदधिगन्तव्यम्‌; यथा हि लोके मृत्सुवर्णादिकमुपादानकारणं कुलालसुवर्णकार दीनधिष्ठातृनपेक्ष्य
प्रवर्तते, नैवं ब्रह्मण उपादानकारणस्य सतोऽन्योऽधिष्ठातापेक्ष्योऽस्ति, प्रागुत्पत्तेः ` एकमेवाद्वितीयम्‌ ' इत्यवधारणात्‌;
अधिष्ठात्रन्तराभावोऽपि प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधादेवोदितो वेदितव्यः -- अधिष्ठातरि ह्युपादानादन्यस्मिन्नभ्युपगम्यमाने
पुनरप्थेकविज्ञानेन सर्वविज्ञानस्यासंभवात्प्रतिज्ञादृष्टान्तोपरोध एव स्यात्‌ । तस्मादधिष्ठात्रन्तराभावादात्मनः

कर्तृत्वमुपादानान्तराभावाच्च प्रकृतित्वम्‌ ।।

कुत चात्मनः कर्तृत्वप्रकृतित्वे 2--

अभिध्योपदेशाच्च || 1.4.24 ||

|| 1.4.24 ।।

अभिध्योपदेश चात्मनः कर्वृत्वप्रकृतित्वे गमयति ` सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेय ' इति, ` तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेय
' इति च । तत्राभिध्यानपूर्विकायाः स्वातन्त्रयप्रवृत्तेः कर्तेति गम्यते । बहू स्यामिति
प्रत्यगात्मविषयत्वाद्बहुभवनाभिध्यानस्य प्रकृतिरित्यपि गम्यते ||

साक्षाच्चोभयाम्नानात्‌ ।। 1.4.25 ।।
|| 1.4.25 ।।

प्रकृतित्वस्यायमभ्युच्चयः । इत च प्रकृतिर्ब्रह्म, यत्कारणं साक्षादुब्रह्मैव कारणमुपादाय उभौ प्रभवप्रलयावाम्नायेते --- `
सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते । आकाशं प्रत्यस्तं यन्ति ' इति । यद्धि यस्मात्प्रभवति, यस्मि च
प्रलीयते तत्तस्योपादानं प्रसिद्धम्‌, यथा व्रीहियवादीनां पृथिवी । ` साक्षात्‌ ' इति च-- उपादानान्तरानुपादानं
सूचयति ` आकाशादेव ' इति | प्रत्यस्तमय च नोपादानादन्यत्र कार्यस्य दृष्टः ||

आत्मकृतेः परिणामात्‌ ।। 1.4.26 ।।
|| 1.4.26 ।।

इत च प्रकृतिर्ब्रह्म, यत्कारणं ब्रह्प्रक्रियायाम्‌, ` तदात्मानं स्वयमकुरुत ' इत्यात्मनः कर्मत्वं कर्तृत्वं च दर्शयति ---
आत्मानमिति कर्मत्वम्‌, स्वयमकुरुतेति कर्तृत्वम्‌; कथं पुनः पूर्वसिद्धस्य सतः कर्तत्वेन व्यवस्थितस्य क्रियमाणत्वं
शक्यं संपादयिवुम्‌ ? परिणामादिति ब्रूमः--- पूर्वसिद्धोऽपि हि सन्नात्मा विशेषेण विकारात्मना
परिणमयामासात्मानमिति । विकारात्मना च परिणामो मृदाद्यासु प्रकृतिधूपलब्धः; स्वयमिति च
विशेषणान्निमित्तान्तरानपेक्षत्वमपि प्रतीयते; ` परिणामात्‌ ' इति वा पृथक्सूत्रम्‌ । तस्थैषोऽर्थः---इत च प्रकृतिर्ब्रह्म,
यत्कारणं ब्रह्मण एव विकारात्मना च परिणामः सामानाधिकरण्येनाम्नायते ` सच्च त्यच्चाभवन्निरूक्तं चानिरुक्तं च !
इत्यादिनेति ।।

गोनि च हि गीयते ।। 1.4.27 ||

|| 1.4.27 ।।

इत च प्रकृतिर्ब्रह्म, यत्कारणं ब्रह्म योनिरित्पि पठ्यते वेदान्तेधु-- कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम्‌ ' इति ` यद्भूतयोनिं
परिपश्यन्ति धीराः ' इति च । योनिशब्द च प्रकृतिवचनः समधिगतो लोके--` पृथिवी योनिरोषधिवनस्पतीनाम्‌ ' इति
। स्त्रीयोनेरप्यस्त्येवावयवद्वारेण गर्भ॑ प्रत्युपादानकारणत्वम्‌ । क्वचित्स्थानवचनोऽपि योनिशब्दो दृष्टः ` योनिष्ट इन्द्र
निषदे अकारि ' इति । वाक्यशेषात्त्वत्र प्रकृतिवचनता परिगृह्यते--- ` यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च !
इत्येवंजातीयकात्‌ । तदेवं प्रकृतित्वं ब्रह्मणः प्रसिद्धम्‌ । यत्पुनरिदमुक्तम्‌, ईक्षापूर्वकं कर्तृत्वं निमित्तकारणेष्वेव
कुलालादिषु लोके दृष्टम्‌, नोपादानेष्वित्यादि,

तत्परत्युच्यते--- न लोकवदिह भवितव्यम्‌; न ह्ययमनुमानगम्योऽर्थः; शब्दगम्यत्वात्त्वस्यार्थस्य यथाशब्दमिह भवितव्यम्‌,
शब्द चेक्षितुरीश्वरस्य प्रकृतित्वं प्रतिपादयतीत्यवोचाम । पुन चैतत्सर्वं विस्तरेण प्रतिवक्ष्यामः ||

एतेन सर्वे व्याख्याता व्याख्याताः ।। 1.4.28 ।।

सर्वव्याख्यानाधिकरणम्‌ ।। 1.4.28 ।।

` ईक्षतेर्नाशब्दम्‌ ' इत्यारभ्य प्रधानकारणवादः सूत्रैरेव पुनः पुनराशङ्क्य निराकृतः--तस्य हि पक्षस्योपोद्बलकानि
कानिचिल्लिङ्गाभासानि वेदान्तेष्वापातेन मन्दमतीन्प्रति भान्तीति; स च कार्यकारणानन्यत्वाभ्युपगमात्प्त्यासन्नो

वेदान्तवादस्य देवलप्रभृतिभि च कै चद्धर्मसूत्रकारेः स्वग्रन्थेष्वाश्रितः, तेन तत्प्रतिषेधे एव यत्नोऽतीव कृतः,
नाण्डवादिकारणवादप्रतिषेधे; तेऽपि तु ब्रह्मकारणवादपक्षस्य प्रतिपक्षत्वाप्प्रतिषेद्धव्याः; तेषामप्युपोद्बल्कं वैदिकं
किचिल्लिङ्गमापातेन मन्दमतीप्रति भायादिति--- अतः प्रधानमल्लनिवर्हणन्यायेनातिदिशति-- एतेन
प्रधानकारणवादप्रतिषेधन्यायकलपेन सर्वैऽण्वादिकारणवादा अपि प्रतिषिद्धतया व्याख्याता वेदितव्याः, तेषामपि
प्रधानवदशब्दत्वाच्छब्द विरोधित्वाच्चेति । व्याख्याता व्याख्याता इति पदाभ्यासोऽध्यायपरिसमाप्तिं द्योतयति ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्द-

गवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ

शारीरकमीमांसासूत्रभाष्ये
प्रथमोऽध्यायः ||

८

1

| । ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।

श्रीमच्छंकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

| | द्वितीयोऽध्यायः ||
|| प्रथमः पादः ||

स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इति चेन्नान्यस्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गात्‌ ।।

स्मृत्यधिकरणम्‌ ।। 2.1.1 ।।

2.1.1 ||

यदुक्तं ब्रह्मैव सर्वज्ञं जगतः कारणम्‌ इति, तदयुक्तम्‌; कुतः ? स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गात्‌---स्मृति च तन्त्राख्या

परमर्षिप्रणीता शिष्टपरिगृहीता अन्या च तदनुसारिण्यः स्मृतयः, ता एवं सत्यनवकाशाः प्रसज्येरन्‌ । तासु ह्यचेतनं

प्रधानं स्वतन्त्रं जगतः कारणमुपनिबध्यते । मन्वादिस्मृतयस्तावच्चोदनालः

स्मृतयस्तावच्चोदनालक्षणेनाग्निहोत्रादिना धर्मजातेनापेक्षितमर्थं

समर्पयन्त्यः सावकाशा भवन्ति--- अस्य वर्णस्यास्मिन्कालेऽनेन विधानेनोपनयनम्‌, ईदृश चाचारः, इत्थं वेदाध्ययनम्‌,
इत्थं समावर्तनम्‌, इत्थं सहधर्मवारिणीसंयोग इति; तथा पुरुषार्था चतुर्व्णाश्रिमधममत्नानाविधाच्विदधति । नैवं

कापिलादिस्मृतीनामनुष्ठेये विषये अवकाशोऽस्ति
तत्राप्यनवकाशाः स्युः, आनर्थक्यमेवासां प्रसज्येत । तरमात्तद
हेतुभ्यो ब्रह्मैव सर्वज्ञं जगतः कारणमित्यवधारितः

। मोक्षसाधनमेव हि सम्यग्दर्शनमधिकृत्य ताः प्रणीताः । यदि

रमात्तदविरोधेन वेदान्ता व्याख्यातव्याः । कथं पुनरीक्षत्यादिभ्यो

श्रुत्यर्थः स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गेन पुनराक्षिप्यते ? भवेदयमनाक्षेपः

स्वतन्त्रप्रज्ञानाम्‌; परतन्तरप्रज्ञास्तु प्रायेण जनाः स्वातन्त्रयेण श्रुत्यर्थमवधारयितुमशव्नुवन्तः प्रख्यातप्रणेतृकासु

स्मृतिष्ववलम्बेरन्‌; तद्बलेन च श्रुत्यर्थ प्रतिपित्सेरन्‌; अस्मत्कृते

च व्याख्याने

न विश्वस्युः, बहूमानात्स्मृतीनां प्रणेतृषुः;

कपिलप्रभृतीनां चार्षं ज्ञानमप्रतिहतं स्मर्यते; श्रुति च भवति ` ऋषि प्रसूतं कपिलं यस्तमग्रे ज्ञानैर्बिभर्ति जायमानं च

पश्येत्‌ ' इति; तस्मान्नैषां मतमयः

-4

थार्थं शक्यं संभावयितुम्‌; तर्कावष्टम्भेन च ते

स्मृतिबलेन वेदान्ता व्याख्येया इति पुनराक्षेपः ।।

ऽर्थ प्रतिष्ठापयन्ति; तस्मादपि

तस्य समाधिः--- ` नान्यस्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गात्‌ ' इति । यदि स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गेनेश्वरकारणवाद
आक्िप्येत, एवमप्यन्या ईश्वरकारणवादिन्यः स्मृतयोऽनवकाशाः प्रसज्येरन्‌; ता उदाहरिष्यामः-- ` यत्तत्सृक्ष्ममविज्ञेयम्‌

९

' इति परं ब्रह्म प्रकृत्य, ` स ह्यन्तरात्मा भूतानां

ं क्षेत्रज्ञ चेति कथ्यते ' इति

चोक्त्वा,

तस्मादव्यक्तमुत्पत्नं त्रिगुणं

द्विजसत्तम ' इत्याह; तथान्यत्रापि ` अव्यक्तं पुरुषे ब्रह्मन्निर्गुणे संप्रलीयते ' इत्याह; ` अत च संक्षेपमिमं श्रृणुध्वं

भूयः ' इति पुराणे; भगवद्‌ गीतासु च--- ` अहं कृत्स्नस्य जगतः

: प्रभवः ग्रलयस्तः

नारायणः सर्वमिदं पुराणः । स सर्गकाले च करोति सर्गं संहारकाले च तदत्ति

था ' इति; परमात्मानमेव च

प्रकृत्यापस्तम्बः पठति---` तस्मात्कायाः प्रमवन्ति सर्वे स मूलं शाश्वतिकः स नित्यः ' इति । एवमनेकशः

स्मृतिष्वपीश्वरः कारणत्वेनोपादानत्वेन च प्रकाश्यते । स्मृतिबलेन प्रत्यवतिष्ठमानस्य स्मृतिबलेनैवोत्तरं

प्रवक्ष्यामीत्यतोऽयमन्यस्मृत्यनवकाशदोषोपन्यासः । दर्शितं वु श्रुतीनामीश्वरकारणवादं प्रति तात्पर्यम्‌; विप्रतिपत्तौ च
स्मृतीनामवश्यकर्तव्येऽन्यतरपरिग्रहेऽन्यतरपरित्यागे

त्यागे च श्रुत्यनुसारिण्यः स्मृतयः प्रमाणम्‌; अनपेक्ष्या इतराः; तदुक्तं

प्रमाणलक्षणे-- `

विरोधे त्वनपेक्षं स्यादसति

सिद्धानामप्रतिहतज्ञानत्वादि

चेत्‌, न; सिद्धेरपि सापेक्षत्वात्‌; धर्मानुष्ठानापेः
तत च पूर्वसिद्धाया चोदनाया अर्थो न रपा चमसिद्धपुरुषवचनवशेनातिशङ्कितुं

ह्यनुमानम्‌ ' इति । न चातीद्धियानर्थान्‌
श्रुतिमन्तरेण का चदुपलभत इति शक्यं संभावयितुम्‌, निमित्ताभावात्‌; शक्यं कपिलादीनां

क्षा हि सिद्धिः, स च धर्म चोदनालक्षणः;

रकितुं शक्यते;

सिद्धव्यपाश्रयकल्पनायामपि

बहूत्वात्सिद्धानां प्रदर्शितेन प्रकारेण स्मृतिविप्रतिपत्तौ सत्यां न श्रुतिव्यपाश्रयादन्यन्निर्णयकारणमस्ति; परतन्त्रप्रज्ञस्यापि

नाकस्मात्स्मृतिविशेषविषयः पक्षपातो युक्तः, कस्यचित्क्वचित्पक्षपाते

सति पुरुषमतिवेश्वरूप्येण

तत्त्वाव्यवस्थानप्रसङ्गात्‌; तस्मात्तस्यापि स्मृतिविप्रतिपत््युपन्यासेन श्रुत्यनुसाराननुसार विषयविवेचनेन च सन्मार्गे प्रज्ञा

संग्रहणीया । या तु श्रुतिः कपिलस्य ज्ञानातिशयं प्रदर्शयन्ती प्रदर्शिता न तया श्रुतिविरुद्धमपि कापिलं मतं श्रद्धातुं
शक्यम्‌, कपिलमिति श्रुतिसामान्यमात्रत्वात्‌, अन्यस्य च कपिलस्य सगरपुत्राणां प्रतप्तुर्वासुदेवनाम्नः स्मरणात्‌,
अन्यार्थदर्शनस्य च प्राप्तिरहितस्यासाधकत्वात्‌ । भवति चान्या मनोर्माहात्म्यं प्रख्यापयन्ती श्रुतिः-- ` यद्वै किच
मनुरवदत्तद्भेषजम्‌ ' इति; मनुना च ` सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । संपश्यत्रात्मयाजी वै
स्वाराज्यमधिगच्छति ' इति सर्वात्मत्वदर्शनं प्रशंसता कापिलं मतं निन्द्यत इति गम्यते; कपिलो हि न
सर्वात्मत्वदर्शनमनुमन्यते, आत्ममेदाभ्युपगमात्‌ । महाभारतेऽपि च-- ` बहवः पुरुषा ब्रह्मन्ुताहो एक एव तु इति
विचार्य, ` बहवः पुरुषा राजन्सांख्ययोगविचारिणाम्‌ ' इति परपक्षमुपन्यस्य तद्व्युदासेन--- ` बहूनां पुरुषाणां हि
यथेका योनिरुच्यते । तथा तं पुरुषं विश्वमाख्यास्यामि गुणाधिकम्‌ ' इत्युपक्रम्य ` ममान्तरात्मा तव च ये चान्ये
देहिसंज्ञिताः । सर्वेषां साक्षिभूतोऽसौ न ग्राह्यः केनचित्क्वचित्‌ ।। विश्वमूर्धा विश्वभुजो विश्वपादाक्षिनासिकः ।
एक चरति भूतेषु स्वैरचारी यथासुखम्‌ --- इति सर्वात्मतैव निर्धारिता । श्रुति च सर्वात्मतायां भवति--- `
यस्मिन्सर्वाणि भूतान्यात्मेवाभूद्धिजानतः । तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ' इत्येवंविधा । अत च
सिद्धमात्ममेदकल्पनयापि कापिलस्य तन्त्रस्य वेदविरुद्धत्वं वेदानुसारिमनुव्वनविरुद्धत्वं च, न केवलं
स्वतन्त्रप्रकृतिकल्पनयवेति । वेदस्य हि निरपेक्षं स्वार्थे प्रामाण्यम्‌, रवेरिव रूपविषये; पुरुषवचसां तु मूलान्तरापेक्षं
वक्तृस्मृतिव्यवहितं चेति विप्रकर्षः । तस्माद्वेदविरुद्धे विषये स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गो न दोषः ||

<

कुत च स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गो न दोषः £--

इतरेषां चानुपलब्धेः ।। 2.1.2 ।।

|| 2.1.2 ।।

प्रधानादितराणि यानि प्रधानपरिणामत्वेन स्मृतौ कल्पितानि महदादीनि, न तानि वेदे लोके चोपलमभ्यन्ते ।
भूतेन्द्रियाणि तावल्लोकवेदप्रसिद्धत्वाच्छक्यन्ते स्मर्तुम्‌ । अलोकवेदप्रसिद्धत्वात्तु महदादीनां षष्ठस्येवेद्दियार्थस्य न
स्मृतिरवकल्पते । यदपि क्वचित्तत्परमिव श्रवणमवभासते, तदप्यतत्परं व्याख्यातम्‌--- ` आनुमानिकमप्येकेषाम्‌ !
इत्यत्र । कार्यस्मृतेरप्रामाण्यात्कारणस्मृतेरप्यप्रामाण्यं युक्तमित्यभिप्रायः । तस्मादपि न स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गो
दोषः । तर्कावष्टम्भं तु ` न विलक्षणत्वात्‌ ' इत्यारभ्योन्मथिष्यति ।।

एतेन योगः प्रत्युक्तः ।। 2.1.3 ।।

योगप्रत्युक्त्यधिकरणम्‌ ।। 2.1.3 ।।

एतेन सांख्यस्मृतिप्रत्याख्यानेन, योगस्मृतिरपि प्रत्याख्याता द्रष्टव्येत्यतिदिशति । तत्रापि श्रुतिविरोधेन प्रधानं
स्वतन्त्रमेव कारणम्‌, महदादीनि च कार्याण्यलोकवेदप्रसिद्धानि कल्प्यन्ते । नन्वेवं सति
समानन्यायत्वात्पूर्वेणेवैतद्‌ गतम्‌; किमर्थ पुनरतिदिश्यते ? अस्ति ह्यत्राभ्यधिकाशङ्का--- सम्यग्दर्शनाभ्युपायो हि
योगो वेदे विहितः--- श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ' इति; ` त्रिसुत्नतं स्थाप्य समं शरीरम्‌ ' इत्यादिना
चासनादिकल्पनापुरःसरं बहुप्रपञ्चं योगविधानं श्वेताश्वतरोपनिषदि दृश्यते; लिङ्गानि च वैदिकानि योगविषयाणि
सहस्रश उपलभ्यन्ते--` तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिद्दरियधारणाम्‌ ' इति, ` विद्यामेतां योगविधि च कृत्स्नम्‌ ' इति
चैवमादीनि; योगशास्त्रेऽपि--` अथ तदर्शनाभ्युपायो योगः ' इति सम्यग्दर्शनाभ्युपायत्वेनैव योगोऽङ्गीक्रियते; अतः
संप्रतिपत्नार्थकदेशत्वादष्टकादिस्मृतिवद्योगस्मृतिरप्यनपवदनीया

भविष्यतीति--इयमप्यधिका शङ्कातिदेशेन निवर्त्यते, अर्थकदेशसंप्रतिपत्तावप्यर्थकदेशविप्रतिपत्ते पूर्वोक्ताया दर्शनात्‌
। सतीष्वप्यध्यात्मविषयासु बह्वीषु स्मृतिषु सांख्ययोगस्मृत्योरेव निराकरणे यत्नः कृतः; सांख्ययोगौ हि
परमपुरुषार्थसाधनत्वेन लोके प्रख्यातौ, शिष्टे च परिगृहीतौ, लिङ्गेन च श्रौतेनोपदंहितौ--- ` तत्कारणं
सांख्ययो गाभिपन्नं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः ' इति; निराकरणं तु--न सांख्यस्मृतिज्ञानेन वेदनिरपेक्षेण योगमार्गेण
वा निःश्रेयसमधिगम्यत इति; श्रुतिर्हि वेदिकादात्मेकत्वविज्ञानादन्यत्निश्रेयससाधनं वारयति--` तमेव विदित्वाति

मृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय ' इति; दैतिनो हि ते सांख्या योगा च नात्मेकत्वदर्शिनः । यच्च दर्शनमुक्तम्‌ `
तत्कारणं सांख्ययोगाभिपन्नम्‌ ' इति, वैदिकमेव तत्र ज्ञानं ध्यानं च सांख्ययोगशब्दाभ्यामभिलप्येते
प्रत्यासत्तेरित्यवगन्तव्यम्‌ । येन त्वंशेन न विरुध्येते, तेनेष्टमेव सांख्ययोगस्मृत्योः सावकाशत्वम्‌; तद्यथा-- ` असङ्गो
ह्ययं पुरुषः ' इत्येवमादिश्रुतिप्रसिद्धमेव पुरुषस्य विशुद्धत्वं निर्गुणपुरुषनिरूपणेन सांख्यरभ्युपगम्यते; तथा च यौगैरपि
` अथ परिव्राड्विवर्णवासा मुण्डोऽपरिग्रहः ' इत्येवमादि श्रुतिप्रसिद्धमेव निवृत्तिनिष्ठत्वं प्रव्रज्याद्युपदेशेनानुगम्यते
एतेन सर्वाणि तर्कस्मरणानि प्रतिवक्तव्यानि; तान्यपि तर्कोपपत्तिभ्यां तत्त्वज्ञानायोपकुर्वन्तीति चेत्‌, उपकुर्वन्तु नाम;
तत्त्वज्ञानं तु वेदान्तवाक्येभ्य एव भवति-- ` नावेदविन्मनुते तं बृहन्तम्‌ ' ` तं त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि '
इत्येवमादिश्रुतिभ्यः ।।

(च|

न विलक्षणत्वादस्य तथात्वं च शब्दात्‌ ।। 2.1.4 ।।

नविलक्षणत्वाधिकरणम्‌ ।। 2.1.4 ।।

ब्रह्मास्य जगतो निमित्तकारणं प्रकृति चेत्यस्य पक्षस्याक्षेपः स्मृतिनिमित्तः परिहृतः; तर्कनिमित्त इदानीमाक्षेपः
परिषियते । कुतः पुनरस्मिन्नवधारिते आगमार्थे तर्कनिमित्तस्याक्षेपस्यावकाशः ? ननु धर्म इव ब्रह्मण्यप्यनपेक्ष आगमो
भवितुमर्हति;-- भवेदयमवष्टम्भो यदि प्रमाणान्तरानवगाह्य आगममात्रप्रमेयोऽयमर्थः स्यादनुष्ठेयरूप इव धर्मः;
परिनिष्पन्नरूपं तु ब्रह्मावगम्यते; परिनिष्पन्ने च वस्तुनि प्रमाणान्तराणामस्त्यवकाशो यथा पृथिव्यादिषु; यथा च श्रुतीनां
परस्परविरोधे सत्येकवशेनेतरा नीयन्ते, एवं प्रमाणान्तरविरोधेऽपि तद्वशेनैव श्रुतिर्नयित; दृष्टसाधर्म्येण चादृष्टमर्थं
समर्पयन्ती युक्तिरनुभवस्य संनिकृष्यते, विप्रकृष्यते तु श्रुतिः, एेतिह्यमात्रेण स्वार्थाभिधानात्‌; अनुभवावसानं च
ब्रह्मविज्ञानमविद्याया निवर्तकं मोक्षसाधनं च दृष्टफलतयेष्यते; श्रुतिरपि--- ` श्रोतव्यो मन्तव्यः ' इति श्रवणव्यतिरेकेण
मननं विदधती तर्कमप्यत्रादर्थव्यं दर्शयति; अतस्तर्कनिमित्तः पुनराक्षेपः क्रियते ` न विलक्षणत्वादस्य ' इति ।।

यदुक्तम्‌ चेतनं ब्रह्म जगतः कारणं प्रकृतिः इति, तन्नोपपद्यते; कस्मात्‌ ? विलक्षणत्वादस्य विकारस्य प्रकृत्या--- इदं
हि ब्रह्मकार्यत्वेनाभिप्रेयमाणं जगदुब्रह्मविलक्षणमचेतनमशुद्धं च दृश्यते; ब्रह्म च जगद्विलक्षणं चेतनं शुद्धं च श्रूयते; न
च विलक्षणत्वे प्रकृतिविकारभावो दृष्टः; न हि रुचकादयो विकारा मृत्प्रकृतिका भवन्ति, शरावादयो वा
सुवर्णप्रकृतिकाः; मृदैव तु मृदन्विता विकाराः प्रक्रियन्ते, सुवर्णेन च सुवर्णाचविताः; तथेदमपि जगदचेतनं
सुखदुखमोहान्वितं सत्‌ अचेतनस्यैव सुखदुःखमोहात्मकस्य कारणस्य कार्यं भवितुमर्हति, न विलक्षणस्य ब्रह्मणः ।
ब्रह्मविलक्षणत्वं चास्य जगतोऽशुद्ध्यचेतनत्वदर्शनादवगन्तव्यम्‌-- अशुद्धं हीदं जगत्‌ सुखदुःखमोहात्मकतया
प्रतीयते, प्रीतिपरितापविषादादिहेतुत्वात्स्वर्गनर काद्युच्चावचप्रपञ्चत्वाच्च; अचेतनं चेदं जगत्‌ चेतनं प्रति
कार्यकारणभावेनोपकरणभावोपगमात्‌; न हि साम्ये सत्युपकार्योपकारकभावो भवन्ति; न हि प्रदीपौ
परस्परस्योपकुरुतः । ननु चेतनमपि कार्यकारणं स्वामिभृत्यन्यायेन भोक्तुरुपकरिष्यति; न,
स्वामिभृत्ययोरप्यचेतनांशस्यैव चेतनं प्रत्युपकारकत्वात्‌; यो ह्येकस्य चेतनस्य परिग्रहो बुद्ध्यादिरचेतनभागः स
एवान्यस्य चेतनस्योपकरोति, न तु स्वयमेव चेतन चेतनान्तरस्योपकरोत्यपकरोति वा; निरतिक्षया ह्यकर्ता चेतना
इति सांख्या मन्यन्ते; तस्मादचेतनं कार्यकारणम्‌ । न च काष्ठलोष्टादीनां चेतनत्वे किचित्प्रमाणमस्ति; प्रसिद्ध चायं
चेतनाचेतनविभागो लोके । तस्मादुब्रह्मविलक्षणत्वान्नेदं जगत्तत्प्रकृतिकम्‌ । योऽपि का चदाचक्षीत-- श्रुत्या

जगत चेतनप्रकृतिकताम्‌, तद्बलेनैव द्बलेनैव समस्तं जगच्वेतनमवगमिष्यामि, प्रकृतिरूपस्य विकारेऽन्वयदर्शनात्‌; अविभावनं
चैतन्यस्य परिणामविशेषाद्‌भविष्यति; यथा स्पष्टचैतन्यानामप्यात्मनां स्वापमूर्छद्यवस्थासु चैतन्यं न विभाव्यते, एवं
काष्ठलोष्टादीनामपि चैतन्यं न

विभावयिष्यते; एतस्मादेव च विभावितत्वाविभावितत्वकृताद्विशेषाद्रूपादिभावाभावाभ्यां च कार्यकारणानामात्मनां च
चेतनत्वाविशेषेऽपि गुणप्रधानभावो न विरोत्स्यते; यथा च पार्थिवत्वाविशेषेऽपि मांससूपौदनादीनां प्रत्यात्मवर्तिनो
विशेषात्परस्परोपकारित्वं भवति, एवमिहापि भविष्यति; प्रविभागप्रसिद्धिरप्यत एव न विरोत्स्यत इति-- तेनापि
कथंचिच्चेतनत्वाचेतनत्वलक्षणं विलक्षणत्वं परिषहियेत; शुदध्यशुद्धित्वलक्षणं तु विलक्षणत्वं नैव परिहियते । न
चेतरदपि विलक्षणत्वं परिहर्तुं शक्यत इत्याह---तथात्वं च शब्दादिति; अनवगम्यमानमेव हीदं लोके समस्तस्य
वस्तुन चेतनत्वं चेतनप्रकृतिकत्वश्रवणाच्छब्दशरणतया केवलयोत्क्षेत; तच्च शब्देनैव विरुध्यते, यतः शब्दादपि
तथात्वमवगम्यते; तथात्वमिति प्रकृतिविलक्षणत्वं कथयति; शब्द एव ` विज्ञानं चाविज्ञानं च ' इति

तु ट
[०

कस्यविद्धिभागस्याचेतनतां श्रावयं चेतनादुब्रह्मणो विलक्षणमचेतनं जगच्छरावयति ।।

ननु चेतनत्वमपि क्वचिदचेतनत्वाभिमतानां भूतेद्धियाणां श्रूयते--यथा ` मृदब्रवीत्‌ ' ` आपोऽब्रुवन्‌ ' इति ` तत्तेज

एेक्षत ' ` ता आप रेक्षन्त ' इति चैवमाद्या भूतविषया चेतनत्वश्रुतिः; इन्दरियविषया अपि- ते हेमे प्राणा अहंश्रेयसे

विवदमाना ब्रह्म जग्मुः

' इति, ` ते ह वाचमूुस्त्वं न उद्‌ गायेति ' इत्येवमाद्द्दरियविषयेति । अत उत्तरं पठति--

अभिमानिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिभ्याम्‌ ।। 2.1.5 ।।

|| 2.1.5 ।|

तु-शब्द आशङ्कामपनुदति । न खलु ` मृदव्रवीत्‌ ' इत्येवंजातीयकया श्रुत्या भूतेन्द्रियाणां चेतनत्वमाशङ्कनीयम्‌,

यतोऽभिमानिव्यपदेश एषः; मृदाद्यभिमानिन्यो वागाद्यभिमानिन्य च चेतनादेवता वदनसंवदनादिषु चेतनोचितेषु

व्यवहारेषु व्यपदिश्यन्ते,

न भूतेद्धियमात्रम्‌; कस्मात्‌ ? विशेषानुगतिभ्याम्‌-- विशेषो हि भोक्तृणां भूतेद्दियाणां च

चेतनाचेतनप्रविभागलक्षणः प्रागभिहितः; सर्वचेतनतायां चासौ नोपपद्येत; अपि च कौषीतकिनः प्राणसंवादे

करणमात्राशङ्काविनिवृत्तयेऽधिष्टातृचेतनपरिग्रहाय देवताशब्देन विशिषन्ति-- ` एता ह वै देवता अहंश्रेयसे

९

विवदमानाः ' इति, ` ता

7 वा एताः सर्वा देवताः प्राणे निश्रेयसं विदित्वा ' इति च; अनुगता च सर्वत्राभिमानिन्य चेतना

देवता मन्त्रार्थवादेतिहासपुराणादिभ्योऽवगम्यन्ते- ` अनग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशत्‌ ' इत्येवमादिका च श्रुतिः

करणेष्वनुग्राहिकां देवतामनुगतां

मनुगतां दर्शयति, प्राणसंवादवाक्यशेषे च--- ` ते ह प्राणाः प्रजापति पितरमेत्योचुः ' इति

श्रेष्ठत्वनिर्धारणाय प्रजापतिगमनम्‌

्‌, तद्वचनाच्चैकेकोत््रमणेनान्वयव्यतिरेकाभ्यां प्राणश्रेष्ठ्यप्रतिपत्तिः, तस्मै बलिहरणम्‌

इति चैवंजातीयकोऽस्मदादिष्विव व्यवहारोऽनुगम्यमानो

ऽभिमानिव्यपदेशं द्रढयति; ` तत्तेज रक्षत ' इत्यपि परस्या एव

[1

देवताया अधिष्ठात्रयाः स्वविकारेष्वनुगताया इयमीक्षा व्यपदिश्यत इति द्रष्टव्यम्‌ । तस्माद्विलक्षणमेवेदं ब्रह्मणो जगत्‌;
विलक्षणत्वाच्च न ब्रह्मप्रकृतिमित्याक्षिप्ते, प्रतिविधत्ते--

|| 2.1.6 ।।

दृश्यते तु ।। 2.1.6 ।।

तु-शब्दः पक्षं व्यावर्तयति । यदुक्तम्‌ विलक्षणत्वान्नेदं जगदब्रह्मप्रकृतिकम्‌ इति, नायमेकान्तः; दृश्यते हि लोके--
चेतनत्वेन प्रसिद्धेभ्यः पुरुषादिभ्यो विलक्षणानां केशनखादीनामुत्पत्तिः, अचेतनत्वेन च प्रसिद्धेभ्यो गोमयादिभ्यो

वृ चकादीनाम्‌ । नन्वचेतनान्येव पुरुषादिशरीराण्यवेतनानां केशनखादीनां कारणानि, अचेतनान्येव च

वृ चकादिशरीराण्यचेतनानां गोमयादीनां कार्याणीति; उच्यते--एवमपि किचिदचेतनं चेतनस्यायतनभावमुपगच्छति
किचिन्नत्यस्त्येव वैलक्षण्यम्‌ । महां चायं पारिणामिकः स्वभावविप्रकर्षः पुरुषादीनां केशनखादीनां च रूपादिभेदात्‌,
तथा गोमयादीनां र्व चिकादीनां च । अत्यन्तसारूप्ये च प्रकृतिविकारभाव एव प्रलीयते । अथोच्यते-- अस्ति

र्का चत्पार्थिवत्वादिस्वभावः पुरुषादीनां केशनखादिष्वनुवर्तमानो गोमयादीनां च र्व चिकादिषिति; ब्रह्मणोऽपि तर्हि

सत्तालक्षणः स्वभाव आकाशादिष्वनुवर्तमानो दृश्यते । विलक्षणत्वेन च कारणेन ब्रहमप्रकृतिकत्वं जगतो दूषयता

किमशेषस्य ब्रह्मस्वभावस्याननुवर्तनं विलक्षणत्वममिप्रेयते, उत यस्य कस्यचित्‌ ? अथ चैतन्यस्येति वक्तव्यम्‌--
प्रथमे विकल्पे समस्तप्रकृतिविकारभावोच्छेदप्रसङ्गः; न ह्यसत्यतिशये प्रकृतिविकारभाव इति भवति । द्वितीये

चासिद्धत्वम्‌; दृश्यते हि सत्तालक्षणो ब्रह्मस्वभाव

आकाशादिष्वनुवर्तमान

इत्युक्तम्‌ । तृतीये वु दृष्टान्ताभावः; कि हि यच्चैतन्येनानन्वितं तदब्रह्मप्रकृतिकं दृष्टमिति

ब्रह्मकारणवादिनं प्रत्युदाहियेत, समस्तस्यास्य वस्तुजातस्य
चेतनं ब्रह्म जगतः कारणं प्रकृति चेत्यागमतात्पर्यस्य प्रसाधितत्वात्‌ । यत्तूक्तं परिनिष्पन्नत्वादुब्रह्मणि प्रमाणान्तराणि

तस्य ब्रह्मप्रकृतिकत्वाभ्युपगमात्‌ । आगमविरोधस्तु प्रसिद्ध एव,

~

संभवेयुरिति, तदपि मनोरथमात्रम्‌; रूपाद्यभावाद्धि नायमर्थः प्रत्यक्षस्य गोचरः; लिङ्गाद्यभावाच्च नानुमानादीनाम्‌;
आगमात्रसमधिगम्य एव त्वयमर्थो धर्मवत्‌; तथा च श्रुतिः--- नैषा तर्केण मतिरापनेया प्रोक्तान्येनैव सुज्ञानाय प्रेष्ठ '
इति; ` को अद्धा वेद क इह प्रवोचत्‌ ' ` इयं विसृष्टिर्यत आबभूव ' इति चैते ऋचौ निजसिद्धानामपीश्वराणां
दुर्वोधतां जगत्कारणस्य दर्शयतः; स्मृतिरपि भवति---` अचिन्त्याः खलु ये भावा न तौस्तर्कण योजयेत्‌ ' इति, `

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ' इति च, ` न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः । अहमादिर्हि देवानां
महर्षीणां च सर्वशः ' इति चैवंजातीयका । यदपि श्रवणव्यतिरेकेण मननं विदधच्छब्द एव तर्कमप्यादर्तव्यं
दर्शयतीत्युक्तम्‌, नानेन मिषेण शुष्कतर्कस्यात्रात्मलाभः संभवति; श्रुत्यनुगृहीत एव ह्यत्र तर्कोऽनुभवाङ्गत्वेनाश्रीयते--
स्वप्नान्तबुद्धान्तयोरुभयोरितरेतरव्यभिचारादात्मनोऽनन्वागतत्वम्‌, संप्रसादे च प्रपञ्चपरित्यागेन सदात्मना
संपत्तर्निष्प्रपञ्वसदात्मकत्वम्‌, प्रपञ्चस्य ब्रह्मप्रभवत्वात्कार्यकारणानन्यत्वन्यायेन ब्रह्माव्यतिरेकः--- इत्येवंजातीयकः;
तकप्रितिष्ठानादिति च केवलस्य तर्कस्य विप्रलम्भकत्वं दर्शयिष्यति । योऽपि चेतनकारणश्रवणबलेनैव समस्तस्य
जगत चेतनतामुत्परेक्षेत, तस्यापि ` विज्ञानं चाविज्ञानं च ' इति वेतनाचेतनविभागश्रवणं विभावनाविभावनाभ्यां
चैतन्यस्य शक्यत एव योजयितुम्‌ । परस्यैव त्विदमपि विभागश्रवणं न युज्यते; कथम्‌ ? परमकारणस्य ह्यत्र
समस्तजगदात्मना समवस्थानं श्राव्यते--` विज्ञानं चाविज्ञानं चाभवत्‌ ' इति; तत्र यथा चेतनस्याचेतनभावो नोपपद्यते
विलक्षणत्वात्‌, एवमचेतनस्यापि चेतनभावो नोपपद्यते । प्रत्युक्तत्वात्तु विलक्षणत्वस्य यथा श्रुत्यैव चेतनं कारणं
ग्रहीतव्यं भवति ||

असदिति चेन्न प्रतिषेधमात्रत्वात्‌ ।। 2.1.7 ।।
|| 2.1.7 ||

यदि चेतनं शुद्धं शब्दादिहीनं च ब्रह्म तद्विपरीतस्याचेतनस्याशुद्धस्य शब्दादिमत च कार्यस्य कारणमिष्येत, असत्तर्हि
कार्य प्रागुत्पत्तेरिति प्रसज्येत; अनिष्टं चेतत्सत्कार्यवादिनस्तवेति चेत्‌-- नैष दोषः, प्रतिषेधमात्रत्वात्‌; प्रतिषेधमात्रं
हीदम्‌; नास्य प्रतिषेधस्य प्रतिषध्यमस्ति; न ह्ययं प्रतिषेधः प्रागुत्पत्तेः सत्त्वं कार्यस्य प्रतिषेद्धुं शक्नोति । कथम्‌ ?
यथेव हीदानीमपीदं कार्यं कारणात्मना सत्‌, एवं प्रागुत्पत्तेरपीति गम्यते; न हीदानीमपीदं कार्यं कारणात्मानमन्तरेण
स्वतन्त्रमेवास्ति-- ` सर्वं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः सर्वं वेद ' इत्यादिश्रवणात्‌; कारणात्मना तु सत्त्वं कार्यस्य
प्रागुत्पत्तेरविशिष्टम्‌ । ननु शब्दादिहीनं ब्रह्म जगतः कारणम्‌-- बाढम्‌--- न तु शब्दादिमत्कार्यं कारणात्मना हीनं
प्रागुत्पत्तरिदानीं वा अस्ति; तेन न शक्यते वक्तुं प्रागुत्पत्तेरसत्कार्यमिति । विस्तरेण चैतत्कार्यकारणानन्यत्ववादे
वक्ष्यामः ||

अपीतौ तद्त््रसङ्गादसमञ्जसम्‌ ।। 2.1.8 ।।
|| 2.1.8 ||

अत्राह--- यदि स्थौल्यसावयवत््वाचेतनत्वपरिच्छिन्नत्वाशुद्ध्यादिधर्मकं कार्य ब्रह्मकारणकमभ्युपगम्येत, तदापीतौ
प्रलये प्रतिसंसृज्यमानं कार्यं कारणाविभागमापद्यमानं कारणमात्मीयेन धर्मण दूषयेदिति--अपीतौ कारणस्यापि ब्रह्मणः
कार्यस्येवाशुद्ध्यादि रूपताप्रसङ्गात्‌ सर्वज्ञं ब्रह्म जगतः कारणमित्यसमञ्जसमिदमौपनिषदं दर्शनम्‌ । अपि च
समस्तस्य विभागस्याविभागप्राप्तेः पुनरुत्पत्तौ नियमकारणाभावाद्भो क्तृभोग्यादिविभागेनोत्पत्तिर्न प्राप्नोतीत्यसमञ्जसम्‌
| अपि च भोक्वृणां परेण ब्रह्मणा अविभाग गतानां कर्मादिनिमित्तप्रलयेऽपि पुनरुत्पत्तावभ्युपगम्यमानायां मुक्तानामपि
पुनरुत्पत्तिप्रसङ्गादमसमञ्जसम्‌ । अथेदं जगदपीतावपि विभक्तमेव परेण ब्रह्मणावतिष्ठेत, एवमप्यपीति च न
संभवति कारणाव्यतिरिक्तं च कार्य न संभवतीत्यसमञ्जसमेवेति ।।

अत्रोच्यते--
न तु दृष्टान्तभावात्‌ || 2.1. ||
|| 2.1.9 ||

नैवास्मदीये दर्शने किविदसामञ्जस्यमस्ति । यत्तावदभिहितम्‌-- कारणमपिगच्छत्कार्यं कारणमात्मीयेन धर्मण
दूषयेदिति, न तदूषणम्‌; कस्मात्‌ ? दृष्टान्तभावात्‌-- सन्ति हि दृष्टान्ताः, यथा कारणमपिगच्छत्कार्य
कारणमात्मीयेन धर्मण न दूषयति; तद्यथा-- शरावादयो मृत्प्रकृतिका विकारा विभागावस्थायामुच्चावचमध्यमप्रभेदाः
सन्तः पुनः प्रकृतिमपिगच्छन्तो न तामात्मीयेन धर्मण संसृजन्ति; रुचकादय च सुवर्णविकारा अपीतौ न पुनः

सुवर्णमात्मीयेन धर्मण संसृजन्ति
त्वत्पक्षस्य तु
कार्यकारणयोः, कार्यस्य कारणात्मत्वम्‌
अत्यल्पं चेदमुच्यते--कार्यमपीतावात्मीयेन

न काचिद्ृष्टान्तोऽस्ति; अपीतिरेव हि न संभवेत्‌,

पृथिवीविकार चतुर्विधो भूतग्रामो

ग्रामो

न पृथिवीमपीतावात्मीयेन

यत्मित्वम

त्मत्वम्‌, न तु कारणस्य का

त्मत्वम्‌ --

त्मीयेन धर्मेण संसृजति;

त्मीयेन धर्मण कारणं संसृजेदिति; स्थितावपि

कार्यकारणयोरनन्यत्वाभ्युपगमात्‌;

इदं सर्व यदयमात्मा ' `

ब्रह्म ' इत्येवमाद्याभिर्हि श्रुतिभिर

तद्धर्माणां चाविद्याध्यारोपितत्वान्न

५

आत्मेवेदं सर्वम्‌ !
विशेषेण त्रिष्वपि कालेषु कार्यस्य कारणादनन्यत्वं श्राव्यते; तत्र

इति, अपीतावपि

तेः कारणं संसृज्यत

` ब्रह्मैवेदममृतं

यदि कारणे कार्य स्वधर्मणेवावतिष्ठेत; अनन्यत्वेऽपि
` आरम्भणशब्दादिभ्यः ' इत्यत्र वक्ष्यामः ।
वपि हि समानोऽयं प्रसङ्गः,
पुरस्तात्‌ ' `

सर्वं खल्विदं

त्र यः परिहारः कार्यस्य
वपि स समानः । अस्ति चायमपरो दृष्टान्तः--

यथा स्वयं प्रसारितया मायया मायावी त्रिष्वपि कालेषु न संस्पृश्यते-- अवस्तुत्वात्‌, एवं परमात्मापि संसारमायया न

संस्पृश्यत

यत्परमात्मनोऽवस्थात्रयात्मनावभासनम्‌, रज्ज्वा इव सर्पादिभावेनेति; अत्रोक्तं वेदान्ताः
अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुध्यते । अजमनिद्रमस्वप्नमद्वेतं बुध्यते तदा

मायामात्रं ह्येतत,

इति; यथा च स्वप्नदृगेकः स्वप्नदर्शनमायया न संस्पृश्यते, प्रबोधसंप्रसादयोरनन्वागतत्वात्‌,
एवमवस्थात्रयसाक्षयेकोऽव्यभिचार्यवस्थात्रयेण व्यभिचारिणा न संस्पृश्यते;

्थसंप्रदायविद्‌भिराचार्य-- `

' इति; तत्र यदुक्तमपीतौ कारणस्यापि

कार्यस्येव स्थौल्यादिदोषप्रसङ्ग

पुनर्विभागेनोत्पत्तौ नियमकारणं नोपपद्यत

इति, एतदयुक्तम्‌ । यत्पुनरेतदुक्तम्‌

[--समस्तस्य

सत्यां स्वाभाविक्यामविभागप्राप्तौ मिथ्याज्ञानस्यानपोदितत्वा्ूर्ववत्पुनः प्रबोधे

स्य विभागस्याविभागप्राप्तेः
इति, अयमप्यदोषः, दृष्टान्तभावादेव--यथा हि सुषुप्तिसमाध्यादावपि

विभागो भवति, एवमिहापि भविष्यति;

श्रुति चात्र भवति--` इमाः सर्वाः प्रजाः सति संपद्य न विदुः सति संपद्यामह इति, त इह व्याघ्रो वा सिंहो वा वृको

वा वराहो वा कीटो वा पतङ्गो वा दंशो वा मशको वा यद्यद्भवन्ति तदा
परमात्मनि मिथ्याज्ञानप्रतिबद्धो विभागव्यवहारः स्वप्नवदव्याहतः

विभागशक्तिरनुमास्यते । एतेन मुक्तानां पुनरुत्पत्तिप्रसङ्गः प्रत्युक्तः,

पुनरयमन्तेऽपरो विकल्प उत््रक्षितः

प्रतिषिद्धः । तस्मात्समञ्जसमिदमौपनिषदं

|| 2.1.10 ।।

स्वपक्षे चैते प्रतिवादिनः साधारणा

दा भवन्ति ' इति; यथा ह्यविभागेऽपि
: स्थितौ दृश्यते, एवमपीतावपि मिथ्याज्ञान प्रतिबद्धैव

सम्यग्ज्ञानेन मिथ्याज्ञानस्यापोदितत्वात्‌ । यः

स्वपक्षदोषाच्च || 2.1.10 ||

ा दोषाः प्रादुष्युः; कथमित्युच्यते

---यत्तावदभिहितम्‌, विलक्षणत्वान्नेदं

जगद्‌ब्रह्मप्रकृतिकमिति, प्रधानप्रकृतिकतायामपि

यामपि समानमेतत,

अत

उत्पत्त्य भ्युपगमात्‌
कारणाविभ

गमात्‌;

पुरुषस्योपादानमिदमस्येति प्राक्प्रलयात्प्रतिपुरुषं ये नियता भेदाः, न ते तथेव पुनरुत्पत्तौ

शब्दादिहीनात्प्रधानाच्छब्दादिमतो

1 जगत

५

:-अथेदं जगदपीतावपि विभक्तमेव परेण ब्रह्मणावतिष्ठेतेति, सोऽप्यनमभ्युपगमादेव
रं दर्शनम्‌ ।।

एव च विलक्षणकार्योत्पत्त्यभ्युपगमात्समानः प्रागुत्पत्तेरसत्कार्यवादप्रसङ्गः;

त

थापीतौ कार्यस्य

ागाभ्युपगमात्तद्रत््मसङ्गोऽपि समानः; तथा मृदितसर्वविशेषेषु विकारेष्वपीतावविभ

मागात्मतां

॥ गतेषु तघु, इदमस्य

त्तौ नियन्तुं शक्यन्ते

कयन्त,

कारणाभावात्‌; विनैव च कारणेन नियमेऽभ्युपगम्यमाने कारणाभावसाम्यान्मुक्तानामपि पुनर्बन्धप्रसङ्गः; अथ

केचिद्भेदा

अपीतावविभागमापद्यन्ते केचित्नेति वेत्‌--ये नापद्यन्ते, तेषां

साधारणत्वान्नान्यतर

षां प्रधानकार्यत्वं न प्राप्नोति-- इत्येवमेते

दोषाः

न्यतरस्मिन्पक्षे चोदयितव्या भवन्तीति--अदोषतामेवेषां द्रढयति--अवश्याश्रयितव्यत्वात्‌ ।।

तकरप्रितिष्ठानादप्यन्यथाऽनुमेयमिति चेदेवमप्यविमोक्षप्रसङ्गः ।। 2.1.11

|| 2.1.11 ||

इत च नागमगम्येऽर्थं केवलेन तर्केण

कण प्रत्यवस्थातव्यम्‌; यस्मात्निरागमाः

भवन्ति, उत्परक्षाया निरङ्कुशत्वात्‌

: पुरुषोत्प्रक्षामात्रनिबन्धनास्तर्का

्‌; तथा हि-- के चदभियुक्तैर्यत्नेनोत्प्क्षितास्तर्का

नोप्परक्षितास्तर्का अभियुक्ततरेरन्येराभ

दृश्यन्ते; तैरप्युत्मरेक्षिताः सन्तस्ततो
अथ कस्यचित्प्रसिद्धमाहात्म्यस्य

प्रसिद्धमाहात्म्याभिमतानामपि वीर्थकराणां कपिलकणभुक्प्रभृतीनां परस्पर विप्रीतपत्तिदर्शनात्‌ । अथोच्येत

ऽन्येराभास्यन्त

५

इति न प्रतिष्ठितत्वं

त्वं तर्काणां शक्यमाश्रयितुम्‌

कपिलस्य अन्यस्य वा संमतस्तर्कः

स्तर्कः

प्रतिष्ठित

का अप्रतिष्ठिता
न्यैराभास्यमाना
म्‌, पुरुषमतिवैरूप्यात्‌ ।
तिष्ठित इत्याश्रीयेत--- एवमप्यप्रतिष्ठितत्वमेव

ना

ष्ठितत्वं मे व,

---अन्यथा

वयमनुमास्यामहे, यथा नाप्रतिष्ठादोषो भविष्यति; न हि प्रतिष्ठितस्तर्क एव नास्तीति शक्यते वक्तुम्‌; एतदपि हि

तर्काणामप्रतिष्ठितत्वं तर्केणैव प्रतिष्ठाप्यते, केषांचित्तर्काणामप्रतिष्ठितत्वदर्शनेनान्येषामपि तज्जातीयकानां

तर्काणामप्रतिष्ठितत्वकल्पनात्‌; सर्वतकर्प्रतिष्ठायां च लोकव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गः; अतीतवर्तमानाध्वसाम्येन

ह्यनागतेऽप्यध्वनि सुखदुःखप्राप्तिपरिहाराय प्रवर्तमानो लोको दृश्यते; श्रुत्यर्थविप्रतिपत्तौ चार्थाभासनिराकरणेन
सम्यगर्थनिर्धारणं तर्केणैव वाक्यवृत्तिनिरूपणरूपेण क्रियते; मनुरपि चैवमेव मन्यते-- ` प्रत्यक्षमनुमानं च शास्त्र च

विविधागमम्‌ । त्रयं सुविदितं कार्य धर्मशुद्धिमभीप्सता ' इति । ` आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना ।

यस्तर्कणानुसंधत्ते च धर्म वेद नेतरः ' इति च ब्रुवन्‌; अयमेव च तर्कस्यालंकारः--यदप्रतिष्ठितत्वं नाम; एवं हि

सावद्यतर्कपरित्यागेन निरवद्यस्तर्कः प्रतिपत्तव्यो भवति; न हि पूर्वजो मूढ आसीदित्यात्मनापि मूढेन भवितव्यमिति

किचिदस्ति प्रमाणम्‌; तस्मान्न तक्रतिष्ठानं दोष इति वेत्‌--एवमप्यविमोक्षप्रसङ्गः; यद्यपि क्वचिद्विषये तर्कस्य
प्रतिष्ठितत्वमुपलक्ष्यते, तथापि प्रकृते तावद्धिषये प्रसज्यत एवाप्रतिष्ठितत्वदोषादनिरमोक्षस्तर्कस्य; न हीदमतिगम्भीरं

भावयाथात्म्यं मुक्तिनिबन्धनमागममन्तरेणोत्परक्षितुमपि शक्यम्‌; रूपाद्यभावाद्धि नायमर्थः प्रत्यक्षस्य गोचरः,

लिङ्गाद्यभावाच्च नानुमानादीनामिति चावोचाम । अपि च सम्यग्ज्ञानान्मोक्ष इति सर्वेषां मोक्षवादिनामभ्युपगमः; तच्च

सम्यग्ज्ञानमेकरूपम्‌, वस्तुतन्त्रत्वात्‌; एकरूपेण ह्यवस्थितो योऽर्थः स परमार्थः; लोके तद्विषयं ज्ञानं

सम्यगज्ञानमित्युच्यते-यथाग्निरुष्ण इति; तत्रैवं सति सम्यग्ज्ञाने पुरुषाणां विप्रतिपत्तिरनुपपन्ना; तर्कज्ञानानां

त्वन्योन्यविरोधात्म्रसिद्धा विप्रतिपत्तिः; यद्धि केनचित्तार्किकेणेदमेव सम्यग्ज्ञानमिति प्रतिष्ठापितम्‌, तदपरेण व्युत्थाप्यते;

तेनापि प्रतिष्ठापितं ततोऽपरेण व्युत्थाप्यत इति च प्रसिद्धं लोके; कथमेकरूपानवस्थितविषयं तर्कप्रभवं सम्यग्ज्ञानं

भवेत्‌; न च प्रधानवादी तर्कविदामुत्तम इति सर्वैस्तार्किकैः परिगृहीतः, येन तदीयं मतं सम्यगज्ञानमिति प्रतिपद्येमहि;

न च शक्यन्तेऽतीतानागतवर्तमानास्तार्किका एकस्मिन्देशे काले च समाहर्तुम्‌, येन तन्मतिरेकरूपैकार्थविषया

सम्यङ्मतिरिति स्यात्‌; वेदस्य तु नित्यत्वे विज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वे च सति व्यवस्थितार्थविषयत्वोपपत्तेः, तज्जनितस्य

ज्ञानस्य सम्यक्त्वमतीतानागतवर्तमानैः सर्वैरपि तार्किकैरपह्नोतुमशक्यम्‌; अतः सिद्धमस्यैवौपनिषदस्य ज्ञानस्य

सम्यग्ज्ञानत्वम्‌; अतोऽन्यत्र सम्यग्ज्ञानत्वानुपपत्तेः संसाराविमोक्ष एव प्रसज्येत । अत आगमवशेन

आगमानुसारितर्कवशेन च चेतनं

ब्रह्म जगतः कारणं प्रकृति चेति स्थितम्‌ ||

एतेन शिष्टापरिग्रहा अपि व्याख्याताः ।। 2.1.12 ।।
शिष्टापरिग्रहाधिकरणम्‌ ।। 2.1.12 ।।

वैदिकस्य दर्शनस्य प्रत्यासत्रत्वाद्‌गुरुतरतर्कबलोपेतत्वादेदानुसारिमि च क चिच्छिष्टेः केनचिदंशेन

परिगृहीतत्वात्प्रधानकारणवादं तावद्व्यपाश्चित्य
इदानीमण्वादिवादव्यपाश्रयेणापि

हणन्यायेनातिदिशतिः {~

व्यपाश्रित्य यस्तर्कनिमित्त आक्षेपो वेदान्तवाक्येषूद्भावितः, स परितः;
के चन्मन्दमतिभिर्वेदान्तवाक्येषु पुनस्तर्कनिमित्त आक्षेप आशङ्क्यत इत्यतः

प्रधानमल्लनिवर्हणन्यायेनातिदिश

--परिगृह्यन्त इति परिग्रहाः; न परिग्रहाः अपरिग्रहाः; शिष्टानामपरिग्रहाः

शिष्टापरिग्रहाः; एतेन प्रकृतेन प्रधानकारणवादनिराकरणकारणेन; शिष्टैर्मनुव्यासप्रभृतिभिः केनचिदप्यंशेनापरिगृहीता

येऽण्वादिकारणवादाः, तेऽपि प्रतिषिद्धतया व्याख्याता निराकृता द्रष्टव्याः; तुल्यत्वान्निराकरणकारणस्य नात्र

पुनराशङ्कितव्यं किंचिदस्ति; तुल्यमत्रापि परमगम्भीरस्य जगत्कारणस्य तर्कानवगाह्यत्वम्‌, तर्कस्य चाप्रतिष्ठितत्वम्‌,
अन्यथानुमानेऽप्यविमोक्षः, आगमविरोध च---इत्येवंजातीयकं निराकरणकारणम्‌ ||

भोक्त्रापत्तेर विभाग चेत्‌ स्याल्लोकवत्‌ ।। 2.1.13 ।।

भोक्त्रापतत्यधिकरणम्‌ ।। 2.1.13 ।।

अन्यथा पुतनर्ब्रह्मकारणवादस्तर्कबलेनवाक्षिप्यते । यद्यपि श्रुतिः प्रमाणं स्वविषये भवति, तथापि प्रमाणान्तरेण
विषयापहारेऽन्यपरा भवितुमर्हति, यथा मन्त्रार्थवादौ; तर्कँऽपि स्वविषयादन्यत्राप्रतिष्ठितः स्यात्‌, यथा धर्माधर्मयोः;

किमतः, यद्येवम्‌ ? अत इदमयुक्तम्‌, यत्मरमाणान्तरप्रसिद्धार्थवबाधनं श्रुतेः; कथं पुनः प्रमाणान्तरप्रसिद्धोऽर्थः श्रुत्या
बाध्यत इति, अत्रोच्यते-- प्रसिद्धो ह्ययं भो क्तृभोग्यविभागो लोके-- भोक्ता चेतनः शारीरः, भोग्याः शब्दादयो विषया
इति; यथा भोक्ता देवदत्तः, भोग्य ओदन इति; तस्य च विभागस्याभावः प्रसज्येत, यदि भोक्ता भोग्यभावमापद्येत

भोग्यं वा भोक्तृभावमापद्येत; तयो चेतरेतरभावापत्तिः परमकारणादब्रह्मणोऽनन्यत्वात्प्रसज्येत; न चास्य प्रसिद्धस्य
विभागस्य बाधनं युक्तम्‌; यथा त्वद्यत्वे भोक्तृभोग्ययोर्विभागो दृष्टः, तथातीतानागतयोरपि कल्पयितव्यः;
तस्मात्प्रसिद्धस्यास्य भोक्तृभोग्यविभागस्याभावगप्रसङ्गादयुक्तमिदं ब्रह्मकारणतावधारणमिति चेत्ता चच्चोदयेत, तं प्रति
ब्रूयात--- स्याल्लोकवदिति । उपपद्यत एवायमस्मत्पक्षेऽपि विभागः, एवं लोके दृष्टत्वात्‌ । तथा हि--
समुद्रादुदकात्मनोऽनन्यत्वेऽपि तद्धिकाराणां फेनवीचीतरङ्गबुदबुदादीनामितरेतर विभाग इतरेतरासं लेषादिलक्षण च
व्यवहार उपलभ्यते; न च समुद्रादुदकात्मनोऽनन्यत्वेऽपि तद्विकाराणां फेनतरङ्गादीनामितरेतरभावापत्तिर्भवति; न च
तेषामितरेतरभावानापत्तांवपि समुद्रात्मनोऽन्यत्वं भवति; एवमिहापि--न भोक्तभोग्ययोरितरेतरभावापत्तिः, न च
परस्मादुब्रह्मणोऽन्यत्वं भविष्यति । यद्यपि भोक्ता न ब्रह्मणो विकारः ` तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्‌ ' इति
स्रष्टुरेवाविकृतस्य कार्यानुप्रवेशेन भोक्तृत्वश्रवणात्‌, तथापि कार्यमनुप्रविष्टस्यास्त्युपाधिनिमित्तो विभाग आकाशस्येव
घटाद्युपाधिनिमित्ता--इत्यतः, परमकारणादुब्रह्मणोऽनन्यत्वेऽप्युपपद्यते भोक्ृभोग्यलक्षणो विभागः
समृद्रतरङ्गादिन्यायनेत्युक्तम्‌ ।।

तदनन्यत्वमारम्भणशबव्दादिभ्यः ।। 2.1.14 ||

आरम्भणाधिकरणम्‌ ।। 2.1.14 ।।

अभ्युपगम्य चेमं व्यावहारिकं भोक्तृभोग्यलक्षणं विभागम्‌ ` स्याल्लोकवत्‌ ' इति परिहारोऽभिहितः; न त्वयं विभागः
परमार्थतोऽस्ति, यस्मात्तयोः कार्यकारणयोरनन्यत्वमवगम्यते । कार्यमाकाशादिकं बहुप्रपञ्चं जगत्‌; कारणं परं ब्रह्म;
तस्मात्कारणात्परमार्थतोऽनन्यत्वं व्यतिरेकेणाभावः कार्यस्यावगम्यते; कुतः ? आरम्भणशब्दादिभ्यः ।
आरम्भणशब्दस्तावदेकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञाय दृष्टान्तापेक्षायामुच्यते--- ` यथा सोम्थेकेन मृत्पिण्डन सर्व
मृन्मयं विज्ञात स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌ ' इति; एतदुक्तं भवति--एकेन मृत्पिण्डेन
परमार्थतो मृदात्मना विज्ञातेन सर्वं मृन्मयं घटशरावोदञ्चनादिकं मृदात्मकत्वाविशेषादिज्ञातं भवेत्‌; यतो वाचारम्भणं
विकारो नामधेयम्‌--वाचैव केवलमस्तीत्यारभ्यते--विकारः घटः शराव उदञ्चनं चेति; न तु वस्तुवृत्तेन विकारो नाम
काचिदस्ति; नामधेयमात्रं द्येतदनृतम्‌; मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌-- इति एष ब्रह्मणो दृष्टान्त आम्नातः; तत्र
श्रुताद्वाचारम्भणशब्दादार्ष्टान्तिकेऽपि ब्रह्मव्यतिरेकेण कार्यजातस्याभाव इति गम्यते । पुन च तेजोबन्नानां
ब्रह्मकार्यतामुक्त्वा तेजोबन्नकार्याणां तेजोवन्नव्यतिरेकेणाभावं ब्रवीति- ` अपागादग्नेरग्नित्वं वाचारम्भणं विकारो
नामधेयं त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम्‌ ' इत्यादिना । आरम्भणशब्दादिभ्य इत्यादिशब्दात्‌ ` एेतदात्म्यमिदं सर्वं तत्सत्यं
स आत्मा तत्त्वमसि ' ` इदं सर्वं यदयमात्मा ' ` ब्रह्मैवेदं सर्वम्‌ ' ` आत्मेवेदं सर्वम्‌ ' नेह नानास्ति किचन '!
इत्येवमाद्यप्यात्मेकत्वप्रतिपादनपरं वचनजातमुदाहर्तव्यम्‌; न चान्यथा एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं संपद्यते । तस्माद्यथा
घटकरकाद्याकाशानां महाकाशादनन्यत्वम्‌, यथा च मृगतृष्णिकोदकादीनामूषरादिभ्योऽनन्यत्वम्‌, दृष्टनष्टस्वरूपत्वात्‌
स्वरूपेण त्वनुपाख्यत्वात्‌; एवमस्य भोग्यभो क्त्रादिप्रपञ्वजातस्य ब्रह्मव्यतिरेकेणाभाव इति द्रष्टव्यम्‌ ।।

[|

नन्वनेकात्मकं ब्रह्म; यथा वृक्षोऽनेकशाखः, एवमनेकशक्तिप्रवृत्तियुक्तं ब्रह्म; अत एकत्वं नानात्वं चोभयमपि सत्यमेव--
यथा वृक्ष इत्येकत्वं शाखा इति च नानात्वम्‌; यथा च समुद्रात्मनैकत्वं फेनतरङ्गाद्यात्मना नानात्वम्‌, यथा च
मृदात्मनैकत्वं घटशरावाद्यात्मना नानात्वम्‌; तत्रैकत्वांशेन ज्ञानान्मोक्षव्यवहारः सेत्स्यति; नानात्वांशेन तु
कर्मकाण्डाश्रयौ लौकिकवेदिकव्यवहारौ सेत्स्यत इति; एवं च मृदादि दृष्टान्ता अनुरूपा

भविष्यन्तीति । नैवं स्यात्‌-- ` मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌ ' इति प्रकृतिमात्रस्य दृष्टान्ते सत्यत्वावधारणात्‌,
वाचारम्भणशब्देन च विकारजातस्यानृतत्वाभिधानात्‌, दार्ष्टान्तिकेऽपि ` एेतदात्म्यमिदं सर्वं तत्सत्यम्‌ ' इति च
परमकारणस्यैवैकस्य सत्यत्वावधारणात्‌, ` स आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो ' इति च शारीरस्य ब्रह्मभावोपदेशात्‌; स्वयं
प्रसिद्धं ह्येतच्छारीरस्य ब्रह्मात्मत्वमुपदिश्यते, न यत्नान्तरप्रसाध्यम्‌; अत चेदं शास्त्रीयं ब्रह्मात्मत्वमभ्युपगम्यमानं
स्वाभाविकस्य शारीरात्मवस्य बाधकं संपद्यते, रज्ज्वादिबुद्धय इव सर्पादिबुद्धीनाम्‌; बाधिते च शारीरात्मत्वे तदाश्रयः
समस्तः स्वाभाविको व्यवहारो बाधितो भवति, यत्प्रसिद्धये नानात्वांशोऽपरो ब्रह्मणः कल्प्येत; दर्शयति च--` यत्र
त्वस्य सर्वमात्मेवामूत्तत्केन कं पश्येत्‌ ' इत्यादिना ब्रह्मात्मत्वद्शिनं प्रति समस्तस्य क्रियाकारकफललक्षणस्य
व्यवहारस्याभावम्‌; न चायं व्यवहाराभावोऽवस्थाविशेषनिबद्धोऽभिधीयते इति युक्तं वक्तुम्‌; ` तत्त्वमसि ' इति
ब्रह्मात्मभावस्यानवस्थाविशेषनिबन्धनत्वात्‌; तस्करदृष्टान्तेन चानृताभिसंधस्य बन्धनं सत्याभिसंधस्य च मोक्षं दर्शयन्‌

एकत्वमेवैकं पारमार्थिकं दर्शयति, मिथ्याज्ञानविजृम्भितं च नानात्वम्‌; उभयसत्यतायां हि कथं व्यवहारगोचरोऽपि
जन्तुरनृताभिसंध इत्युच्यते ? ` मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ' इति च भेददृष्टिमपवदन्नेतदेव
दर्शयति; न चास्मिन्दर्शने ज्ञानान्मोक्ष इत्युपपद्यते, सम्यग्ज्ञानापनोद्यस्य कस्यचिम्मिथ्याज्ञानस्य
संसारकारणत्वेनानभ्युपगमात्‌; उभयसत्यतायां हि कथमेकत्वज्ञानेन नानात्वज्ञानमपनुद्यत इत्युच्यते ।
नन्वेकत्वैकान्ताभ्युपगमे नानात्वाभावात्परत्यक्षादीनि लौकिकानि प्रमाणानि व्याहन्येरन, निर्विषयत्वात्‌, स्थाण्वादिष्विव
पुरुषादिज्ञानानि; तथा विधिप्रतिषेधशास्त्रमपि भेदापक्षत्वात्तदभावे व्याहन्येत; मोक्षशास्त्रस्यापि शिष्यशासित्रादि
भेदापेक्षत्वात्तदभावे व्याघातः स्यात्‌; कथं चानृतेन मोक्षशास्त्रेण प्रतिपादितस्यात्मेकत्वस्य सत्यत्वमुपपद्येतेति ।
अत्रोच्यते-- नैष दोषः, सर्वव्यवहाराणामेव प्राग्रह्मात्मताविज्ञानात्सत्यत्वोपपत्तेः स्वप्नव्यवहारस्येव प्राग्बोधात्‌; यावद्धि
न सत्यात्मेकत्वप्रतिपत्तिस्तावत्प्रमाणप्रमेयफललक्षणेषु विकारेष्वनृतत्वबुद्धिर्न कस्यचिदुत्पद्यते; विकारानेव तुं ` अहम्‌ !
` मम ' इत्यविद्यया आत्मात्मीयेन भावेन सर्वो जन्तुः प्रतिपद्यते स्वाभाविकी ब्रह्मात्मतां हित्वा;
तस्मात्प्राग्रह्मात्मताप्रबोधादुपपन्नः सर्वो लौकिको वैदिक च व्यवहारः--यथा सुप्तस्य प्राकृतस्य जनस्य स्वप्ने
उच्चावचान्भावान्पश्यतो नि चतमेव प्रत्यक्षाभिमतं विज्ञानं भवति प्राक्प्रबोधात्‌, न च प्रत्यक्षाभासाभिप्रायस्तत्काले
भवति, तद्वत्‌ । कथं त्वसत्येन वेदान्तवाक्येन सत्यस्य ब्रह्मात्मत्वस्य प्रतिपत्तिरुपपद्येत्‌ ? न हि रज्जुसर्पेण दष्टो
प्रियते; नापि मृगतृष्णिकाम्भसा पानावगाहनादिप्रयोजनं क्रियत इति । नैष दोषः,
शङ्काविषादिनिमित्तमरणादिकार्योपलब्धेः, स्वप्नदर्शनावस्थस्य च सर्पदंशनोदकस्नानादिकार्यदर्शनात्‌;
तत्कार्यमप्यनृतमेवेति चेद्ब्रूयात्‌, तत्र ब्ूमः-- यद्यपि स्वप्नदर्शनावस्थस्य सर्पदंशनोदकस्नानादिकार्यमनृतम्‌, तथापि
तदवगतिः सत्यमेव फलम्‌, प्रतिबुद्धस्याप्यवबाध्यमानत्वात्‌; न हि स्वप्नादुत्थितः स्वप्नदृष्टं सर्पदंशनोदकस्नानादिकार्य
मिथ्येति मन्यमानस्तदवगतिमपि मिथ्येति मन्यते का चत्‌ । एतेन स्वप्नदृशोऽवगत्यबाधनेन देहमात्रात्मवादो दूषितो
वेदितव्यः । तथा च श्रुतिः-- ` यदा कर्मसु काम्येषु स्त्रियं स्वप्नेषु पश्यति । समृद्धि तत्र
जानीयात्तस्मिन्स्वप्ननिदर्शने ' इत्यसत्येन स्वप्नदर्शनेन सत्यायाः फलसमृद्धेः प्राप्तिं दर्शयति, तथा प्रत्यक्षदर्शनेषु
सत्यायाः फलसमद्धः प्राप्ति दर्शयति, तथा प्रत्यक्षदर्शनेषु केषुचिदरिष्टेषु जातेषु ` न चिरमिव जीविष्यतीति विद्यात्‌
इत्युक्त्वा ` अथ यः स्वप्ने पुरुषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति स एनं हन्ति ' इत्यादिना तेनासत्येनैव स्वप्नदर्शनेन
सत्यमरणं सूच्यत इति दर्शयति; प्रसिद्धं चेदं लोकेऽन्वयव्यतिरेककुशलानामीदृशेन स्वप्नदर्शनेन साध्वागमः सूच्यते,
ईदृशोनासाध्वागम इति; तथा अकारादिसत्याक्षरप्रतिपत्तिर्दष्टा रेखानृताक्षरप्रतिपत्तेः । अपि चान्त्यमिदं
प्रमाणमात्मेकत्वस्य प्रतिपादकम्‌--- नातःपरं किंचिदाकाङ्क्ष्यमस्ति; यथा हि लोके यजेतेत्युक्ते, किम्‌ ? केन ?
कथम्‌ £ इत्याकाङ्क्ष्यते; नैवं ` तत्त्वमसि ' ` अहं ब्रह्मास्मि ' इत्युक्ते, किंचिदन्यदाकाङ्क्ष्यमस्ति--
सवत्मिकत्वविषयत्वादवगतेः; सति ह्यन्यस्मिन्नवशिष्यमाणेऽर्थं आकाङ्क्षा स्यात्‌; न
त्वात्मेकत्वव्यतिरेकेणावशिष्यमाणोऽन्योऽर्थोऽस्ति, य आकाङ्क्ष्येत । न चेयमवगतिर्नोत्पद्यत इति शक्यं वक्तुम्‌, `
तद्धास्य विजज्ञौ ' इत्यादिश्रुतिभ्यः, अवगतिसाधनानां च श्रवणादीनां वेदानुवचनादीनां च विधीयमानत्वात्‌ । न
चेयमवगतिरनर्थिका भ्रात्तिर्वेति शक्यं वक्तुम्‌; अविद्यानिवृत्तिफलदर्शनात्‌, बाधकज्ञानान्तराभावाच्च ।
प्राक्वात्मेकत्वावगतेरव्याहतः सर्वः सत्यानृतव्यवहारो लौकिको वैदिक चेत्यवोचाम । तस्मादन्त्येन प्रमाणेन प्रतिपादिते
आत्मेकत्वे समस्तस्य प्राचीनस्य भेदव्यवहारस्य बाधितत्वात्‌ न अनेकात्मकब्रह्मकल्पनावकाशोऽस्ति । ननु
मृदादिदृष्टान्तप्रणयनात्परिणामवद्‌ब्रह्म शास्त्रस्याभिमतमिति गम्यते; परिणामिनो हि मृदादयोऽर्था लोके

समधिगता इति । नेत्युच्यते--- ` स वा एष महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्म ' ` स एष नेति नेत्यात्मा ' `
अस्थूलमनणु ' इत्याद्याभ्यः सर्वविक्रियाप्रतिषेधश्रुतिभ्यः ब्रह्मणः कूटस्थत्वावगमात्‌; न द्येकस्य ब्रह्मणः परिणामधर्मत्वं
तद्रहितत्वं च शक्यं प्रतिपत्तुम्‌; स्थितिगतिवत्स्यादिति चेत्‌, न; कूटस्थस्येति विशेषणात्‌; न हि कूटस्थस्य ब्रह्मणः
स्थितिगतिवदनेकधर्माश्रयत्वं संभवति; कूटस्थं च नित्यं ब्रह्म सर्वविक्रियाप्रतिषेधादित्यवोचाम; न च, यथा ब्रह्मण
आत्मेकत्वदर्शनं मोक्षसाधनम्‌, एवं जगदाकारपरिणामित्वदर्शनमपि स्वतन्त्रमेव कस्मेचित्फलायामिप्रेयते,
प्रमाणाभावात्‌; कुटस्थब्रह्मात्मेकत्वविज्ञानादेव हि फलं दर्शयति शास्त्रम्‌-- ` स एष नेति नेत्यात्मा ' इत्युपक्रम्य `
अभयं वै जनक प्राप्तोऽसि ' इत्येवंजातीयकम्‌ । तत्रैतत्सिद्धं भवति--ब्रह्मप्रकरणे सर्वधर्मविशेषपरहितब्रह्मदर्शनादेव
फलसिद्धौ सत्याम, यत्तत्राफलं श्रूयते ब्रह्मणो जगदाकारपरिणामित्वादि, तदब्रह्मदर्शनोपायत्वेनैव विनियुज्यते,
फलवत्संनिधावफलं तदङ्गमितिवत्‌; न लु स्वतन्त्रं फलाय कल्प्यत इति । न हि
परिणामवत्त्वविज्ञानात्परिणामवत्वमात्मनः फलं स्यादिति वक्तुं युकम्‌, कूटस्थनित्यत्वान्मोक्षस्य । ननु
कुटस्थब्रह्मात्मवादिन एकत्वैकान्त्यात्‌ ईशित्रीशितव्याभावे ईश्वरकारणप्रतिज्ञाविरोध इति चेत्‌, न;
अविद्यात्मकनामरूपबीजव्याकरणापक्षत्वात्सर्वज्ञत्वस्य । ` तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः ' इत्यादिवाक्येभ्यः

नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वरूपात्सर्वज्ञात्सर्वशक्तेरीश्वराज्जगज्जनिस्थितिप्रलयाः, नाचेतनात््रधानादन्यस्माद्वा---इत्येषोऽर्थः
प्रतिज्ञातः---` जन्माद्यस्य यतः ' इति; सा प्रतिज्ञा तदवस्थैव, न तद्विरुद्धोऽर्थः पुनरिहोच्यते । कथं नोच्यते,
अत्यन्तमात्मन एकत्वमद्वितीयत्वं च ब्रुवता ? श्रृणु यथा नोच्यते-- सर्वज्ञस्येश्वरस्यात्मभूते इवाविद्याकल्पिते नामरूपे
तत््वान्यत्वाभ्यामनिर्वचनीये संसारप्रपञ्चबीजभूते सर्वज्ञस्येश्वरस्य मायाशक्तिः प्रकृतिरिति न श्रुतिस्मृत्योरभिलप्येते;
ताभ्यामन्यः सर्वज्ञ ईश्वरः, ` आकाशो वे नाम नामरूपयोर्चर्वहिता ते यदन्तरा तद्ब्रह्म ' इति श्रुतेः, ` नामरूपे
व्याकरवाणि ' ` सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरो नामानि कृत्वाभिवदन्यदास्ते ' ` एकं बीजं बहुधा यः करोति '
इत्यादिश्रुतिभ्य च; एवमविद्याकृतनामरूपोपाध्यनुरोधीश्वरो भवति, व्योमेव घटकरकाद्युपाध्यनुरोधि; स च
स्वात्मभूतानेव घटाकाशस्थानीयानविद्यप्रत्युपस्थापितनामरूपकृतकार्यकरणसंघातानुरोधिनो जीवाख्याच्विज्ञानात्मनः
प्रतीष्टे व्यवहारविषये; तदेवमविद्यात्मकोपाधिपरिच्छेदापेक्षमेवेश्वरस्येश्वरत्वं सर्वज्ञत्वं सर्वशक्तित्वं च, न परमार्थतो
विद्यया अपास्तसर्वोपाधिस्वरूपे आत्मनि ईशित्रीशितव्यसर्वज्ञत्वादिव्यवहार उपपद्यते; तथा चोक्तम्‌--` यत्र
नान्यत्पश्यति नान्यच्छरणोति नान्यद्विजानाति स भूमा ' इति; ` यत्र त्वस्य सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्‌ ' इत्यादिना
च; एवं परमार्थावस्थायां सर्वव्यवहाराभावं वदन्ति वेदान्ताः सर्वे; तथेश्वरगीतास्वपि--- ` न कर्तृत्वं न कर्माणि
लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ' ` नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभुः ।
अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः ' इति परमार्थावस्थायामीशित्रीशितव्यादिव्यवहाराभावः प्रदर्श्यते;
व्यवहारावस्थायां तूङ्तः श्रुतावपीश्वरादिव्यवहारः---` एष सर्वेश्वर एष भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधरण एषां
लोकानामसंभेदाय ' इति; तथा चेश्वरगीतास्वपि--- ` ईश्वरः सर्वभूतानां हृदेशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन्सर्वभूतानि
यन्त्रारूढानि मायया ' इति; सूत्रकारोऽपि परमार्थामिप्रायेण ` तदनन्यत्वम्‌ ' इत्याह; व्यवहाराभिप्रायेण तु `
स्याल्लोकवत्‌ ' इति महासमुद्रादिस्थानीयतां ब्रह्मणः कथयति, अप्रत्याख्यायेव कार्यप्रपञ्चं परिणामप्रक्रियां चाश्रयति--
-सगुणेषूपासनेषूपयोक्ष्यत इति ।।

भावे चोपलब्धेः || 2.1.15 ||

|| 2.1.15 ।।

इत च कारणादनन्यत्वं कार्यस्य, यत्कारणं भाव एव कारणस्य कार्यमुपलभ्यते, नाभावे; तद्यथा--सत्यां मृदि घट
उपलभ्यते, सत्सु च तन्तुषु पटः; न च नियमेनान्यभावेऽन्यस्योपलब्धिर्दृष्टा; न ह्यश्वो गोरन्यः सन्गोर्भाव एवोपलभ्यते;
न च कुलालभाव एव घट उपलभ्यते, सत्यपि निमित्तनैमित्तिकभावेऽन्यत्वात्‌ । नन्वन्यस्य
भावेऽप्यन्यस्योपलघ्पिर्नियता दृश्यते, यथाग्निभावे धूमस्येति; नेत्युच्यते-- उद्वापितेऽप्यग्नौ गोपालघुटि कादिधारितस्य
धूमस्य दृश्यमानत्वात्‌ । अथ धूमं कयाविदवस्थया विशिष्यात्‌--ईदृशो धूमो नासत्यग्नौ भवतीति, नैवमपि

का चदोषः; तद्भावानुरक्तां हि बुद्धि कार्यकारणयोरनन्यत्वे हेतुं वयं वदामः; न चासावग्निधूमयोर्विद्यते ।
भावाच्चोपलब्धेः--इति वा सूत्रम्‌ । न केवलं शब्दादेव कार्यकारणयोरनन्यत्वम्‌,
प्रत्यक्षोपलब्धिमावाच्च तयोरनन्यत्वमित्यर्थः; भवति हि प्रत्यक्षोपलब्िः कार्यकारणयोरनन्यत्वे; तद्यथा---तन्तुसंस्थाने
पटे तन्तुव्यतिरेकेण पटो नाम कार्य नैवोपलभ्यते, केवास्तु तन्तव आतानवितानवन्तः प्रत्यक्षमुपलम्यन्ते, तथा
तन्तुष्वंशवः, अंशुषु तदवयवाः । अनया प्रत्यक्षोपलब्ध्या लोहितशुक्लकृष्णानि त्रीणि रूपाणि, ततो
वायुमात्रमाकाशमात्रं चेत्यनुमेयम्‌, ततः परं ब्रह्मीकमेवाद्वितीयम्‌; तत्र सर्वप्रमाणानां निष्ठामवोचाम ।।

सतत्वाच्चावरस्य ।। 2.1.16 ||
|| 2.1.16 ।।

इत च कारणात्कार्यस्यानन्यत्वम्‌, यत्कारणं प्रागुत्पत्तेः कारणात्मनैव कारणे सतत्वतमवरकालीनस्य कार्यस्य श्रूयते
सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌ ' ` आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्‌ ' इत्यादाविदंशब्दगृहीतस्य कार्यस्य कारणेन
सामानाधिकरण्यात्‌; यच्च यदात्मना यत्र न वर्तते, न तत्तत उत्पद्यते, यथा सिकताभ्यस्तेलम्‌;
तस्मात्प्ागत्पत्तेरनन्यत्वादुत्पन्नमप्यनन्यदेव कारणात्कार्यमित्यवगम्यते । यथा च कारणं ब्रह्म त्रिषु कालेषु सत्त्वं न

व्यभिचरति, एवं कार्यमपि जगनच्तरिषु कालेषु सत्त्वं न व्यभिचरति; एकं च पुनः सत्त्वम्‌; अतोऽप्यनन्यत्वं
कारणात्कार्यस्य ||

असद्‌व्यपदेशान्नेति चेन्न धर्मान्तरेण वाक्यशेषात्‌ ।। 2.1.17 ||
|| 2.1.17 ।।

ननु क्वविदसत्त्वमपि प्रागुत्पत्तेः कार्यस्य व्यपदिशति श्रुतिः-- ` असदेवेदमग्र आसीत्‌ ' इति, ` असद्वा इदमग्र
आसीत्‌ ' इति च; तस्मादसद्‌व्यपदेशातन्न प्रागुत्पत्तेः कार्यस्य सत्त्वमिति चेत्‌-- नेति ब्रूमः; न
ह्ययमत्यन्तासत्त्वाभिप्रायेण प्रागुत्पत्तेः कार्यस्यासदव्यपदेशः; कि तर्हि, व्याकृतनामरूपत्वाद्धर्मादव्याकृतनामरूपत्वं
धर्मान्तरम्‌, तेन धर्मान्तरेणायमसद्व्यपदेशः प्रागुत्पत्तेः सत एव कार्यस्य कारणरूपेणानन्यस्य; कथमेतदवगम्यते ?
वाक्यशेषात्‌ । यदुपक्रमे संदिग्धार्थ वाक्यं तच्छेषान्नि चीयते; इह च तावत्‌ ` असदेवेदमग्र आसीत्‌
इत्यसच्छब्देनोपक्रमे निर्दिष्टं यत, तदेव पुनस्तच्छब्देन परामृश्य, सदिति विशिनष्टि-- ` तत्सदासीत्‌ ' इति--
असत च पूर्वापरकालासंबन्धात्‌ आसीच्छब्दानुपपत्ते च; ` असद्वा इदमग्र आसीत्‌ ' इत्यत्रापि ` तदात्मानं स्वयमकुरुत
' इति वाक्यशेषे विशेषान्रात्यन्तासत्त्वम्‌; तस्माद्धरमान्तरेणेवायमसद्व्यपदेशः प्रागुत्पत्तेः कार्यस्य; नामरूपव्याकृतं हि
वस्तु सच्छब्दार्ह लोके प्रसिद्धम्‌; अतः प्रड्नामरूपव्याकरणादसदिवासीदित्युपचर्यते ||

युक्तेः शब्दान्तराच्च ।। 2.1.18 ।।
|| 2.1.18 ।।

युक्ते च प्रागुत्पत्तेः कार्यस्य सतत्वमनन्यत्वं च कारणादवगम्यते, शब्दान्तराच्च ||

युक्तिस्तावद्र्ण्यते-- दधिघटरुचकाद्य्थिभिः प्रतिनियतानि कारणानि क्षीरमृत्तिकासुवर्णादीन्युपादीयमानानि लोके
दृश्यन्ते; न हि दध्य्थिभिर्मृत्तिको पादीयते, न घटार्थिभिः क्षीरम्‌; तदसत्कार्यवादे नोपपद्येत; अविशिष्टे हि प्रागुत्पत्तेः
सर्वस्य सर्वत्रासत्त्वे कस्मातक्षीरादेव दध्युत्पद्यते, न मृत्तिकायाः ? मृत्तिकाया एव च घट उत्पद्यते, न क्षीरात्‌ ?
अथाविशिष्टेऽपि प्रागसत्तवे क्षीर एव दध्नः का चदतिशयो न मृत्तिकायाम्‌, मृत्तिकायामेव च घटस्य का चिदतिशयो न
क्षीरे--इत्युच्येत--अतस्तर्ह्यतिशयवत्वात्प्रागवस्थाया असत्कार्यवादहानिः, सत्कार्यवादसिद्धि च; शक्ति च कारणस्य
कार्यनियमार्था कल्प्यमाना नान्या असती वा कार्य नियच्छेत्‌, असत्त्वाविशेषादन्यत्वाविशेषाच्व;
तस्मात्कारणस्यात्मभूता शक्तिः, शक्ते चात्मभूतं कार्यम्‌ । अपि च कार्यकारणयोरद्रव्यगुणादीनां
चाश्वमहिषवद्भदबुद्ध्यभावात्तादात्म्यमभ्युपगन्तव्यम्‌; समवायकल्पनायामपि, समवायस्य समवायिभिः
संबन्धेऽभ्युपगम्यामने, तस्य तस्यान्योन्यः संबन्धः कल्पयितव्य इत्यनवस्थाप्रसङ्गः, अनम्युपगम्यमाने च
विच्छेदप्रसङ्गः; अथ समवायः स्वयं संबन्धरूपत्वादनपक्ष्येवापरं संबन्धं संबध्येत, संयोगोऽपि तर्हि स्वयं
संबन्धरूपत्वादनपेक्ष्येवापरं समवायं संबध्येत; तादात्म्यप्रतीते च द्रव्यगुणादीनां

समवायकल्पनानर्थक्यम्‌ । कथं च कार्यमवयविद्रव्यं कारणेष्ववयवद्रव्येषु वर्तमानं वर्तते ? किं समस्तेष्ववयवेषु वर्तेत,
उत प्रत्यवयवम्‌ ? यदि तावत्समस्तेषु वर्तेत, ततोऽवयव्यनुपलब्धिः प्रसज्येत, समस्तावयवसंनिकर्षस्याशक्यत्वात्‌; न
हि बहुत्वं समस्तेष्वाश्रयेषु वर्तमानं व्यस्ताश्रयग्रहणेन गृह्यते; अथावयवशः समस्तेषु वर्तेत
तदाप्यारम्भकावयवव्यतिरेकेणावयविनोऽवयवाः कल्प्येरन्‌, यैरारम्भकेष्ववयवेष्ववयवशोऽवयवी वर्तेत;
कोशावयवव्यतिरिक्तैर््यवयवेरसिः कोशं व्याप्नोति; अनवस्था चैवं प्रसज्येत, तेषु तेष्ववयवेषु
वर्तयितुमन्येषामन्येषामवयवानां कल्पनीयत्वात्‌; अथ प्रत्यवयवं वर्तेत, तदैकत्र व्यापारेऽन्यत्राव्यापारः स्यात्‌; न हि
देवदत्तः सुघ्ने संनिधीयमानस्तदहरेव पाटलिपुत्रेऽपि संनिधीयते; युगपदनेकत्र वृत्तावनेकत्वप्रसङ्गः स्यात्‌,
देवदत्तयज्ञदत्तयोरिव सुघ्नपाटलिपुत्रनिवासिनोः; गोत्वादिवत्परत्येकं परिसमाप्तेर्न दोष इति चेत्‌, न; तथा
प्रतीत्यभावात्‌; यदि गोत्वादिवत्परत्येकं परिसमाप्तोऽवयवी स्यात्‌, यथा गोत्वं प्रतिव्यक्तिप्रत्यक्षं गृह्यते, एवमवयव्यपि
प्रत्यवयवं प्रत्यक्षं गृह्येत; न चैवं नियतं गृह्यते; प्रत्येकपरिसमाप्तौ चावयविनः कार्येणाधिकारात्‌, तस्‌ चैकत्वात्‌,
श्रृङ्गेणापि स्तनकार्य कुर्यात्‌, उरसा च पृष्ठकार्यम्‌; न चैवं दृश्यते । प्रागुत्पत्ते च कार्यस्यासत्त्वे, उत्पत्तिरकर्तृका

निरास्मिका च स्यात्‌; उत्पत्ति च नाम क्रिया, सा सकर्तृकैव भवितुमर्हति, गत्यादिवत्‌; क्रिया च नाम स्यात्‌,
अकर्तृका च-इति विप्रतिषिध्येत; घटस्य चोत्पत्तिरुच्यमाना च घटकर्तृका, कि तर्यन्यकर्तृका --- इति कल्प्या
स्यात्‌; तथा कपालादीनामप्युत्पत्तिरुच्यमानान्यकर्तृकेव कल्प्येत; तथा च सति ` घट उत्पंद्यते ' इत्युक्ते, `
कुलालादीनि कारणान्युत्पद्यन्ते ' इत्युक्तं स्यात्‌; न च लोके घटोत्पत्तिरित्युक्ते कुलालादीनामत्युत्पद्यमानता प्रतीयते,
उत्पन्नताप्रतीतेः; अथ स्वकारणसत्तासंबन्ध एवोत्पत्तिरात्मलाभ च कार्यस्येति चेत्‌--कथमलब्धात्मकं संबध्येतेति
वक्तव्यम्‌; सतोर्हि द्योः संबन्धः संभवति, न सदसतोरसतोर्वा; अभावस्य च निरुपाख्यत्वात्म्रागुत्पत्तेरिति
मर्यादाकरणमनुपपन्नम्‌; सतां हि लोके क्षेत्रगृहादीनां मर्यादा दृष्टा नाभावस्य; न हि, वन्ध्यापुत्रो राजा बभूव
प्राक्पूर्णवर्मणोऽभिषकादित्येवंजातीयकेन मर्यादाकरणेन, निरुपाख्यो वन्ध्यापुत्र--- राजा बभूव भवति भविष्यतीति वा-
-- विशेष्यते; यदि च वन्ध्यापुत्रोऽपि कारकव्यापारादूर्ध्वमभविष्यत्‌, तत इदमप्युपापत्स्यत--कार्यभावोऽपि
कारकव्यापारादुर््वं भविष्यतीति; वयं तु पश्यामः-- वन्ध्यापुत्रस्य कार्याभावस्य चाभावत्वाविशेषात्‌, यथा बन्ध्यापुत्रः
कारकव्यापारादूर्ध्वं न भविष्यति, एवं कार्याभावोऽपि कारकव्यापारादूर्ध्व न भविष्यतीति । नन्वेवं सति
कारकव्यापारोऽनर्थकः प्रसज्येत; यथेव हि प्राक्सिद्धत्वात्कारणस्वरूपसिद्धये न का चदव्याप्रियते, एवं
प्राक्सिद्धत्वात्तदनन्यत्वाच्च कार्यस्य स्वरूपसिद्धयेऽपि न का चद्व्याप्रियेत; व्याप्रियते च; अतः
कारकव्यापारार्थवत्त्वाय, मन्यामहे, प्रागत्पत्तेरभावः कार्यस्येति चेत्‌, नैष दोषः; यतः कार्याकारेण कारणं
व्यवस्थापयतः कारकव्यापारस्यार्थवत््वमुपपद्यते; कार्याकारोऽपि कारणस्यात्मभूत एव, अनात्मभूतस्यानारभ्यत्वात्‌--
इत्यभाणि; न च विशेषदर्शनमात्रेण वस्त्वन्यत्वं भवति; न हि देवदत्तः संकुचितहस्तपादः प्रसारितहस्तपाद च
विशेषेण दृश्यमानोऽपि वस्त्वन्यत्वं गच्छति, स एवेति प्रत्यभिज्ञानात्‌; तथा प्रतिदिनमनेकसंस्थानानामपि पित्रादीनां न
वस्त्वन्यत्वं भवति, मम पिता मम भ्राता मम पुत्र इति प्रत्यभिज्ञानात्‌; जन्मोच्छेदानन्तरितत्वात्तत्र युक्तम्‌, नान्यत्रेति
चेत्‌, न; क्षीरादीनामपि दध्याद्याकारसंस्थानस्य प्रत्यक्षत्वात्‌; अदृश्यमानानामपि वटधानादीनां
समानजातीयावयवान्तरोपचितानामङ्कुरादिभावेन दर्शनगोचरतापत्तौ जन्मसंज्ञा;
तेषामेवावयवानामपचयवशाददर्शनापनत्तावुच्छेदसंज्ञा; तत्रेदृग्जन्मोच्छेदान्तरितत्वाच्चेदसतः सत्त्वापत्तिः,

सत चासत्त्वापत्तिः, तथा सति गर्भवासिन उत्तानशायिन च भेदप्रसङ्गः; तथा च बाल्ययोवनस्थाविरेष्वपि
भेदप्रसङ्गः, पित्रादिव्यवहारलोपप्रसङ्ग च । एतेन क्षणभङ्गवादः प्रतिवदितव्यः । यस्य तु पुनः
प्रागुत्पत्तेरसत्कार्यम्‌, तस्य निर्विषयः कारकव्यापारः स्यात्‌, अभावस्य विषयत्वानुपपत्ते---
आकाशहननप्रयोजनखङ्गाद्यनेकायुधप्रयुक्तिवत्‌; समवायिकारणविषयः कारकव्यापारः स्यादिति चेत्‌, न; अन्यविषयेण
कारकव्यापारेणान्यनिष्पत्तेरतिप्रसङ्गात्‌; समवायिकारणस्यैवात्मातिशयः कार्यमिति चेत्‌, न; सत्कार्यतापत्तेः ।
तस्मात्क्षीरादीन्येव द्रव्याणि दध्यादिभावेनावतिष्ठमानानि कार्याख्यां लभन्त इति न कारणादन्यत्कार्यं वर्षशतेनापि
शक्यं कल्पयितुम्‌ । तथा मूलकारणमेव आ अन्त्याकार्यात्‌ तेन तेन कार्याकरेण नटवत्सर्वव्यवहारास्पदत्वं प्रतिपद्यते

< <

| एवं युक्तेः, कार्यस्य प्रागुत्पत्तेः सत्त्वम्‌, अनन्यत्वं च कारणात्‌, अवगम्यते ||

शब्दान्तराच्चैतदवगम्यते-- पूर्वसूत्रेऽसदव्यपदेशिनः शब्दस्योदाहृतत्वात्ततोऽन्यः सद्व्यपदेशी शब्दः
शब्दान्तरम्‌-- ` सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ ' इत्यादि । ` तद्धैक आहुरसदेवेदमग्र आसीत्‌ " इति
चासत्पक्षमुपक्षिप्य, ` कथमसतः सज्जायेत ' इत्याक्षिप्य, ` सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌ ' इत्यवधार यति;
तत्रेदंशब्दवाच्यस्य कार्यस्य प्रागुत्पत्तेः सच्छब्दवाच्येन कारणेन सामानाधिकरण्यस्य श्रूयमाणत्वात्‌, सत्त्वानन्यत्वे
प्रसिध्यतः । यदि तु प्रागुत्पत्तेरसत्कार्य स्यात्‌, प चाच्चोत्पद्यमानं कारणे समवेयात्‌, तदन्यत्कारणात्स्यात्‌, तत्र
येनाश्रुतं श्रुतं भवति ' इतीयं प्रतिज्ञा पीड्येत; सत्त्वानन्यत्वावगतेस्त्वियं प्रतिज्ञा समर्थ्यते ।।

९

पटवच्च ।। 2.1.19 ||
|| 2.1.19 ।।

यथा च संवेष्टितः पटो न व्यक्तं गृह्यते-- किमयं पटः, किं वान्यद्‌द्रव्यमिति; स एव प्रसारितः यत्संवेष्टितं द्रव्यं
तत्पट एवेति प्रसारणेनाभिव्यक्तो गृह्यते । यथा च संवेष्टनसमये पट इति गृह्यमाणोऽपि न विशिष्टायामविस्तारो
गृह्यते; स एव प्रसारणसमये विशिष्टायामविस्तारो गृह्यते-- न संवेष्टितरूपादन्योऽयं भिन्नः पट इति, एवं

तन्त्वादिकारणावस्थं पटादिकार्यमस्पष्टं सत्‌, तुरीवेमकुविन्दादिकारकव्यापाराभिव्यक्तं स्पष्टं गृह्यते । अतः
संवेष्टितप्रसारितपटन्यायेनैवानन्यत्कारणात्कार्यमित्यर्थः ।।

यथा च प्राणादि || 2.1.20 ।।
|| 2.1.20 ||

यथा च लोके प्राणापानादिषु प्राणभेदेषु प्राणायामेन निरुद्धेषु कारणमात्रेण रूपेण वर्तमानेषु जीवनमात्रं कार्यं
निर्वर्त्यते, नाकुञ्चनप्रसारणादिकं कार्यान्तरम्‌; तेष्वेव प्राणभेदेषु पुनः प्रवृत्तेषु जीवनादधिकमाकुञ्चनप्रसारणादिकमपि
कार्यान्तरं निर्वर्त्यते; न च प्राणमेदानां प्रभेदवतः प्राणादन्यत्वम्‌, समीरणस्वभावाविशेषात्‌--एवं कार्यस्य
कारणादनन्यत्वम्‌ । अत च कृत्स्नस्य जगतो ब्रह्मकार्यत्वात्तदनन्यत्वाच्च सिद्धैषा श्रौती प्रतिज्ञा-- ` येनाश्रुतं श्रुतं
भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातम्‌ ' इति ।।

इतरव्यपदेशाद्धिताकरणादिदोषप्रसक्तिः ।। 2.1.21 ||

इतरव्यपदेशाधिकरणम्‌ ।। 2.1.21 ।।

अन्यथा पुन चेतनकारणवाद आक्षिप्यते-- चेतनाद्धि जगत्प्रक्रियायामाश्रीयमाणायां हिताकरणादयो दोषाः प्रसज्यन्ते;
कुतः ? इतरव्यपदेशात्‌ । इतरस्य शारीरस्य ब्रह्मात्मत्वं व्यपदिशति श्रुतिः-- ` स आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो ' इति
प्रतिबोधनात्‌; यद्वा--- इतरस्य च ब्रह्मणः शारीरात्मत्वं व्यपदिशति--- ` तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्‌ ' इति
स्रष्टुरेवाविकृतस्य ब्रह्मणः कार्यानुप्रवेशेन शारीरात्मत्वदर्शनात्‌; ` अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि '!
इति च परा देवता जीवमात्मशब्देन व्यपदिशन्ती, न ब्रह्मणो भिन्नः शारीर इति दर्शयति; तस्माद्यदुब्रह्मणः स्रष्टृत्वं
तच्छारीरस्यैवेति । अत च स्वतन्त्रः कर्ता सन्‌ हितमेवात्मनः सौमनस्यकरं कुर्यात्‌, नाहितं
जन्ममरणजरारोगाद्यनेकानर्थजालम्‌; न हि का चिदपरतन्त्रो बन्धनागारमात्मनः कृत्वानुप्रविशति; न च
स्वयमत्यन्तनिर्मलः सन्‌ अत्यन्तमलिनं देहमात्मत्वेनोपेयात्‌; कृतमपि कथंचिद्यदुःखकरं तदिच्छया जह्यात्‌; सुखकरं
चोपाददीत; स्मरेच्च--मयेदं जगद्‌ विम्बं विचित्रं विरचितमिति; सर्वो हि लोकः स्पष्टं कार्य कृत्वा स्मरति--- मयेदं
कृतमिति; यथा च मायावी स्वयं प्रसारितां मायामिच्छया अनायासेनैवोपसंहरति, एवं शारीरोऽपीमां सृष्टिमुपसंहरेत्‌;
स्वकीयमपि तावच्छरीरं शारीरो न शक्नोत्यनायासेनोपसंहर्तुम्‌; एवं हितक्रियाद्यदर्शनादन्याय्या चेतनाज्जगत्प्रक्रियेति
गम्यते ||

अधिकं तु भेदनिर्देशात्‌ ।। 2.1.22 ।।

|| 2.1.22 ।।

तु-शब्दः पक्षं व्यावर्तयति । यत्सर्वज्ञं सर्वशक्ति ब्रह्म नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं शारीरादधिकमन्यत, तत्‌ वयं जगतः
स्रष्ट्‌ ब्रूमः; न तस्मिद्हि ताकरणादयो दोषाः प्रसज्यन्ते; न हि तस्य हितं किचित्कर्तव्यमस्ति, अहितं वा परिहर्तव्यम्‌,
नित्यमुक्तस्वभावत्वात्‌; न च तस्य ज्ञानप्रतिबन्धः शक्तिप्रतिबन्धो वा क्वचिदप्यस्ति, सर्वज्ञत्वात्सर्वशक्तित्वाच्च;
शारीरस्त्वनेवंविधः; तस्मिन्प्रसज्यन्ते हिताकरणादयो दोषाः; न तुं तं वयं जगतः

स्रष्टारं ब्रूमः; कुत एतत्‌ ? भेदनिर्दशात्‌-- ` आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ' `
सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यः ' ` सता सोम्य तदा संपन्नो भवति ' ` शारीर आत्मा प्राज्ञेनात्मनान्वारूढः '
इत्येवंजातीयकः कर्तृकर्मादिभेदनिर्देशो जीवादधिकं ब्रह्म दर्शयति । नन्वभेदनिर्देशोऽपि दर्शितः-- ` तत्त्वमसि '
इत्येवंजातीयकः; कथं भेदाभेदौ विरुद्धौ संभवेयाताम्‌ 2 नैष दोषः, महाकाशघटाकाशन्यायेनोभयसंभवस्य तत्र तत्र
प्रतिष्ठापितत्वात्‌ । अपि च यदा ` तत्त्वमसि ' इत्येवंजातीयकेनाभे दनिर्देशेनाभेदः प्रतिबोधितो भवति, अपगतं भवति
तदा जीवस्य संसारित्वं ब्रह्मण च स््रष्टृत्वम्‌, समस्तस्य मिथ्याज्ञानविजुम्भितस्य भेदव्यवहारस्य सम्यग्ज्ञानेन
बाधितत्वात्‌; तत्र कुत एव सृष्टिः 2 कुतो वा हिताकरणादयो दोषाः ?

अविद्याप्रत्युपस्थापितनामरूपकृतकार्यकरणसंघातोपाध्यविवेककृता हि भ्रान्तिर्हिताकरणादिलक्षणः संसारः, न तु

परमार्थतोऽस्तीत्यसकृदवोचाम--- जन्ममरणच्छेदनभेदनाद्यभिमानवत्‌; अबाधिते तु भेदव्यवहारे ` सोऽन्वेष्टव्यः स

विजिज्ञासितव्यः ' इत्येवंजातीयकेन भेदनिर्देशनावगम्यमानं ब्रह्मणोऽधिकत्वं हिताकरणादिदोषप्रसक्ति

निरुणद्धि ||

|| 2.1.23 ।।

अश्मादिवच्च तदनुपपत्तिः ।। 2.1.23 ।|

यथा च लोके पृथिवीत्वसामान्यान्वितानामप्यश्मनां केचिन्महार्हा मणयो वच्वेदुर्यादयः, अन्ये मध्यमवीर्याः
सूर्यकान्तादयः, अन्ये प्रहीणाः श्वायसप्रकषेपणा्हः पाषाणाः-- इत्यनेकविधं वेचित्रयं दृश्यते; यथा
चैकपृथिवीव्यपाश्रयाणामपि बीजानां बहुविधं पत्रपुष्पफलगन्धरसादिवेचित्रयं चन्दनकिपाकचम्पकादिषूपलक्ष्यते; यथा

चैकस्याप्यन्नरसस्य लोहितादीनि केशलोमादीनि च विचित्राणि कार्याणि भवन्ति-- एवमेकस्यापि ब्रह्मणो

जीवप्राज्ञपृथक्त्वं का्यवेचित्रयं चोपपद्यत इत्यतः तदनुपपत्तिः, परपरिकल्पितदोषानुपपत्तिरित्यर्थः | श्रुते च

प्रामाण्यात्‌, विकारस्य च वाचारम्भणमात्रत्वात्‌ स्वप्दृश्यभाववेचित्र्यवच्च--इत्यभ्युच्चयः ||

उपसंहारदर्शनान्नेति चेन्न क्षीरवद्धि || 2.1.24 ||

उपसंहारदर्शनाधिकरमम्‌ ।। 2.1.24 ।।

चेतनं ब्रह्मीकमद्ितीयं जगतः कारणमिति यदुक्तम्‌, तन्नोपपद्यते; कस्मात्‌ ? उपसंहारदर्शनात्‌ । इह हि लोके

कुलालादयो घटपटादीनां कर्तारो मृदण्डचक्रसूत्रसलिलाद्यनेककारकोपसंहारेण संगृहीतसाधनाः सन्तस्तत्तत्कार्यं

कुर्वाणा दृश्यन्ते; ब्रह्म चासहायं तवाभिप्रेतम्‌; तस्य साधनान्तरानुपसंग्रहे सति कथं स्रष्टूत्वमुपपद्येत ? तस्मान्न ब्रह्म

जगत्कारणमिति चेत्‌, नैष दोषः; यतः क्षीरवद्‌द्रव्यस्वभावविशेषादुपपद्यते---यथा हि लोके क्षीरं जलं वा स्वयमेव

दधिहिमकरकादिभावेन परिणमतेऽनपेक्ष्य बाह्यं साधनम्‌, तथेहापि भविष्यति । ननु क्षीराद्यपि दध्यादिभावेन
परिणममानमपेक्षत एव बाह्यं साधनमौष्ण्यादिकम्‌; कथमुच्यते ` क्षीरवद्धि ' इति ? नैष दोषः; स्वयमपि हि क्षीरं यां
च यावतीं च परिणाममात्रामनुभवति, तावत्येव त्वार्यते त्वौष््यादिना दधिभावाय; यदि च स्वयं दधिभावशीलता न
स्यात्‌, नैवौष्ण्यादिनापि बलादधिभावमापद्येत; न हि वायुराकाशो वा ओष्ण्यादिना बलादधिभावमापद्यते;

साधनसामग्रया च तस्य पूर्णता संपाद्यते; परिपूर्णशक्तिकं तु ब्रह्म; न तस्यान्येन केनचित्पर्णता संपादयितव्या; श्रुति च
भवति---` न तस्य कार्यं करणं च विद्यते न तत्सम चाभ्यधिक च दृश्यते । परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी

ज्ञानबलक्रिया च ' इति । तस्मादेकस्यापि ब्रह्मणो विचित्रशक्तियोगात्‌ क्षीरादिवद्विचित्रपरिणाम उपपद्यते ।।

|| 2.1.25 ।।

देवादिवदपि लोके ।। 2.1.25 ||

स्यादेतत्‌-- उपपद्यते क्षीरादीनामचेतनानामनपेक्ष्यापि बाह्यं साधनं दध्यादिभावः, दृष्टत्वात्‌; चेतनाः पुनः कुलालादयः
साधनसामग्रीमपेक्ष्येव तस्मै तस्मे कार्याय प्रवर्तमाना दृश्यन्ते; कथं ब्रह्म चेतनं सत्‌ असहायं प्रवर्तेतेति--
देवादिवदिति ब्रूमः-- यथा लोके देवाः पितर ऋषय इत्येवमादयो महाप्रभावा चेतना अपि

सन्तोऽनपेक्ष्यैव किचिद्बाह्यं साधनमेश्वर्यविशेषयोगादभिध्यानमात्रेण स्वत एव बहूनि नानासंस्थानानि शरीराणि

प्रासादादीनि रथादीनि च निर्मिमाणा उपलभ्यन्ते, मन्त्रार्थवादेतिहासपुराणप्रामाण्यात्‌; तन्तुनाभ च स्वत एव

तन्तून्सृजति; बलाका चान्तरेणेव शुक्रं गर्भ धत्ते; पद्धिनी चानपक्ष्य किंचित्म्रस्थानसाधनं सरोन्तरात्सरोन्तरं प्रतिष्ठते--

- एवं चेतनमपि ब्रह्म अनपेक्ष्यैव बाह्यं साधनं स्वत एव जगत्सखरक्ष्यति । स यदि ब्रूयात्‌-- य एते देवादयो ब्रह्मणो

दृष्टान्ता उपात्तास्ते

दार्ष्टन्तिकेन ब्रह्मणा न समाना भवन्ति; शरीरमेव ह्यवेतनं देवादीनां शरीरान्तरादिविमूत्युपादने

उपादानम्‌, न तु चेतन आत्मा; तन्तुनाभस्य च क्षद्रतरजन्तुभक्षणाल्लाला कठिनतामापद्यमाना तन्तुर्भवति; बलाका च

स्तनयित्नुरवश्रवणाद्गर्भं धत्ते; पद्िनी च चेतनप्रयुक्ता सती अवेतनेनैव शरीरेण सरोन्तरात्सरोन्तरमुपसर्पति, वल्लीव
वृक्षम्‌, न तु स्वयमेवाचेतना सरोन्तरोपसर्पणे व्याप्रियते; तस्मान्नैते ब्रह्मणो दृष्टान्ता इति--- तं प्रति ब्रूयात्‌-- नायं
दोषः; कुलालादिदृष्टान्तवेलक्षण्यमात्रस्य विवक्षितत्वादिति-- यथा हि कुलालादीनां देवादीनां च समाने चेतनत्वे
कुलालादयः कार्यारम्भे बाह्यं साधनमपेक्षन्ते, न देवादयः; तथा ब्रह्म चेतनमपि न बाह्यं साधनमपेक्षिष्यत इत्येतावद्रयं
देवाद्युदाहरणेन विवक्षामः । तस्माद्यथेकस्य सामर्थ्यं दृष्टं तथा सर्वेषामेव भवितुमर्हतीति नास्त्येकान्त इत्यभिप्रायः ।।

कृत्स्नप्रसक्तर्निरवयवत्वशब्दकोपो वा ।। 2.1.26 ।।

कृत्स्नप्रसक्त्यधिकरणम्‌ ।। 2.1.26 ।।

चेतनमेकमद्वितीयं ब्रह्म क्षीरादिवद्देवादिवच्चानपक्ष्य बाह्यं साधनं स्वयं परिणममानं जगतः कारणमिति स्थितम्‌;
शास्त्रार्थपरिशुद्धये तु पुनराक्षिपति । कृत्स्नप्रसक्तिः कृत्स्नस्य ब्रह्मणः कार्यरूपेण परिणामः प्राप्नोति, निरवयवत्वात्‌--
यदि ब्रह्म पृथिव्यादिवत्सावयवमभविष्यत्‌, ततोऽस्यैकदेशः पर्यणंस्यत, एकदेश चावस्थास्यत; निरवयवं तु ब्रह्म
श्रुतिभ्योऽवगम्यते-- ` निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम्‌ ' ` दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः ' `
इदं महद्भूतमनन्तमपारं विज्ञानघन एव ' ` स एष नेति नेत्यात्मा ' ` अस्थूलमनणु ' इत्याद्याभ्यः
सर्वविशेषप्रतिषेधिनीभ्यः; तत चैकदेशपरिणामासंभवात्कृत्स्नपरिणामप्रसक्तौ सत्यां मूलोच्छेदः प्रसज्येत;
दरष्टव्यतोपदेशानर्थक्यं च आपद्येत, अयत्नदृष्टत्वात्कार्यस्य, तद्व्यतिरिक्तस्य च ब्रह्मणोऽसंभवात्‌;
अजत्वादिशब्दव्याकोप च । अथेतद्दोषपरिजिहीर्षया सावयवमेव ब्रह्माभ्युपगम्येत, तथापि ये निरवयवत्वस्य
प्रतिपादकाः शब्दा उदाहृतास्ते प्रकुप्येयुः; सावयवत्वे चानित्यत्वप्रसङ्ग इति--सर्वथायं पक्षो न घटयितुं शक्यत
इत्याक्षिपति ।।

श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वात्‌ ।। 2.1.27 ।।

|| 2.1.27 ||

तु-शब्देनाक्षेपं परिहरति । न खल्वस्मत्पक्षे का चदपि दोषोऽस्ति । न तावत्कृत्स्नप्रसक्तिरस्ति; कुतः ? श्रुतेः--यथेव
हि ब्रह्मणो जगदुत्पत्तिः श्रूयते, एवं विकारव्यतिरेकेणापि ब्रह्मणोऽवस्थानं श्रूयते-प्रकृतिविकारयोर्भदेन व्यपदेशात्‌ `
सेयं देवतैक्षत हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ' इति, ` तावानस्य महिमा
ततो ज्यायो च पूरुषः । पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ' इति चैवंजातीयकात्‌; तथा
हृदयायतनत्वववनात्‌; सत्संपत्तिवचनाच्च---यदि च कृत्स्नं ब्रह्म कार्यभावेनोपयुक्तं स्यात्‌, ` सता सोम्य तदा संपन्नो
भवति ' इति सुषुप्तिगतं विशेषणमनुपपन्नं स्यात्‌, विकृतेन ब्रह्मणा नित्यसंपन्नत्वादविकृतस्य च ब्रह्मणोऽभावात्‌;
तथेद्दियगोचरत्वप्रतिषधात्‌--ब्रह्मणो विकारस्य चेद्ियगोचरत्वोपपत्तेः; तस्मादस्त्यविकृतं ब्रह्म । न च
निरवयवत्वशब्दव्याको पोऽस्ति, श्रूयमाणत्वादेव निरवयवत्वस्याप्यभ्युपगम्यमानत्वात्‌; शब्दमूलं च ब्रह्म शब्दप्रमाणकम्‌,
नेद्ियादिप्रमाणकम्‌; तद्यथाशब्दमम्युपगन्तत्र्यम्‌; शब्द चोभयमपि ब्रह्मणः प्रतिपादयति-- अकृत्स्नप्रसक्ति निरवयवत्वं
च; लौकिकानामपि मणिमन्त्रौषधिप्रभृतीनां देशकालनिमित्तवेचित्र्यवशाच्छक्तयो विरुद्धानेककार्यविषया दृश्यन्ते; ता
अपि तावन्नोपदेशमन्तरेण केवलेन तर्केणावगन्तुं शक्यन्ते-- अस्य वस्तुन एतावत्य एतत्सहाया एतद्विषया
एतत्प्रयोजना च शक्तय इति; किमुताचिन्त्यस्वभावस्य ब्रह्मणो रूपं विना शब्देन न निरूप्येत; तथा चाहुः पौराणिकाः
- ` अचिन्त्याः खलु ये भावा न तांस्तर्केण योजयेत्‌ । प्रकृतिभ्यः परं यच्च तदचिन्त्यस्य लक्षणम्‌ ' इति ।
तस्माच्छब्दमूल एवातीद्रियार्थयाथात्म्याधिगमः । ननु शब्देनापि न शक्यते विरुद्धोऽर्थः
प्रत्याययितुम्‌-- निरवयवं च ब्रह्म परिणमते न च कृत्स्नमिति; यदि निरवयवं ब्रह्म स्यात्‌, नैव परिणमेत, कृत्स्नमेव
वा परिणमेत; अथ केनचिद्रूपेण परिणमेत केनचिच्चावतिष्ठेतेति, रूपभेदकल्पनात्सावयवमेव प्रसज्येत; क्रियाविषये हि
` अतिरात्रे षोडशिनं गृह्णाति ' ` नातिरात्रे षोडशिनं गृहणाति ' इत्येवंजातीयकायां विरोधप्रतीतावपि विकल्पाश्रयणं
विरोधापरिहारकारणं भवति, पुरुषतन्त्रत्वाच्चानुष्ठानस्य; इह तु विकल्पाश्रयणेनापि न विरोधपरिहारः संभवति,
अपुरुषतन्त्रत्वादरस्तुनः; तस्माहर्घटमेतदिति-- नैष दोषः, अविद्याकस्पितरूपभेदाभ्युपगमात्‌ । न ह्यविद्याकल्पितेन
रूपभेदेन सावयवं वस्तु संपद्यते; न हि तिमिरोपहतनयनेनानेक इव चन्द्रमा दृश्यमानोऽनेक एव भवति;

अविद्याकल्पितेन च नामरूपलक्षणेन रूपभेदेन व्याकृताव्याकृतात्मकेन तत्त्वान्यत्वाभ्यामनिर्वचनीयेन ब्रह्म
परिणामादिसर्वव्यवहारास्पदत्वं प्रतिपद्यते; पारमार्थिकेन च रूपेण सर्वव्यवहारातीतमपरिणतमवतिष्ठते,
वाचारम्भणमात्रत्वाच्चाविद्याकल्पितस्य नामरूपमेदस्य--- इति न निरवयवत्वं ब्रह्मणः कुप्यति; न चेयं परिणामश्रुतिः
परिणामप्रतिपादनार्था, तत्प्रतिपत्तौ फलानवगमात्‌; सर्वव्यवहारहीनब्रह्मात्मभावप्रतिपादनार्था त्वेषा, तत्प्रतिपत्तौ
फलावगमात्‌; ` स एष नेति नेत्यात्मा ' इत्युपक्रम्याह--- ` अभयं वै जनक प्राप्तोऽसि ' इति; तस्मादस्मत्पक्षे न
का चदपि दोषप्रसङ्गोऽस्ति ।।

आत्मनि चेव विचित्रा च हि || 2.1.28 ||

|| 2.1.28 ।।

अपि च नैवात्र विवदितव्यम्‌-कथमेकस्मिन्ब्रह्मणि स्वरूपानुपमर्दनैवानेकाकारा सृष्टिः स्यादिति; यत
आत्मन्यप्येकस्मिन्स्वप्नदृशि स्वरूपानुपमर्दनैवानेकाकारा सृष्टिः पठ्यते-- ` न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो
भवन्त्यथ रथान्रथयोगान्पथः सृजते ' इत्यादिना; लोकेऽपि देवादिषु मायाव्यादिषु च स्वरूपानुपमर्देनैव विचित्रा
हस्त्यश्वादिसृष्टयो दृश्यन्ते; तथैकस्मिन्नपि ब्रह्मणि स्वरूपानुपमर्देनैवानेकाकारा सृष्टिर्भविष्यतीति ।।

स्वपक्षदोषाच्च || 2.1.29 ||
|| 2.1.29 ||

परेषामप्येष समानः स्वपक्षदोषः--- प्रधानवादिनोऽपि हि निरवयवमपरिच्छिन्नं शब्दादिहीनं प्रधानं सावयवस्य
परिच्छिन्नस्य शब्दादिमतः कार्यस्य कारणमिति स्वपक्षः; तत्रापि कृत्स्नप्रसक्तिर्निरवयवत्वात्प्रधानस्य प्राप्नोति,
निरवयवत्वाभ्युपगमकोपो वा । ननु नैव तेर्निरवयवं प्रधानमभ्युपगम्यते; सत्वरजस्तमांसि हि त्रयो गुणाः; तेषां
साम्यावस्था प्रधानम्‌; तैरेवावयवैस्तत्सावयवमिति--- नैवंजातीयकेन सावयवत्वेन प्रकृतो दोषः परिहर्तुं पार्यते, यतः
सतत्वरजस्तमसामप्येकेकस्य समानं निरवयवत्वम्‌ एकैकमेवव चेतरद्यानुगृहीतं सजातीयस्य प्रपञ्चस्योपादानमिति-
समानत्वात्स्वपक्षदोषप्रसङ्गस्य । तक्प्रतिष्ठानात्सावयवत्वमेवेति चेत्‌-- एवमप्यनित्यत्वादिदोषप्रसङ्गः । अथ
शक्तय एव कार्यवेचित्रयसूविता अवयवा इत्यभिप्रायः, तास्तु ब्रह्मवादिनोऽप्यविशिष्टाः । तथा
अणुवादिनोऽप्यणुरण्वन्तरेण संयुज्यमानो निरवयवत्वाद्यपि कार्त्स्येन संयुज्येत, ततः प्रथिमानुपपत्तेरणुमात्रत्वप्रसङ्गः;
अथेकदेशेन संयुज्येत, तथापि निरवयवत्वाभ्युपगमकोप इति--- स्वपक्षेऽपि समान एष दोषः । समानत्वाच्च
नान्यतरस्मिन्नेव पक्षे उपक्षेप्तव्यो भवति । परितस्तु ब्रह्मवादिना स्वपक्षे दोषः ||

सर्वोपिता च तददर्शनात्‌ ।। 2.1.30 ।।
सर्वेपिताधिकरणम्‌ ।। 2.1.30 ।।

एकस्यापि ब्रह्मणो विचित्रशक्तियोगादुपपद्यते विचित्रो विकारप्रपञ्व इत्युक्तम्‌; तत्पुनः कथमवगम्यते--
विचित्रशक्तियुक्तं परं ब्रह्मेति; तदुच्यते-- स्वपिता च तदर्शनात्‌ । सर्वशक्तियुक्ता च परा देवतेत्यभ्युपगन्तव्यम्‌; कुतः
? तददर्शनात्‌ । तथा हि दर्शयति श्रुतिः सर्वशक्तियोगं परस्या देवतायाः--- ` सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वरसः
सर्वमिदमभ्यात्तोऽवाक्यनादरः ' ` सत्यकामः सत्यसंकल्पः ' ` यः सर्वज्ञः सर्ववित्‌ ' ` एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने
गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठतः ' इत्येवंजातीयका ।।

विकरणत्वान्नेति चेत्तदुक्तम्‌ ।। 2.1.31 ||
|| 2.1.31 ।।

स्यादेतत्‌--विकरणां परां देवतां शास्ति शास्त्रम्‌-- ` अचक्षुष्कमश्रोत्रमवागमनाः ' इत्येवंजातीयकम्‌; कथं सा
सर्वशक्तियुक्तापि सती कार्याय प्रभवेत्‌ ? देवादयो हि चेतनाः सर्वशक्तियुक्ता अपि सन्त आध्यात्मिककार्यकरणसंपन्ना
एव तस्मे तस्मे कार्याय प्रभवन्तौ विज्ञायन्ते; कथं च ` नेति नेति ' इति प्रतिषिद्धसर्वविशेषाया देवतायाः
सर्वशक्तियोगः संभवेत्‌, इति चेत्‌-- यदत्र वक्तव्यं तत्पुरस्तादेवोक्तम्‌; श्रुत्यवगाह्यमेवेदमतिगम्भीरं ब्रह्म न
तर्कावगाह्यम्‌; न च यथैकस्य सामर्थ्यं दृष्टं तथान्यस्यापि सामर्थ्येन भवितव्यमिति नियमोऽस्तीति ।
प्रतिषिद्धसर्वेविशेषस्यापि ब्रह्मणः सर्वशक्तियोगः संभवतीत्येतदप्यविद्याकल्पितरूपभेदोपन्यासेनोक्तमेव । तथा च
शास्त्रम्‌---` अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स श्रृणोत्यकर्णः ' इत्यकरणस्यपि ब्रह्मणः सर्वसामर्थ्ययोगं
दर्शयति ||

न प्रयोजनवत्त्वात्‌ ।। 2.1.32 ।।

प्रयोजनवतत्वाधिकरणम्‌ ।। 2.1.32 ।।

अन्यथा पुन चेतनकर्तृत्वं जगत आक्षिपति--न खलु चेतनः परमात्मेदं जगद्बिम्बं विरचयितुमर्हति; कुतः ?
प्रयोजनव्वात्प्रवृत्तीनाम्‌ । चेतनो हि लोके बुद्धिपूर्वकारी पुरुषः प्रवर्तमानो न मन्दोपक्रमामपि
ताव्परवृत्तिमात्मप्रयोजनानुपयोगनिनीमारभमाणो दृष्टः, किमुत गुरुतरसंरम्भाम्‌; भवति च लोकप्रसिद्ध्यनुवादिनी
श्रुतिः--- ` न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति ' इतिः; गुरुतरसंरम्भा चेयं
प्रवृत्तिः-- यदुच्चावचप्रपञ्चं जगद्‌ बिम्बं विरचयितव्यम्‌; यदीयमपि प्रवृत्ति चेतनस्य परमात्मन आत्मप्रयोजनोपयोगिनी
परिकल्प्येत, परितृप्तत्वं परमात्मनः श्रूयमाणं बाध्येत; प्रयोजनाभावे वा प्रवृत्त्यभावोऽपि स्यात्‌; अथ चेतनोऽपि सन्‌
उन्मत्तो बुद्ध्यपराधादन्तरेणेवात्मप्रयोजनं प्रवर्तमानो दृष्टः, तथा परमात्मापि प्रवर्तिष्यते इत्युच्येत--- तथा सति
सर्वज्ञत्वं परमात्मनः श्रूयमाणं बाध्येत; तस्मार्दा लिष्टा चेतनात्सृष्टिरिति ।।

लोकवत्तु लीलाकैवल्यम्‌ ।। 2.1.33 ।।

|| 2.1.33 ।।

तु-शब्देनाक्षेपं परिहरति; यथा लोके कस्यविदाप्तेषणस्य राज्ञो राजामात्यस्य वा व्यतिरिक्तं
किचित्प्रयोजनमनभिसंधाय केवलं लीलारूपाः प्रवृत्तयः क्रीडाविहारेषु भवन्ति; यथा चोच्छवासप्रश्वासादयोऽनभिसंधाय
बाह्यं किचित्ममरयोजनं स्वभावादेव संभवन्ति; एवमीश्वरस्याप्यनपेक्ष्य किचित्प्रयोजनान्तरं स्वभावादेव केवलं लीलारूपा
परवृत्तिर्भविष्यति; न हीश्वरस्य प्रयोजनान्तरं निरूप्यमाणं न्यायतः श्रुतितो वा संभवति; न च स्वभावः पर्यनुयोक्तुं
शक्यते । यद्यप्यस्माकमियं जगद्‌ बिम्बविरचना गुरुतरसंरम्भेवाभाति, तथापि परमेश्वरस्य लीलैव केवलेयम्‌,
अपरिमितशक्तित्वात्‌ । यदि नाम लोके लीलास्वपि किचित्सूक्षमं प्रयोजनमृत््रक््येत, तथापि नैवात्र
किचित्प्रयोजनमुत्प्क्षितुं शक्यते, आप्तकामश्रुतेः । नाप्यप्रवृत्तिरुन्मत्तप्रवत्तिर्वा, सृष्टिश्रुतेः, सर्वज्ञश्रुते च । न चेयं
परमार्थविषया सृष्टिश्रुतिः; अविद्याकल्पितनामरूपव्यवहार गोचरत्वात्‌, ब्रह्मात्मभावगप्रतिपादनपरत्वाच्च--इत्येतदपि नैव
विस्मर्तव्यम्‌ ।।

वैषम्यनैर्घृण्ये न सापेक्षत्वात्‌ तथा हि दर्शयति ।। 2.1.34 ||

वेषम्यनेर्घृण्याधिकरणम्‌ ।। 2.1.34 ।।

पुन च जगज्जन्मादिहेतुत्वमीश्वरस्याक्िप्यते, स्थूणानिखननन्यायेन प्रतिज्ञातस्यार्थस्य दृढीकरणाय । नेश्वरो जगतः
कारणमुपपद्यते; कुतः ? वेषम्यनेर्घुण्यप्रसडगात्‌-- कँ चदत्यन्तसुखभाजः करोति देवादीन्‌,

काँ चदत्यन्तदुःखभाजः पश्वादीन्‌, काँ चन्मध्यममोगभाजो मनुष्यादीन्‌--इत्येवं विषमां सृष्टिं निर्मिमाणस्येश्वरस्य
पृथग्जनस्येव रागद्देषोपपत्ते, श्रुतिस्मृत्यवधारितस्वच्छत्वादीश्वरस्वभावविलोपः प्रसज्येत; तथा खलजनैरपि जुगुप्सितं
निर्घणत्वमतिक्रुरत्वं दुःखयोगविधानात्सर्वप्रजोपसंहाराच्च प्रसज्येत;

तस्मादवेषम्यनेर्घुण्यप्रसङ्गान्नेश्वरः कारणमित्येवं प्राप्ते--

व्रूमः--- वैषम्यनेर्घण्ये नेश्वरस्य प्रसज्येते; कस्मात्‌ ? सापेक्षत्वात्‌ । यदि हि निरपेक्षः केवल ईश्वरो विषमां सृष्टि
निर्मिमीते, स्यातामेतौ दोषौ--वैषम्यं नेर्घुण्यं च; न तु निरपेक्षस्य निर्मावृत्वमस्ति; सापेक्षो हीश्वरो विषमां सृष्टि
निर्मिमीते; किमपेक्षत इति चेत्‌-- धर्माधर्मावपेक्षत इति वदामः; अतः सृज्यमानप्राणिधर्मधिमपिक्षा विषमा सृष्टिरिति
नायमीश्वरस्यापराधः; ईशवरस्तु पर्जन्यवदद्रष्टव्यः--- यथा हि पर्जन्यो व्रीहियवादिसृष्टौ साधारणं कारणं भवति,
व्रीहियवादिवेषम्ये तु तत्तद्बीजगतान्येवासाधारणानि सामर्थ्यानि कारणानि भवन्ति, एवमीश्वरो देवमनुष्यादिसूृष्टौ
साधारणं कारणं भवति, देवमनुष्यादिवेषम्ये तु तत्तज्जीवगतान्येवासाधारणानि कर्माणि कारणानि भवन्ति; एवमीश्वरः
सापेक्षत्वान्न वेषम्यनेर्घुण्याभ्यां दुष्यति । कथं पुनरवगम्यते सापेक्ष ईश्वरो नीचमध्यमोत्तमं संसारं निर्मिमीत इति ?
तथा हि दर्शयति श्रुतिः-- ` एष ह्येव साधु कर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषत एष उ एवासाधु कर्म
कारयति तं यमधो निनीषते ' इति, ` पुण्यो वै पुण्येन कर्मणा भवति पापः पापेन ' इति च; स्मृतिरपि
प्राणिकर्मविशेषापेक्षमेवेश्वरस्यानुग्रहीतृत्वं निग्रहीतृत्वं च दर्शयति--` ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथेव भजाम्यहम्‌ !
इत्येवजातीयका ||

न कर्माविभागादिति चेन्नानादित्वात्‌ ।। 2.1.35 ||

|| 2.1.35 ।।

` सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ ' इति प्राक्सृष्टेरविभागावधारणान्नास्ति कर्म, यदपेक्ष्य विषमा सृष्टिः स्यात्‌;
सृष्ट्युत्तरकालं हि शरीरादिविभागापेक्षं कर्म, कमपिक्ष च शरीरादिविभागः--- इतीतरेतराश्रयत्वं प्रसज्येत; अतो
विभागादूर्ध्वं कमपिक्ष ईश्वरः प्रवर्ततां नामः; प्राग्विभागाद्ैचित्र्यनिमित्तस्य कर्मणोऽभावान्तुल्येवाद्या सृष्टिः प्राप्नोतीति
चेत्‌, नैष दोषः; अनादित्वात्संसारस्य; भवेदेष दोषः, यद्यादिमानयं संसारः स्यात्‌; अनादौ तु संसारे
बीजाङ्कुरवद्धेतुहेतुमद्भावेन कर्मणः सर्गवेषम्यस्य च प्रवृत्तिर्न विरुध्यते ।।

कथं पुनरवगम्यते-- अनादिरेष संसार इति 2 अत उत्तरं पठति--

उपपद्यते चाप्युपलभ्यते च ।। 2.1.36 ।।
|| 2.1.36 ।।

उपपद्यते च संसारस्यानादित्वम्‌--आदिमत्त्वे हि संसारस्याकस्मादुदुमूतेरमुक्तानामपि पुनः संसारोद्भूतिप्रसङ्गः,
अकृताभ्यागमकृतविप्रणाशप्रसङ्ग च, सुखदुःखादिवेषम्यस्य निर्निमित्तत्वात्‌; न चेश्वरो वेषम्यहेतुरित्युक्तम्‌; न चाविद्या
केवला वैषम्यस्य कारणम्‌, एकरूपत्वात्‌; रागादिक्लेशवासनाक्षिप्तकमपिक्षा त्वविद्या वैषम्यकरी स्यात्‌; न च कर्म
अन्तरेण शरीरं संभवति, न च शरीरमन्तरेण कर्म संभवति-- इतीतरेतराश्रयत्वप्रसङ्गः; अनादित्वे तु
बीजङ्कुरन्यायेनोपपत्तेर्न का चद्योषो भवति । उपलभ्यते च संसारस्यानादित्वं श्रुतिस्मृत्योः । श्रुतौ तावत्‌-- ` अनेन
जीवेनात्मना ' इति सर्गप्रमुखे शारीरमात्मानं जीवशब्देन प्राणधारणनिमित्तेनाभिलपन्ननादिः संसार इति दर्शयति;
आदिमत्त्व तु प्रागनवधारितप्राणः सन्‌ कथं प्राणधारणनिमित्तेन जीवशब्देन सर्गप्रमुखेऽभिलप्येत 2 न च
धारयिष्यतीत्यतोऽभिलप्येत--अनागताद्धि संबन्धादतीतः संबन्धो बलीयान्भवति, अभिनिष्पन्नत्वात; ` सूर्याचन्द्रमसौ
धाता यथापूर्वमकल्पयत्‌ ' इति च मन्त्रवर्णः पूर्वकल्पसद्‌भावं दर्शयति । स्मृतावप्यनादित्वं संसारस्योपलभ्यते--` न
रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च संप्रतिष्ठा ' इति; पुराणे चातीतानागतानां च कल्पानां न
परिमाणमस्तीति स्थापितम्‌ ।।

सर्वधर्मोपपत्ते च ।। 2.1.37 ||

सर्वधर्मोपपतत्यधिकरणम्‌ ।। 2.1.37 ।।

चेतनं ब्रह्म जगतः कारणं प्रकृति चेत्यस्मिन्नरवधारिते वेदार्थे परेरुपक्षिप्तान्विलक्षणत्वादीन्दोषान्पर्यहार्षीदाचार्यः; इदानीं
परपक्षप्रतिषिधप्रधानं प्रकरणं प्रारिप्समाणः स्वपक्षपरिग्रहप्रधानं प्रकरणमुपसंहरति । यस्मादस्मिन्ब्रह्मणि कारणे
परिगृह्यमाणे प्रदर्शितेन प्रकारेण सर्वे कारणधर्मा उपपद्यन्ते ` सर्वज्ञं सर्वशक्ति महामायं च ब्रह्म ' इति,
तस्मादनतिशङ्कनीयमिदमौपनिषदं दर्शनमिति ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्द-
भगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ||

| । ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।

श्रीमच्छंकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

| | द्वितीयोऽध्यायः ||
| | दवितीयः पादः ||

रचनानुपपत्ते च नानुमानम्‌ ।। 2.2.1 ।।

रचनानुपपत्त्यधिकरणम्‌ ।। 2.2.1 ।।

तत्र सांख्या मन्यन्ते--- यथा घटशरावादयो भेदा मृदात्मतयान्वीयमाना मृदात्मकसामान्यपूर्वका लोके दृष्टाः, तथा

सर्वं एव बाह्याध्यात्मिका
यत्सुखदुःखमोहात्मकं सामान्यं तच्तरिगुणं प्रधानं मृद्रदचेतनं चेतनस्य

विकारात्मना प्रवर्तत इति । तथा परिमाणादिभिरपि लिङ्गैस्तदेव प्रधानमनुमिमते

तत्र वदामः--- यदि दृष्टान्तबलेनैवैतन्निरूप्येत, नाचेतनं लोके चेतननधिष्ठितं

त्मका भेदाः सुखदुःखमोहात्मतयान्वीयमानाः सुखदुःखमोहात्मकसामान्यपूर्वका भवितुमर्हन्ति;
नस्य पुरुषस्यार्थ साधयितुं स्वभावेनैव विचित्रेण

किविद्विशिष्टपुरुषार्थनिर्वर्तनसमर्थाच्विकारान्विरचयद्ृष्टम्‌; गेहप्रासादशयनासनवि

ननधिष्ठितं स्वतन्त्र

हारभूम्यादयो हि लोके प्रज्ञावद्भिः

शिस्पिभिर्यथाकालं सुखदुःखप्राप्तिपरिहारयोग्या रचिता दृश्यन्ते; तथेदं जगदखिलं पृथिव्यादि
नानाकर्मफलोपभो गभोग्यं बाह्यमाध्यात्मिकं च शरीरादि नानाजात्यन्वितं

प्रतिनियतावयवविन्यासमनेककर्मफलानुभवादिष्ठानं दृश्यमानं प्रज्ञावद्भिः संभाविततमेः

शिव्पिभिर्मनसाप्यालोचयितुमशक्यं सत्‌ कथमचेतनं प्रधानं रचयेत्‌ ? लोष्टपाषाणादिष्वदृष्टत्वात्‌; मृदादिष्वपि

<> [पि

कुम्भकाराद्यधिष्ठितेषु विशिष्टाकारा रचना दृश्यते-- तद्वतप्रधानस्यापि चेतनान्तराधिष्ठितत्वप्रसङ्गः । न च

मृदाद्युपादानस्वरूपव्यपाश्रयेणेव धर्मेण मूलकारणमवधारणीयम्‌, न बाह्यकुम्भकारादिव्यपाश्रयेण --- इति

किचित्नियामकमस्ति । न चैवं सति किविद्विरुध्यते, प्रत्युत श्रुतिरनुगृह्यते, चेतनकारणसमर्पणात्‌ । अतो

{>

रचनानुपपत्ते च हेतोनवितनं जगत्कारणमनुमातव्यं भवति । अन्वयाद्यनुपपत्ते चेति
समुच्चिनोति । न हि बाह्याध्यात्मिकानां भेदानां सुखदुःखमोहात्मकतयान्वय उपपद्यते, सुखादीनां चान्तरत्वप्रतीतेः,

शब्दादीनां चातद्रूपत्वप्रतीतेः

च-शब्देन हेतोरसिद्धि

परि

परि

मितत्वात्संसर्गपूर्वकत्वमनुमिमानस्य सतत्वरजस्तमसामपि संसर्गपूर्वकत्वप्रसङ्गः

कार्यकारणभावाद्बाह्याध्याल्मिकानां भे दानामचेतनपूर्वकत्वं शक्यं कल्पयितुम्‌ ।।

|| 2.2.2 ।।

आस्ता

प्रवृत्ते च ।। 2.2.2 ।।

† तावदियं रचना; तत्सिद्ध्यर्थ या प्रवृत्तिः--- साम्यावस्थानात््च्युति

, परिमितत्वाविशेषात्‌ ।

?, तन्निमित्तत्वप्रतीते च, शब्दाद्यविशेषेऽपि च भावनाविशेषात्सुखादिविशेषोपलब्धेः । तथा
मितानां भे दानां मूलाङ्कुरादीनां संसर्गपूर्वकत्वं दृष्ट्वा बाह्याध्याल्मिकानां भेदानां
मितत्वात्सं
कार्यकारणभावस्तु प्रेक्षापूर्वकनिर्मितानां शयनासनादीनां दृष्ट इति न

;, सतत्वरजस्तमसामङ्गाङ्गिभावरूपापत्तिः,

विशिष्ट कार्याभिमुखप्रवृत्तिता--- सापि नाचेतनस्य प्रधानस्य स्वतन्त्रस्योपपद्यते, मृदादिष्वदर्शनाद्रथादिषु च | न हि
मृदादयो रथादयो वा स्वयमचेतनाः सन्त चेतनैः कुलालादिभिरश्वादिभिर्वानधिष्ठिता

7 विशिष्ट कार्यामिमुखप्रवृत्तयो

दृश्यन्ते; दृष्टाच्चादृष्टसिद्धिः

ः; अतः प्रवृत्त्यनुपपत्तेरपि हेतोनचितनं जगत्कारणमनुमातव्यं भवति । ननु चेतनस्यापि

प्रवृत्तिः केवलस्य न दृष्टा-- सत्यमेतत्‌-- तथापि चेतनसंयुक्तस्य रथादेरचेतनस्य प्रवृत्तिर्दृष्टा; न त्वचेतनसंयुक्तस्य

चेतनस्य प्रवृत्तिर्दष्टा; किं पुनरत्र युक्तम्‌-- यस्मिग्प्रवृत्तिर्दृष्टा तस्य सा, उत यत्संप्रयुक्तस्य दृष्टा तस्यैव सेति ?

ननु यस्मिन्दृश्यते प्रवृत्तिस्तस्थैव

स्थैव सेति युक्तम्‌, उभयोः प्रत्यक्षत्वात्‌; न तु प्रवृत्त्याश्रयत्वेन केवल चेतनो

रथादिवप्रत्यक्षः; प्रवृत्त्याश्रयदेहादिसंयुक्तस्थैव तु चेतनस्य सदृभावसिद्धिः--- केवलाचेतनरथादिवैलक्षण्यं जीवदेहस्य
दृष्टमिति; अत एव च प्रत्यक्षे देहे सति चैतन्यस्य दर्शनादसति चादर्शनादेहस्यैव चैतन्यमपीति लोकायतिकाः
प्रतिपन्नाः; तस्मादचेतनस्यैव प्रवृत्तिरिति । तदभिधीयते--न ब्रूमः, यस्मिन्नचेतने प्रवृत्तिर्दृश्यते न तस्य सेति; भवतु
तस्यैव सा; सा तु चेतनाद्‌भवतीति ब्रूमः, तद्भावे भावात्तदभावे चाभावात्‌--यथा काष्ठादिव्यपाश्रयापि
दाहप्रकाशादिलक्षणा विक्रिया, अनुपलभ्यमानापि च केवले ज्वलने, ज्वलनादेव भवति, तत्संयोगे दर्शनात्तद्वियोगे
चादर्शनात्‌-- तद्वत्‌; लोकायतिकानामपि चेतन एव देहोऽचेतनानां रथादीनां प्रवर्तको दृष्ट इत्यविप्रतिषिद्धं चेतनस्य
प्रवर्तकत्वम्‌ । ननु तव देहादिसंयुक्तस्याप्यात्मनो विज्ञानस्वरूपमात्रव्यतिरेकेण प्रवृत्त्यनुपपत्तेरनुपपन्नं प्रवर्तकत्वमिति
चेत्‌, न; अयस्कान्तवद्रूपादिवच्च प्रवृत्तिरहितस्यापि प्रवर्तकत्वोपपत्तेः । यथायस्कान्तो मणिः स्वयं
प्रवृत्तिरहितोऽप्ययसः प्रवर्तको भवति, यथा च रूपादयो विषयाः स्वयं प्रवृत्तिरहिता अपि चक्षुरादीनां प्रवर्तका भवन्ति,
एवं प्रवृत्तिरहितोऽपीश्वरः सर्वगतः सर्वात्मा सर्वज्ञः सर्वशक्ति च सन्‌ सर्वं प्रवर्तयेदित्युपपन्नम्‌ । एकत्वात्प्रवर्त्याभावे
प्रवर्तकत्वानुपपत्तिरिति चेत्‌, न; अविद्याप्रत्युपस्थापितनामरूपमायावेशवशेनासकृत्परत्यक्तत्वात्‌ । तस्मात्संभवति प्रवृत्तिः
सर्वज्ञकारणत्वे, न त्वचेतनकारणत्वे ||

पयोम्बुवच्चेत्तत्रापि ।। 2.2.3 ||

|| 2.2.3 ।।|

स्यादेतत्‌--- यथा क्षीरमचेतनं स्वभावेनैव वत्सविवृद्ध्यर्थ प्रवर्तते, यथा च जलमचेतनं स्वभावेनैव लोकोपकाराय
स्यन्दते, एवं प्रधानमप्यवेतनं स्वभावेनैव पुरुषार्थसिद्धये प्रवर्तिष्यत इति । नैतत्साधूच्यते, यतस्तत्रापि

पयोम्बुनो चेतनाधिष्ठितयोरेव प्रवृत्तिरित्यनुमिमीमहे, उभयवादिग्रसिद्धे रथादावचेतने केवले प्रवृत्त्यदर्शनात्‌; शास्त्रं च-
-- ` योऽप्सु तिष्ठन्‌ ' ` योऽपोऽन्तरो यमयति ' ` एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि प्राच्योऽन्या नद्यः स्यन्दन्ते '
इत्येवंजातीयकं समस्तस्य लोकपरिस्पन्दितस्येश्वराधिष्ठिततां श्रावयति;
तस्मात्साध्यपक्षनिक्षिप्तत्वात्पयोम्बुवदित्यनुपन्यासः ---- चेतनाया च धेन्वाः स्नेहेच्छया पयसः प्रवर्तकत्वोपपत्ते,
वत्सचोषणेन च पयस आकृष्यमाणत्वात्‌; न चाम्बुनोऽप्यत्यन्तमनपेक्षा, निम्नभूम्याद्यपेक्षत्वात्स्यन्दनस्य; चेतनापेक्षत्वं तु
सर्वत्रोपदर्शितम्‌ । ` उपसंहारदर्शनात्नेति चेन्न क्षीरवद्धि ' इत्यत्र तु बाह्यनिमित्तनिरपेक्षमपि स्वाश्रयं कार्यं
भवतीत्येतल्लोकदृष्ट्या निदर्शितम्‌; शास्त्रदृष्ट्या पुनः सर्वत्रवेश्वरापेक्षत्वमापद्यमानं न पराणुद्यते ।।

व्यतिरेकानवस्थिते चानपेक्षत्वात्‌ ।। 2.2.4 ।।
|| 2.2.4 ||

सांख्यानां त्रयो गुणाः साम्येनावतिष्ठमानाः प्रधानम्‌; न तु तद्व्यतिरेकेण प्रधानस्य प्रवर्तकं निवर्तकं वा
किचिद्‌बाह्यमपेक््यमवस्थितमस्ति; पुरुषस्तरूदासीनो न प्रवर्तको न निवर्तकः-- इत्यतोऽनपक्षं प्रधानम्‌;
अनपेक्षत्वाच्च कदाचित्प्रधानं महदाद्याकारेण परिणमते, कदाचिन्न परिणमते, इत्येतदयुक्तम्‌ । ईश्वरस्य तु
सर्वज्ञत्वात्सर्वशक्तित्वान्महामायत्वाच्च प्रवृत््यप्रवत्ती न विरुध्येते ।।

अन्यत्राभावाच्च च तृणादिवत्‌ || 2.2.5 ||
|| 2.2.5 ।।

स्यादेतत्‌-- यथा तृणपल्लवोदकादि निमित्तान्तरनिरपेक्षं स्वभावादेव क्षीराद्याकारेण परिणमते, एवं प्रधानमपि
महदाद्याकारेण परिणंस्यत इति; कथं च निमित्तान्तरनिरपेक्षं तृणादीति गम्यते ? निमित्तान्तरानुपलम्भात्‌ । यदि हि
किचिन्निमित्तान्तरमुपलभेमहि, ततो यथाकामं तेन तेन निमित्तेन तृणाद्युपादाय क्षीरं संपादयेमहि; न तु संपादयाहमहे;
तस्मात्स्वाभाविकस्तृणादेः परिणामः; तथा प्रधानस्यापि स्यादिति । अत्रोच्यते--भवेत्तृणादिवत्स्वाभाविकः प्रधानस्यापि
परिणामः, यदि तृणादेरपि स्वाभाविकः परिणामोऽभ्युपगम्येत; न त्वभ्युपगम्यते, निमित्तान्तरोपलब्धेः । कथं

निमित्तान्तरोपलब्धिः ? अन्यत्राभावात्‌ । धेन्वैव ह्युपभुक्तं तृणादि क्षीरीभवति, न प्रहीणम्‌ अनङुहाद्युपभुक्तं वा; यदि
हि निर्निमित्तमेतत्स्यात्‌, धेनुशरीरसंबन्धादन्यत्रापि तृणादि क्षीरीभवेत्‌; न च यथाकामं मानुषैर्न शक्यं
संपादयितुमित्येतावता निर्निमित्तं भवति; भवति हि किंचित्कार्यं मानुषसंपाद्यम्‌, किंचिदैवसंपाद्यम्‌, मनुष्या अपि
शव्नुवन्त्येव स्वोचितेनोपायेन तृणाद्युपादाय क्षीरं संपादयितुम्‌; प्रमूतं हि क्षीरं कामयमानाः प्रभूतं घासं धेनुं चारयन्ति;

ल

तत च प्रभूतं क्षीरं लभन्ते; तस्मान्न तृणादिवत्स्वाभाविकः प्रधानस्य परिणामः ||

॥

अभ्युपगमेऽप्यर्थाभावात्‌ ।। 2.2.6 ।।
|| 2.2.6 ।।

स्वाभाविकी प्रधानस्य प्रवृत्तिर्न भवतीति स्थापितम्‌; अथापि नाम भवतः श्रद्धामनुरुध्यामानाः स्वाभाविकमेव प्रधानस्य
प्रवृत्तिमभ्युपगच्छेम, तथापि दोषोऽनुषज्येतेव; कुतः ? अर्थाभावात्‌ । यदि तावत्स्वाभाविकी प्रधानस्य प्रवृत्तिर्न
किचिदन्यदिहापेक्षत इत्युच्येत, ततो यथेव सहकारि किचित्रापेक्षते एवं प्रयोजनमपि किचित्नापेक्षिष्यते--इत्यतः प्रधानं
पुरुषस्यार्थं साधयितुं प्रवर्तत इतीयं प्रतिज्ञा हीयेत । स यदि ब्रूयात्‌--सहकार्यैव केवलं नापेक्षते, न प्रयोजनमपीति;
तथापि प्रधानुप्रवृततेः प्रयोजनं विवेक्तव्यम्‌-- भोगो वा स्यात्‌, अपवर्गो वा, उभयं वेति । भोग चेत्‌-
कीदृशोऽनाधेयातिशयस्य पुरुषस्य भोगो भवेत्‌ ? अनिर्मोक्षप्रसङ्ग च; अपवर्ग चेत्‌--- प्रागपि प्रवृत्तेरपवर्मस्य
सिद्धत्वात्परवृत्तिरनर्थिका स्यात्‌, शब्दाद्यनुपलय्धिप्रसङ्ग च; उभयार्थताभ्युपगमेऽपि भोक्तव्यानां
प्रधानमात्राणामानन्त्यादनिरमोक्षप्रसङ्ग एव; न चौत्सुक्यनिवृत्त्यर्था प्रवृत्तिः; न हि प्रधानस्याचेतनस्यौत्सुक्यं संभवति;
न च पुरुषस्य निर्मलस्य; दृक्शक्तिसर्गशक्तिवेयर्थ्यभयाच्वेत्म्वृत्तिः, तर्हि
दृक्शक्त्यनुच्छेदवत्सर्गशक्त्यनुच्छेदात्संसारानुच्छेदादनि्मोक्षप्रसङ्ग एव । तस्मात््रधानस्‌ पुरुषार्था
प्रवृत्तिरित्येतदयुक्तम्‌ ।।

पुरुषाश्मवदिति चेत्तथाऽपि ।। 2.2.7 ।।

|| 2.2.7 ।|

स्यादेतत्‌-- यथा का चत्पुरुषो दृ क्शक्तिसंपत्नः प्रवृत्तिशक्तिविहीनः पङ्गुः अपरं पुरुषं प्रवृत्तिशक्तिसंपन्न
दृक्शक्तिविहीनमन्धमधिष्ठाय प्रवर्तयति, यथा वा अयस्कान्तोऽश्मा स्वयमप्रवर्तमानोऽप्ययः प्रवर्तयति, एवं पुरुषः प्रधानं
प्रवर्तयिष्यति-- इति दृष्टान्तप्रत्ययेन पुनः प्रत्यवस्थानम्‌ । अत्रोच्यते-- तथापि नैव दोषान्रि्मोक्षोऽस्ति; अभ्युपेतहानं
तावद्ोष आपतति, प्रधानस्य स्वतन्त्रस्य प्रवृत्त्यभ्युपगमात्‌, पुरुषस्य च प्रवर्तकत्वानभ्युपगमात्‌; कथं चोदासीनः पुरुषः
प्रधानं प्रवर्तयेत्‌ ? पङ्गुरपि ह्यन्धं पुरुषं वागादिभिः प्रवर्तयति; नैवं पुरुषस्य का चदपि प्रवर्तनव्यापारोऽस्ति,
निष्करियत्वान्निर्मुणत्वाच्च; नाप्ययस्कान्तवत्संनिधिमात्रेण प्रवर्तयेत्‌, संनिधिनित्यत्वेन प्रवृत्तिनित्यत्वप्रसङ्गात्‌;
अयस्कान्तस्य त्वनित्यसंनिधेरस्ति स्वव्यापारः संनिधिः, परिमार्जनाद्यपेक्षा चास्यास्ति-- इत्यनुपन्यासः
पुरुषाश्मवदिति । तथा प्रधानस्याचैतन्यात्पुरुषस्य चौदासीन्याच्तृतीयस्य च तयोः संबन्धयितुरभावात्संबन्धानुपपत्तिः
योग्यतानिमित्ते च संबन्धे योग्यतानुच्छेदादनिर्मक्षप्रसङ्गः; पूर्ववच्वेहाप्यर्थाभावो विकल्पयितव्यः; परमात्मनस्तु
स्वरूपव्यपाश्रयमौदासीन्यम्‌, मायाव्यपाश्रयं च प्रवर्तकत्वम्‌--

इत्यस्त्यतिशयः ||

अङ्गित्वानुपपत्ते च || 2.2.8 ।
|| 2.2.8 ||

इत च न प्रधानस्य प्रवृत्तिरवकल्पते-- यद्धि सतत्वरजस्तमसामन्योन्यगुणप्रधानभावमुत्सृज्य साम्येन
स्वरूपमात्रेणावस्थानम्‌, सा प्रधानावस्था; तस्यामवस्थायामनपेक्षस्वरूपाणां स्वरूपप्रणाशभयात्परस्परं
प्रत्यङ्गाङ्गिभावानुपपत्तेः, बाह्यस्य च कस्यचित्क्षोभयिवुरभावात्‌, गुणवेषम्यनिमित्तो महदाद्युत्पादो न स्यात्‌ ।।

अन्यथाऽनुमितौ च ज्ञशक्तिवियोगात्‌ ।। 2.2.9 ।।

|| 2.2.9 ।।

अथापि स्यात्‌-- अन्यथा वयमनुमिमीमहे-- यथा नायमनन्तरो दोषः प्रसज्येत; न ह्यनपेक्षस्वभावाः
कूटस्था चास्माभिर्गुणा अभ्युपगम्यन्ते, प्रमाणाभावात्‌; कार्यवशेन तु गुणानां स्वभावोऽभ्युपगम्यते; यथा यथा

कार्योत्पाद उपपद्यते, तथा तथेतेषां स्वभावोऽभ्युपगन्तव्यः; चलं गुणवृत्तमिति चास्त्यभ्युपगमः
तस्मात्साम्यावस्थायामपि वैषम्योपगमयोग्या एव गुणा अवतिष्ठन्त इति । एवमपि प्रधानस्य

|

ज्ञशक्तिवियोगाद्रचनानुपपत्त्यादयः पूर्वोक्ता दोषास्तदवस्था एव; ज्ञशक्तिमपि त्वनुमिमानः प्रतिवादित्वान्निवर्तेत,

चेतनमेकमनेकप्रपञ्वस्य जगत उपादानमिति ब्रह्मवादप्रसङ्गात्‌; वेषम्योपगमयोग्या अपि गुणाः साम्यावस्थायां

निमित्ताभावान्नैव वैषम्यं भजेरन्‌, भजमाना वा निमित्ताभावाविशेषात्सर्वदेव वैषम्यं भजेरन्‌--इति प्रसज्यत

(च|

एवायमनन्तरोऽपि दोषः ||

विप्रतिषेधाच्चासमञ्जसम्‌ ।। 2.2.10 ।।
|| 2.2.10 ।।

परस्परविरुद्धं चायं सांख्यानामभ्युपगमः--- क्वचित्सप्तेद्धियाण्यनुक्रामन्ति, क्वचिदेकादशः; तः

था

क्वचिन्महतस्तन्मात्रसर्ममुपदिशन्ति, क्वचिदहंकारात्‌; तथा क्वचिन्त्रीण्यन्तः- करणानि वर्णयन्ति, क्वचिदेकमिति;
प्रसिद्ध एव तु श्रुत्येश्वरकारणवादिन्या विरोधस्तदनुवर्तिन्या च स्मृत्या; तस्मादप्यसमञ्जसं सांख्यानां दर्शनमिति ||

अत्राह-- नन्वौपनिषदानामप्यसमञ्जसमेव दर्शनम्‌, तप्यतापकयोर्जात्यन्तरभावानभ्युपगमात्‌,;

एकं हि ब्रह्म सर्वात्मकं

सर्वस्य प्रपञ्चस्य कारणमभ्युपगच्छताम्‌--एकस्थैवात्मनो विशेषौ तप्यतापकौ, न जात्यन्तरभूतौ--इत्यभ्युपगन्तव्यं
स्यात्‌; यदि चैतौ तप्यतापकावेकस्यात्मनो विशेषौ स्याताम्‌, स ताभ्यां तप्यतापकाभ्यां न निर्मुच्येत--इति

सम्यग्दर्शनमुपदिशच्छास्त्रमन

तापोपशान्तये सम्यग्द्‌

च्छार्त्रमनर्थकं स्यात्‌; न ह्यौष्ण्यप्रकाशधर्मस्य प्रदीपस्य तदवस्थस्यैव ताभ्यां निर्मोक्ष

उपपद्यते; योऽपि जलतरङ्गवीचीफेनाद्युपन्यासः, तत्रापि जलात्मन एकस्य वीच्यादयो विशेषा
आविर्भावतिरोभावरूपेण नित्या एव-- इति समानो जलात्मनो वीच्यादिभिर निर्मोक्षः । प्रसिद्ध चायं

तप्यतापकयोर्जात्यन्तरभावो लोके; तथा हि--अर्थी चार्थ चान्योन्यभित्नौ लक्ष्येते; यद्यर्थिनः स्वतोऽन्योऽर्थो न स्यात्‌,

यस्यार्थिनो यद्विषयमर्थित्वं स तस्यार्थो नित्यसिद्ध एवेति, न तस्य तद्िषयम्थित्वं स्यात्‌-- यथा प्रकाशात्मनः

प्रदीपस्य प्रकाशाख्योऽर्थो नित्यसिद्ध एवेति, न तस्य तद्विषयमर्थित्वं भवति--अप्राप्ते हयर्थेऽ्थिनोऽर्थित्वं स्यादिति;

तथार्थस्याप्यर्थत्वं न स्यात्‌; यदि स्यात्‌ स्वार्थत्वमेव स्यात्‌; न चैतदस्ति; संबन्धिशब्दौ ह्येतावर्थी चार्थ चेति; द्वयो च

संबन्धिनोः संबन्धः स्यात्‌, नैकस्यैव; तस्माद्भिन्रावेतावर्थार्थिनौ । तथानर्थान्थिनावपि; अर्थिनोऽनुकूलः अर्थः

प्रतिकूलः अनर्थः; ताभ्यामेकः पययिणोभाभ्यां संबध्यते । तत्रार्थस्याल्पीयस्त्वात्‌, भूयस्त्वाच्चानर्थस्य उभावप्यर्थानिर्थौ
अनर्थ एवेति-तापकः स उच्यते; तप्यस्तु पुरुषः--- य एकः पर्यायेणोभाभ्यां संबध्यते-- इति

तयोस्तप्यतापकयोरेकात्मतायां मोक्षानुपपत्तिः; जात्यन्तरभावे तु तत्संयोगहेतुपरिहारात्स्यादपि कदाचिन्मोक्षोपपत्तिरिति

अत्रोच्यते--न , एकत्वादेव तप्यतापकभावानुपपत्ते-- भवेदेष दोषः, यद्येकात्मतायां तप्यतापकावन्योन्यस्य

विषयविषयिभावं प्रतिपद्येयाताम्‌; न त्वेतदस्ति, एकत्वादेव; न ह्यग्निरेकः सन्स्वमात्मानं दहति

, प्रकाशयति वा,

सत्यप्योष््यप्रकाशादिधर्मभेदे परिणामित्वे च; किमु कूटस्थे ब्रह्मण्येकस्मिस्तप्यतापकभावः संभवेत्‌ ? क्व पुनरयं

तप्यतापकभावः स्यादिति; उच्यते-- किं न पश्यसि-- कर्मभूतो जीवदेहस्तप्यः, तापकः सवितेति

तेति 2 ननु तप्तिर्नाम

दुःखम्‌; सा चेतयिवुः; नाचेतनस्य देहस्य; यदि हि देहस्यैव तप्तिः स्यात्‌, सा देहनाशे स्वयमेव नश्यतीति तन्नाशाय

साधनं नैषितव्यं स्यादिति; उच्यते-- देहाभावेऽपि केवलस्य चेतनस्य तप्िर्न दृष्टा; न च त्वयापि तप्तिर्नाम विक्रिया

चेतयितुः केवलस्येष्यते; नापि देहचेतनयोः संहतत्वम्‌, अशुद्ध्यादिदोषप्रसङ्गात्‌; न च तप्तेरेव तप्तिमभ्युपगच्छसि;

कथं तवापि तप्यतापकभावः ? स्त्वं तप्यम्‌, तापकं रजः-- इति चेत्‌, न; ताभ्यां चेतनस्य

सत््वानुरोधित्वाच्चेतनोऽपि तप्यत इवेति चेत्‌--परमार्थतस्तर्हिं नैव तप्यत इत्यापतति इवशब्दप्रयोगात्‌; न चेत्तप्यते

संहतत्वानुपपत्तेः;

नेवशब्दो दोषाय; न हि--दुण्डुभः सर्पं इव--इत्येतावता सविषो भवति, सर्पौ वा डुण्डुभ सर्पं इव--इत्येतावता
निर्विषो भवति; अत चाविद्याकृतोऽयं तप्यतापकभावः, न पारमार्थिकः-- इत्यभ्युपगन्तव्यमिति---नैवं सति ममापि
किंचिहुष्यति । अथ पारमार्थिकमेव चेतनस्य तप्यत्वमभ्युपगच्छसि, तवेव सुतरामनिर्मोक्षः प्रसज्येत,
नित्यत्वाभ्युपगमाच्च तापकस्य । तप्यतापकशक्त्योर्चित्यत्वेऽपि, सनिमित्तसंयोगापेक्षत्वात्तप्तेः,
संयोगनिमित्तादर्शननिवृत्तौ, आत्यन्तिकः संयोगोपरमः, तत चात्यन्तिको मोक्ष उपपन्नः---इति चेत्‌, न; अदर्शनस्य
तमसो नित्यत्वाभ्युपगमात्‌; गुणानां चोद्भवाभिभवयोरनियतत्वादनियतः संयोगनिमित्तोपरम इति
वियोगस्याप्यनियतत्वासांख्यस्यैवानिरमोक्षोऽपरिहार्यः स्यात्‌ । ओपनिषदस्य तु आत्मेकत्वाभ्युपगमात्‌, एकस्य च
विषयविषयिभावानुपपत्तेः, विकारभेदस्य च वाचारम्भणमात्रत्वश्रवणात्‌, अनिर्मोक्षशङ्का स्वप्नेऽपि नोपजाय॑ते; व्यवहारे
तु--यत्र यथा दृष्टस्तप्यतापकभावस्तत्र तथेव सः--इति न चोदयितव्यः परिहर्तव्यो वा भवति ।।

प्रधानकारणवादो निराकृतः, परमाणुकारणवाद इदानीं निराकर्तव्यः; तत्रादौ तावत्‌-- योऽणुवादिना ब्रह्मवादिनि दोष
उग्पक्ष्यते, स प्रतिसमाधीयते । तत्रायं वैशेषिकाणामभ्युपगमः--- कारणद्रव्यसमवायिनो गुणाः कार्यद्रव्ये समानजातीयं
गुणान्तरमारभन्ते, शुक्लेभ्यस्तन्तुभ्यः शुक्लस्य पटस्य प्रसवदर्शनात्‌, तद्िपर्ययादर्शनाच्च; तस्माच्वेतनस्य ब्रह्मणो
जगत्कारणत्वेऽभ्युपगम्यमाने, कार्येऽपि जगति चैतन्यं समवेयात्‌; तददर्शनात्तु न चेतनं ब्रह्म जगत्कारणं
भवितुमर्हतीति । इमममभ्युपगमं तदीययेव प्रक्रियया व्यभिवारयति--

महदीर्घवद्वा हस्वपरिमण्डलाभ्याम्‌ ।। 2.2.11 ।।
महदीर्घाधिकरणम्‌ ।। 2.2.11 ||

एषा तेषां प्रक्रिया--- परमाणवः किल कंचित्कालमनारब्धकार्या यथायोगं रूपादिमन्तः पारिमाण्डल्यपरिमाणा च
तिष्ठन्ति; ते च प चाददृष्टादिपुरःसराः संयोगसचिवा च सन्तो दव्यणुकादिक्रमेण कृत्स्नं कार्यजातमारभन्ते,
कारणगुणा च कार्य गुणान्तरम्‌; यदा द्रौ परमाणू द्व्यणुकमारभेते, तदा परमाणुगता रूपादिगणविशेषाः शुक्लादयो
द्व्युणुके शुक्लादीनपरानारभन्ते; परमाणुगुणविशेषस्तु पारिमाण्डल्यं न द्व्यणुके पारिमाण्डल्यमपरमारभते,
द्व्यणुकस्य परिमाणान्तरयोगाभ्युपगमात्‌; अणुत्वहस्वत्वे हि दव्यणुकवर्तिनी परिमाणे वर्णयन्ति । यदापि दे द्व्यणुके
चतुरणुकमारभेते, तदापि समानं द्व्यणुकसमवायिनां शुक्लादीनामारम्भकत्वम्‌; अणुत्वह्रस्वत्वे वु द्व्यणुकसमवायिनी
अपि नैवारभेते, चतुरणुकस्य महनत््वदीर्घत्वपरिमाणयोगाभ्युपगमात्‌ । यदापि बहवः परमाणवः, बहूनि वा द्‌व्यणुकानि,
द्‌व्यणुकसहितो वा परमाणुः कार्यमारभते, तदापि समानैषा योजना । तदेवं यथा परमाणोः परिमण्डलात्सतोऽणु
हस्वं च द्व्यणुकं जायते, महदीर्घं च त्र्यणुकादि, न परिमण्डलम्‌; यथा वा द्व्यणुकादणोर्हस्वाच्च सतो महदीर्घ च
त्र्यणुकं जायते, नाणु, नो हस्वम्‌; एवं चेतनादुब्रह्मणोऽचेतनं जगज्जनिष्यते--- इत्यभ्युपगमे किं तव च्छिन्नम्‌ ।।

अथ मन्यसे--विरोधिना परमाणान्तरेणाक्रान्तं कार्यद्रव्यं द्व्यणुकादि--इत्यतो नारम्भकाणि कारणगतानि
पारिमाण्डल्यादीनि---इत्यभ्युपगच्छामि; न तु चेतनाविरोधिना गुणान्तरेण जगत आक्रान्तत्वमस्ति, येन कारणगता
चेतना कार्ये चेतनान्तरं नारभेत; न ह्यचेतना नाम चेतनाविरोधी का चदृगुणोऽस्ति, चेतनाप्रतिषेधमात्रत्वात्‌;
तस्मात्पारिमाण्डल्यादिवेषम्यात्प्राप्नोति चेतनाया आरम्भकत्वमिति । मेवं मंस्थाः--यथा
कारणे विद्यमानानामपि पारिमाण्डल्यादीनामनारम्भकत्वम्‌, एवं चैतन्यस्यापि-- इत्यस्यांशस्य समानत्वात्‌; न च
परिमाणान्तराक्रान्तत्वं पारिमाण्डल्यादीनामनारम्भकत्वे कारणम्‌,
प्राक्परिमाणान्तरारम्भात्पारिमाण्डल्यादीनामारम्भकत्वोपपत्ते, आरब्धमपि कार्यद्रव्यं प्राग्गुणारम्भात्क्षणमात्रमगुणं
तिष्ठतीत्यभ्युपगमात्‌; न च परिमाणान्तरारम्भे व्यग्राणि पारिमाण्डल्यादीनीत्यतः स्वसमानजातीयं परिमाणान्तरं
नारभन्ते, परिमाणान्तरस्यान्यहेतुत्वाभ्युपगमात्‌; ` कारणबहूत्वात्कारणमहत्त्वात्प्रयविशेषाच्च महत्‌ ' ` तद्विपरीतमणु '
` एतेन दीर्घत्वहस्वत्वे व्याख्याते ' इति हि काणभुजानि सूत्राणि; न च---

संनिधानविशेषात्कुर्ता चत्कारणबहृत्वादीन्येवारभन्ते, न पारिमाण्डल्यादीनीति--उच्येत, द्रव्यान्तरे गुणान्तरे वा
आरभ्यमाणे सर्वेषामेव कारणगुणानां स्वाश्रयसमवायाविशेषात्‌; तस्मात्स्वभावादेव पारिमाण्डल्यादीनामनारम्भकत्वम्‌,
तथा चेतनाया अपीति द्रष्टव्यम्‌ ।।

[|

संयोगाच्च द्रव्यादीनां विलक्षणानामुत्पत्तिदर्शनात्समानजातीयोत्पत्तिव्यभिचारः । द्रव्ये प्रकृते गुणोदाहरणमयुक्तमिति

चेत्‌,

न; दृष्टान्तेन

पञ्चात्मकं न विद्यते

विलक्षणारम्भमात्रस्य विवक्षितत्वात्‌;
का चिन्नियमे हेतुरस्ति; सूत्रकारोऽपि भवतां द्रव्यस्य गुणमुदाजहार--- `
इति--यथा प्रत्यक्षाप्रत्य

न च द्रव्यस्य द्रव्यमेवोदा

भूतेषु समवयच्छरीरमप्रत्यक्षं स्यात्‌; प्रत्यक्ष

हर्तव्यम्‌, गुणस्य वा गुण एवेति

परत्यक्षाप्रत्यक्षाणामप्रत्यक्षत्वात्संयोगस्य
त्यक्षयोर्भुम्याकाशयोः समवयन्संयो गोऽप्रत्यक्षः, एवं प्रत्यक्षप्रत्यक्षेषु पञ्चसु

शरीरम्‌, तस्मान्न पाञ्चभौतिकमिति--एतदुक्तं भवति--गुण च संयोगो

द्रव्यं शरीरम्‌ । `

दृश्यते तु ' इति चात्रापि
तत्सांख्यं प्रत्युक्तमेतत्तु वैशेषिकं प्रति । नन्वतिदेशोऽपि समानन्यायतया कृतः--- एतेन

विलक्षणोत्पत्तिः प्रपञ्चिता । नन्वेवं

सति तेनैवेतद्गतम्‌; नेति ब्रूमः---

व्याख्याताः ' इति; सत्यमेतत्‌; तस्यैव त्वयं वैशेषिकपरीक्षारम्भे तत्प्रक्रियानुगतेन

न शिष्टापरिग्रहा अपि

यानुगतेन निदर्शनेन प्रपञ्चः कृतः ।|

उभयथाऽपि न कर्मातस्तदभावः ।। 2.2.12 ||

परमाणुजगदकारणत्वाधिकरणम्‌ ।। 2.2.12 ।।

इदानीं परमाणुकारणवाद निराकरोति । स च वाद इत्थं समुत्तिष्ठति
स्वानुगतेरेव संयोगसचिवेस्तन्त्वादिमिरदरव्यैरारभ्यमाणानि
स्वानुगतेरेव संयोगसचिवेस्तेस्तेर््रव्यैरारब्धमिति गम्यते;

---पटादीनि हि लोके सावयवानि द्रव्याणि

दृष्टानि; तत्सामान्येन

यावत्किचित्सावयवम्‌

्‌, तत्सर्व

स चायमवयवावयविविभागो यतो निवर्तते,

सोऽपकर्षपर्यन्तगतः परमाणुः; सर्वं चेदं गिरिसमुद्रादिकं जगत्सावयवम्‌; सावयत्वाच्चाद्यन्तवत्‌; न चाकारणेन कार्येण
भवितव्यम्‌--- इत्यतः परमाणवो जगतः कारणम्‌---इति कणभुगभिप्रायः । तानीमानि चत्वारि भूतानि
भूम्युदकतेजःपवनाख्यानि सावयवान्युपलभ्य चतुर्विधाः परमाणवः परिकल्प्यन्ते;
विभागासंभवाद्विनश्यतां पृथिव्यादीनां परमाणुपर्यन्तो विभागो भवति; स प्रलयकालः । ततः सर्गकाले च
वायवीयेष्वणुष्वदृष्टापेक्षं कर्मोत्पद्यते; तत्कर्म स्वाश्रयमणुमण्वन्तरेण संयुनक्ति; ततो दव्यणुकादिक्रमेण वायुरुत्पद्यते;

एवमग्निः; एवमापः; एवं पृथिवी; एवमेव शरीरं सेद्धियम्‌-- इत्येवं सर्वमिदं जगत्‌

तेषां चापकर्षपर्यन्तगतत्वेन परतो

अणुभ्यः संभवति; अणुगतेभ्य च

रूपादिभ्यो द्व्यणुकादिगतानि रूपादीनि

तत्रेदमभिधीयते-- विभागावस्थानां तावदणूनां संयोगः कमपिक्षोऽभ्युपगन्तव्यः, कर्मवतां तन्त्वादीनां संयोगदर्शनात्‌;
कर्मण च कार्यत्वान्निमित्तं किमप्यभ्युपगन्तव्यम्‌; अनभ्युपगमे निमित्ताभावात्राणुष्वाद्यं कर्म स्यात्‌; अभ्युपगमेऽपि--
भिघातादिर्वा यथा दृष्टं किमपि कर्मणो निमित्तमभ्युपगम्येत,
तस्यामवस्थायामात्मगुणः प्रयत्नः संभवति, शरीराभावात्‌; शरीरप्रतिष्ठे हि मनस्यात्मनः संयोगे सति आत्मगणः

यदि प्रयत्नोऽ

संभवन्ति, तन्तुपटन्यायेन---इति काणादा

तस्यासभ

मन्यन्ते ||

भवान्नेवाणुष्वाद्यं कर्म स्यात्‌; न हि

प्रयत्नो जायते

। एतेनाभिघाताद्यपि

उभयथापि नादृष्टनिमित्तमणुषु कर्मावकल्पेत, अदृष्टस्याचेतनत्वात्‌; न ह्यवेतनं चेतनेनानधिष्ठितं नेनानधिष्ठितं स्वतन्त्रं प्रवर्तते

नाभिघाताद्यपि दृष्टं निमित्तं प्रत्याख्यातव्यम्‌
संभवति । अथादृष्टमाद्यस्य कर्मणो निमित्तमित्युच्येत--- तत्पुनरात्मसमवायि

। सर्गोत्तरकालं हि तत्सर्वं नाद्यस्य कर्मणो
वा स्यात्‌

निमित्तं

2 अणुसमवायि वा ?

प्रवर्तयति वेति सांख्यपरीक्षायामभिहितम्‌; आत्मन चानुत्पन्नवैतन्यस्य तस्यामवस्थायामचेतनत्वात्‌;

आत्मसमवायित्वाभ्युपगमाच्च नादृष्टमणुषु कर्मणो

निमित्तं स्यात्‌,

असंबन्धात्‌;

अदृष्टवता पुरुषेणास्त्यणूनां संबन्ध इति चेत्‌

= संबन्धसातत्या्म्वृत्तिसातत्यप्रसङ्गः बन्धसातत्यात्प्मबू

सातल टगः,

य |

नियामकान्तराभावात्‌ । तदेवं नियतस्य कस्यचित्कर्मनिमित्तस्याभावान्नाणुष्वाद्यं

संयोगो न स्यात्‌; संयोगाभावाच्च तन्निबन्धनं द्व्युणकादि कार्यजातं

न स्यात्‌

कर्माभावात्तन्निबन्धनः
सर्वात्मना वा

कर्म स्यात्‌;
। संयोग चाणोरण्वन्तरेण सव

? एकदेशेन वा

स्यात्‌

? सर्वात्मना चेत्‌,

उपचयानुपपत्तेरणुमात्रत्वप्रसङ्गः, दृष्टविपर्ययप्रसङ्ग च, प्रदेशवतो

द्रव्यस्य प्रदेशवता द्रव्यान्तरेण संयोगस्य दृष्टत्वात्‌; एकदेशेन चेत्‌, सावयवत्वप्रसङ्गः, परमाणूनां कल्पिताः प्रदेशाः

स्युरिति चेत्‌,

कल्पितानामवस्तुत्वादवस्त्वेव संयोग इति वस्तुनः कार्यस्यासमवायिकारणं न स्यात्‌; असति

चासमवायिकारणे द्‌व्यणुकादिकार्यद्रव्यं नोत्पद्येत । यथा चादिसर्गे निमित्ताभावात्संयोगोत्पत््र्थ कर्म नाणूनां

संभवति, एवं

अदृष्टमपि भोगप्रसिद्ध्यर्थम्‌, न प्रलयप्रसिद्ध्यर्थम्‌--- इत्यतो

महाप्रलयेऽपि विभागोत्पत्त्र्थं कर्म नैवाणूनां संभवेत्‌; न हि तत्रापि किचिन्नियतं तन्निमित्तं दृष्टमस्ति

विभागोत्पत््यर्थं वा कर्म । अत च संयोगविभागाभावात्तदायत्तयोः सर्गप्रलययोरभावः प्रसज्येत

परमाणुकारणवादः ||

ो निमित्ताभावान्न स्यादणूनां संयो गोत्त््यर्थ

। तस्मादनुपपन्नोऽयं

समवायाभ्युपगमाच्च साम्यादनवस्थितेः ।। 2.2.13 ।।
|| 2.2.13 ।।

समवायाभ्युपगमाच्च--तदभाव इति--प्रकृतेनाणुवादनिराकरणेन संबध्यते । द्वाभ्यां चाणुभ्यां
द्व्यणुकमुत्पद्यमानमत्यन्तभिन्नमणुभ्यामण्वोः समवेतीत्यभ्युपगम्यते भवता; न चैवमभ्युपगच्छता शक्यतेऽणुकारणता
समर्थयितुम्‌; कुतः ? साम्यादनवस्थितेः--- यथेव ह्यणुभ्यामत्यन्तभिन्नं सत्‌ द्व्यणुकं समवायलक्षणेन संबन्धेन ताभ्यां
संबध्यते, एवं समवायोऽपि समवायिभ्योऽत्यन्तभिन्नः सन्‌ समवायलक्षणेनान्येनैव संबन्धेन समवायिभिः संबध्येत,
अत्यन्तभेदसाम्यात्‌; तत च तस्य तस्यान्योऽन्यः संबन्धः कल्पयितव्य इत्यनवस्थेव प्रसज्येत । ननु इह प्रत्ययग्राह्यः
समवायो नित्यसंबद्ध एव समवायिभिर्गृह्यते, नासंबद्धः, संबन्धान्तरापेक्षो वा; तत च न तस्यान्यः संबन्धः कल्पयितव्यः
येनानवस्था प्रसज्येतेति । नेत्युच्यते; संयोगोऽप्येवं सति संयोगिभिर्चित्यसंबद्ध एवेति समवायवन्नान्यं संबन्धमपेक्षेत ।
अथार्थान्तरत्वात्संयोगः संबन्धान्तरमपेक्षेत, समवायोऽपि तर्र्थान्तरत्वात्संबन्धान्तरमपेक्षेत । न च--गुणत्वात्संयोगः
संबन्धान्तरमपेक्षते, न समवायः अगुणत्वादिति--युज्यते वक्तुम्‌; अपेक्षाकारणस्य तुल्यत्वात्‌

गुणपरिभाषाया चातन्त्रत्वात्‌ । तस्मादर्थान्तरं समवायमभ्युपगच्छतः प्रसज्येतेवानवस्था,; प्रसज्यमानायां
चानवस्थायामेकासिद्धौ सर्वासिद्धेदभ्यामणुभ्यां द्व्यणुकं नैवोत्पद्येत; तस्मादप्यनुपपन्नः परमाणुकारणवादः ।।

नित्यमेव च भावात्‌ ।। 2.2.14 ||
|| 2.2.14 ||

अपि चाणवः प्रवृत्तिस्वभावा वा, निवृत्तिस्वभावा वा, उभयस्वभावा वा, अनुभयपगम्यन्ते-- गत्यन्तराभावात्‌; चतुर्धापि
नोपपद्यते-- प्रवृत्तिस्वभावत्वे नित्यमेव प्रवृत्तेर्भावात्मलयाभावप्रसङ्गः; निवृत्तिस्वभावत्वेऽपि नित्यमेव
निवृत्तेर्भावात्सर्गाभावप्रसङ्गः; उभयस्वभावत्वं च विरोधादसमञ्जसम्‌; अनुभयस्वभावत्वे तु
निमित्तवशात्परवृत्तिनिवृत्त्योरभ्युपगम्यमानयोरदृष्टादेर्निमित्तस्य नित्यसंनिधानान्नित्यप्रवृत्तिप्रसङ्गः,
अतन्त्रत्वेऽप्यदृष्टादेर्नित्याप्रवृत्तिप्रसङ्गः । तस्मादप्यनुपपन्नः परमाणुकारणवादः ||

रूपादिमत्त्वाच्च विपर्ययो दर्शनात्‌ ।। 2.2.15 ||
|| 2.2.15 ||

सावयवानां द्रव्याणामवयवशो विभज्यमानानां यतः परो विभागो न संभवति ते चतुर्विधा रूपादिमन्तः

परमाणव चतुर्विधस्य रूपादिमतो भूतभोतिकस्यारम्भका नित्या चेति यद्वेशेषिका अभ्युपगच्छन्ति, स तेषामभ्युपगमो
निरालम्बन एव; यतो रूपादिमत्त्वात्परमाणूनामणुत्वनित्यत्वविपर्ययः प्रसज्येत; परमकारणापेक्षया स्थूलत्वमनित्यत्वं च
तेषामभिप्रेतविरीतमापद्येतेत्यर्थः । कुतः ? एवं लोके दृष्टत्वात्‌--- यद्धि लोके रूपादिमद्वस्तु तत्‌ स्वकारणापेक्षया
स्थूलमनित्यं च दृष्टम्‌; तद्यथा--पटस्तन्तरूनपेक्ष्य स्थूलोऽनित्य च भवति;

तन्तव चांशूनपेक्ष्य स्थूला अनित्या च भवन्ति-- तथा चामी परमाणवो रूपादिमन्तस्तेरभ्युपगम्यन्ते; तस्मात्तेऽपि
कारणवन्तस्तदपेक्षया स्थूला अनित्या च प्राप्नुवन्ति । यच्च नित्यत्वे कारणं तैरुक्तम्‌--` सदकारणवन्नित्यम्‌ ' इति,
तदप्येवं सति अणुषु न संभवति, उक्तेन प्रकारेणाणूनामपि कारणव्त्वोपपत्तेः । यदपि नित्यत्वे द्वितीयं कारणमुक्तम्‌--
-` अनित्यमिति च विशेषतः प्रतिषेधाभावः ' इति, तदपि नावश्यं परमाणूनां नित्यत्वं साधयति; असति हि
यस्मिन्कर्स्मि चत्नित्ये वस्तुनि नित्यशब्देन नञः समासो नोपपद्यते; न पुनः परमाणुनित्यत्वमेवापक्ष्यते; तच्चास्त्येव
नित्यं परमकारणं ब्रह्म; न च शब्दार्थव्यवहारमात्रेण कस्यचिदर्थस्य प्रसिद्धिर्भवति, प्रमाणान्तरसिद्धयोः
शब्दार्थयोर्व्यवहारावतारात्‌ । यदपि नित्यत्वे तृतीयं कारणमुक्तम्‌---` अविद्या च ' इति-- तद्यद्येवं वित्रीयेत--सतां
परिदृश्यमानकार्याणां कारणानां प्रत्यक्षेणाग्रहणमविद्येति, ततो द्व्यणुकनित्यताप्यापद्येत; अथाद्रव्यत्वे सतीति
विशेष्येत, तथाप्यकारणवत्त्वमेव नित्यतानिमित्तमापद्येत, तस्य च प्रागेवोक्तत्वात्‌ ` अविद्या च ' इति पुनरुक्तं स्यात्‌;
अथापि कारणविभागात्कारणविनाशाच्चान्यस्य तृतीयस्य विनाशहेतोरसंभवोऽविद्या, सा परमाणूनां नित्यत्वं

ल~

ख्यापयति--इति व्याख्यायेत---नावश्यं विनश्यद्वस्तु द्वाभ्यामेव हेतुभ्यां विनष्टुमर्हतीति नियमोऽस्ति; संयोगसचिवे

ह्यनेकस्मि च द्रव्ये द्रव्यान्तरस्यारम्भकेऽभ्युपगम्यमान एतदेवं स्यात्‌; यदा त्वपास्तविशेषं सामान्यात्मकं कारणं
विशेषवदवस्थान्तरमापद्यमानमारम्भकमभ्युपगम्यते, तदा घृतकाठिन्यविलयनवन्मूर्त्यवस्थाविलयनेनापि विनाश
उपपद्यते । तस्मादरूपादिमत्त्वात्स्यादमिप्रेतविपर्ययः परमाणूनाम्‌ । तस्मादप्यनुपपन्नः परमाणुकारणवादः ||

उभयथा च दोषात्‌ ।। 2.2.16 ।।
|| 2.2.16 ।।

गन्धरसरूपस्पर्शगुणा स्थूला पृथिवी, रूपरसस्पर्शनुणाः सूक्ष्मा आपः, रूपस्पर्शगुणं सूक्ष्मतरं तेजः, स्पर्शगुणः सूक्ष्मतमो
वायुः--- इत्येवमेतानि चत्वारि भूतान्युपवितापचितगुणानि स्थूलसूक्ष्मसूक््मतरसूक््मतमतारतम्योपेतानि च लोके
लक्ष्यन्ते; तद्वत्परमाणवोऽप्युपचितापचितगुणाः कल्पेरन्‌ न वा; उभयथापि च दोषानुषङ्गोऽपरिहार्य एव स्यात्‌ ।
कल्प्यमाने तावदुपचितापचितगुणत्वे, उपचितगुणानां मूर्त्युपचयादपरमाणुत्वप्रसङ्गः; न चान्तरेणापि मूर््युपचयं
गुणोपचयो भवतीत्युच्येत, कार्येषु भूतेषु गुणोपचये मूर्त्युपचयदर्शनात्‌ । अकल्प्यमाने तूपचितापचितगुणत्वे--
परमाणुत्वासाम्यप्रसिद्धये यदि तावत्सर्वं एकैकगुणा एव कल्प्येरन्‌, ततस्तेजसि स्पर्शस्योपलब्धिर्न स्यात्‌, अप्सु
रूपस्पर्शयोः, पृथिव्यां च रसरूपस्पर्शानाम्‌, कारणगुणपूर्वकत्वात्कार्यगुणानाम्‌; अथ सर्वे चतुर्गुणा एव कल्प्येरन्‌,
ततोऽप्स्वपि गन्धस्योपलब्धिः स्यात्‌, तेजसि गन्धरसयोः, वायौ च गन्धरूपरसानाम्‌ । न चैवं दृश्यते
तस्मादप्यनुपपन्नः परमाणुकारणवादः ||

अपरिग्रहाच्चात्यन्तमनपेक्षा ।। 2.2.17 ||
|| 2.2.17 ||

प्रधानकारणवादो वेदविद्‌भिरपि क चन्मन्वादिभिः सत्कार्यत्वाद्यंशोपजीवनामिप्रायेणोपनिबद्धः,; अयं तु
परमाणुकारणवाद न के चिदपि शिष्टैः केनचिदप्यंशेन परिगृहीत इत्यत्यन्तमेवानादरणीयो वेदवादिभिः । अपि च
वैशेषिकास्तन्त्रार्थभूतान्‌ षट्पदार्थान्‌ द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाख्यान्‌ अत्यन्तभिन्नान्‌ भित्नरलक्षणान्‌
अभ्युपगच्छन्ति--यथा मनुष्योऽश्वः शश इति; तथात्वं चाभ्युपगम्य तद्विरुद्धं द्रव्याधीनत्वं शेषाणामम्युपगच्छन्ति;
तन्नोपपद्यते; कथम्‌ ? यथा हि लोके शशकुशपलाशप्रभृतीनामत्यन्तभित्नानां सतां नेतरेतराधीनत्वं भवति, एवं
द्रव्यादीनामप्यत्यन्तभिन्नत्वात्‌, नैव द्रव्याधीनत्वं गुणादीनां भवितुमर्हति; अथ भवति द्रव्याधीनत्वं गुणादीनाम्‌, ततो
द्रव्यमावे भावाद्‌द्रव्याभावेऽभावाद्‌द्रव्यमेव संस्थानादिभेदादनेकशब्दप्रत्ययभाग्भवति-- यथा देवदत्त एक एव सन्‌
अवस्थान्तरयोगादनेकशब्दप्रत्ययभाग्भवति, तद्वत्‌; तथा सति सांख्यसिद्धान्तप्रसङ्ग स्वसिद्धान्तविरोध चापद्येयाताम्‌
| नन्वग्नेरन्यस्यापि सतो धूमस्यागन्यधीनत्वं दृश्यते; सत्यं दृश्यते; भेदप्रतीतेस्तु तत्राग्निधूमयोरन्यत्वं नि चीयते; इह
तु--- शुक्लः कम्बलः, रोहिणी धेनुः, नीलमुत्पलम्‌-- इति द्रव्यस्यैव तस्य तस्य तेन तेन विशेषणेन प्रतीयमानत्वात्‌
नैव द्रव्यगुणयोरग्निधरूमयोरिव भेदप्रतीतिरस्ति; तस्माद्‌द्रव्यात्मकता गुणस्य । एतेन कर्मसामान्यविशेषसमवायानां
द्रव्यात्मकता व्याख्याता ||

गुणानां द्रव्याधीनत्वं द्रव्यगुणयोरयुतसिद्धत्वादिति यद्युच्येत, तत्पुनरयुतसिद्धत्वमपृथग्देशत्वं वा स्यात्‌, अपृथक्कालत्वं
वा, अपृथक्स्वभावात्वं वा; सर्वथापि नोपपद्यते-- अपृथग्देशत्वे तावत्स्वाभ्युपगमो विरुध्येत; कथम्‌ ? तन्त्वारब्धो हि
पटस्तन्तुदेशोऽभ्युपगम्यते, न पटदेशः; पटस्य तु गुणाः शुक्लत्वादयः पटदेशा अभ्युपगम्यन्ते, न तन्तुदेशाः; तथा
चाहुः--- द्रव्याणि द्रव्यान्तरमारभन्ते गुणा च गुणान्तरम्‌ ' इति; तन्तवो हि कारणद्रव्याणि कार्यद्रव्यं पटमारभन्ते,
तन्तुगता च गुणाः शुक्लादयः कार्यद्रव्ये पट शुक्लादिगुणान्तरमारभन्ते-इति हि तेऽभ्युपगच्छन्ति; सोऽभ्युपगमो
द्रव्यगुणयोरपृथग्देशत्वेऽभ्युपगम्यमाने बाध्येत । अथ अपृथक्कालत्वमयुतसिद्धत्वमुच्येत, सव्यदक्षिणयोरपि
गोविषाणयोरयुतसिद्धत्वं प्रसज्येत । तथा अपृथक्स्वभावत्वे त्वयुतसिद्धत्वे, न द्रव्यगुणयोरात्ममेदः संभवति, तस्य
तादात्म्येनैव प्रतीयमानत्वात्‌ ।।

युतसिद्धयोः संबन्धः संयोगः, अयुतसिद्धयोस्तु समवायः---इत्ययमम्युपगमो मृषैव तेषाम्‌, प्राक्सिद्धस्य
कार्यात्कारणस्यायुतसिद्धत्वानुपपत्तेः । अथान्यतरापेक्ष एवायमभ्युपगमः स्यात्‌--अयुतसिद्धस्य सिद्धस्य कार्यस्‌ कारणेन

संबन्धः समवाय इति, एवमपि प्रागसिद्धस्यालब्धात्मकस्य कार्यस्य कारणेन संबन्धो नोपपद्यते, दयायत्तत्वात्संबन्धस्य
। सिद्धं भूत्वा संबध्यत इति चेत्‌, प्राक्कारणसंबन्धात्कार्यस्य सिद्धावभ्युपगम्यमानायामयुतसिद्ध्यभावात्‌,
कार्यकारणयोः संयोगविभागौ न विद्येते इतीदमुक्तं दुरुक्तं स्यात्‌ । यथा चोत्पन्नमात्रस्याक्रियस्य कार्यद्रव्यस्य
विभुभिराकाशादिभिर्द्रव्यान्तरेः संबन्धः संयोग एवाभ्युपगम्यते, न समवायः, एवं कारणद्रव्येणापि संबन्धः संयोग एव
स्यात्‌, न समवायः । नापि संयोगस्य समवायस्य वा संबन्धस्य संबन्दिव्यतिरेकेणास्तित्वे किचित्प्रमाणमस्ति;
संबन्धिशब्दप्रत्ययव्यतिरेकेण संयोगसमवायशब्दप्रत्ययदर्शनात्तयोरस्तित्वमिति चेत्‌, न; एकत्वेऽपि
स्वरूपबाह्यरूपापेक्षया अनेकशब्दप्रत्ययदर्शनात्‌ । यथैकोऽपि सन्‌ देवदत्तो लोके स्वरूपं संबन्धिरूपं चापेक्ष्य
अनेकशब्दप्रत्ययभाग्भवति-- मनुष्यो ब्राह्मणः श्रोत्रियो वदान्यो बालो युवा स्थविरः पिता पुत्रः पौत्रो भ्राता जामातेति,
यथा चैकापि सती रेखा स्थानान्यत्वेन निविशमाना एकदशशतसहस्रादिशब्दप्रत्ययमेदमनुभवति, तथा संबन्धिनोरेव
संबन्धिशब्दप्रत्ययव्यतिरेकेण संयोगसमवायशब्दप्रत्ययार्हत्वम्‌, न व्यतिरिक्तवस्त्वस्तित्वेन--
इत्युपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलब्धेः अभावः वस्त्वन्तरस्य; नापि संबन्धिविषयत्वे संबन्धशब्दप्रत्ययोः संततभावप्रसङ्गः;
स्वरूपबाह्यरूपापक्षयेति--- उक्तोत्तरत्वात्‌ । तथाण्वात्ममनसामप्रदेशत्वान्न संयोगः संभवति, प्रदेशवतो द्रव्यस्य
प्रदेशवता द्रव्यान्तरेण संयोगदर्शनात्‌; कल्पिताः प्रदेशा अण्वात्ममनसां भविष्यन्तीति चेत्‌, न; अविद्यमानार्थकल्पनायां
सर्वार्थसिद्धिप्रसङ्गात्‌, इयानेवाविद्यमानो दयमानो विरुद्धोऽविरुद्धो वा अर्थः कल्पनीयः, नातोऽधिकः--इति नियमहेत्वभावात्‌
कल्पनाया च स्वायत्तत्वात्प्रमूतत्वसंमवाच्च--न च वैशेषिकः कल्पितेभ्यः षड्भ्यः पदार्थभ्योऽन्येऽधिकाः शतं सहस्रं वा
अर्था न कल्पयितव्या इति निवारको हेतुरस्ति; तस्माद्यस्म यस्मे यद्यद्रोचते तत्तत्सिध्येत; का चत्कृपालुः प्राणिनां
दुःखबहूलः संसार एव मा भूदिति कल्पयेत्‌; अन्यो वा व्यसनी मुक्तानामपि पुनरुत्पत्तिः कल्पयेत्‌; कस्तयोर्जिवारकः
स्यात्‌ । किचान्यत्‌-- द्वाभ्यां परमाणुभ्यां निरवयवाभ्यां सावयवस्य द्‌व्यणुकस्याकाशेनेव सं लेषानुपपत्तिः

ह्याकाशस्य पृथिव्यादीनां च जवुकाष्ठवत्सं लेषोऽस्ति; कार्यकारणद्रव्ययोरश्रिताश्रयभावोऽन्यथा नोपपद्यत इत्यवश्यं
कल्प्यः समवाय इति चेत्‌, न; इतरेतराश्रयत्वात्‌-- कार्यकारणयोर्हिं भेदसिद्धावाश्रिताश्रयभावसिद्धिः
अग्रिताश्रयभावसिद्धौ च तयोर्भदसिद्धिः-- कुण्डबदरवत्‌-- इतीतरेतराश्रयता स्यात्‌; न हि कार्यकारणयोर्भद
आश्रिताश्रयभावो वा वेदान्तवादिभिरभ्युपगम्यते, कारणस्यैव संस्थानमात्रं कार्यमित्यभ्युपगमात्‌ ||

-¬*

किचान्यत्‌- परमाणूनां परिच्छिन्नत्वात्‌, यावत्यो दिशः-- षट्‌ अष्टौ दश वा-तावद्भिरवयवेः सावयवास्ते स्युः,
सावयवत्वादनित्या च--इति नित्यत्वनिरवयवत्वाभ्युपगमो बाध्येत । यांस्त्वं दिग्भेदभेदिनोऽवयवान्कल्पयसि, त एव
परमाणव इति चेत्‌, न; स्थूलसूक्ष्मतारतम्यक्रमेण आ परमकारणाद्विनाशोपपत्ते--यथा पृथिवी द्व्यणुकाद्यपेक्षया
स्थूलतमा वस्तुमूतापि पि विनश्यति, ततः सूक्ष्मं सूक्ष्मतरं च पृथिव्येकजातीयकं विनश्यति, ततः दव्यणुकम्‌, तथा
परमाणवोऽपि पृथिव्येकजातीयकत्वाद्विनश्येयुः । विनश्यन्तोऽप्यवयवविभागेनैव विनश्यन्तीति

चेत्‌, नायं दोषः; यतो घृतकाठिन्यविलयनवदपि विनाशोपपत्तिमवोचाम---यथा हि
घृतसुवर्णादीनामविभज्यमानावयवानामप्यग्निसंयोगात्‌ द्रवभावापत्त्या काठिन्यविनाशो भवति, एवं परमाणूनामपि
परमकारणभावापत्त्या मूर्त्यादिविनाशो भविष्यति । तथा कार्यारम्भोऽपि नावयवसंयोगेनैव केवलेन भवति,
क्षीरजलादीनामन्तरेणाप्यवयवसंयोगान्तरं दधिहिमादिकार्यारम्भदर्शनात्‌ ।
तदेवमसारतरतर्कसंदृब्धत्वादीश्वरकारणश्रुतिविरुद्धत्वाच्छरुतिप्रवणे च शिष्टर्मन्वादिभिरपरिगृहीतत्वादत्यन्तमेवानपक्षा
अस्मिन्परमाणुकारणवादे कार्या आर्यैः श्रयोर्थिभिरिति वाक्यशेषः ।|

समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः ।। 2.2.18 ।।

समुदायाधिकरणम्‌ ।। 2.2.18 ।।

वेशेषिकराद्धान्तो दुर्युक्तियोगाद्ेदविरोधाच्छिष्टापरिग्रहाच्च नापेक्षितव्य इत्युक्तम्‌; सोऽ्धवेनाशिक इति
वैनाशिकत्वसाम्यात्सर्ववेनाशिकराद्धान्तो नतरामपेक्षितव्य इतीदमिदानीमुपपादयामः । स च बहुप्रकारः,

प्रतिपत्तिभे दाद्विनेयभेदाद्वा; तत्रैते त्रयो वादिनो भवन्ति--केचित्सर्वास्तित्ववादिनः; केचिद्विज्ञानास्तित्वमात्रवादिनः;
अन्ये पुनः सर्वशून्यत्ववादिन इति । तत्र ये सर्वास्तित्ववादिनो बाह्यमान्तरं च वस्त्वभ्युपगच्छन्ति, भूयं भतिकं च,
चित्तं चैत्तं च, तांस्तावत्म्रतिब्रूमः । तत्र भूतं पृथिवीधात्वादयः, भतिकं रूपादय चक्षुरादय च, चतुष्टये च
पृथिव्यादिपरमाणवः खरस्नेहोष्णेरणस्वभावाः, ते पृथिव्यादिभावेन संहन्यन्ते--इति मन्यन्ते; तथा
रूपविज्ञानवेदनासंज्ञासंस्कारसंज्ञकाः पञ्चस्कन्धाः, तेऽप्याध्यात्मं सर्वव्यवहारास्पदभावेन संहन्यन्ते-- इति मन्यन्ते ||

तत्रेदमभिधीयते-- योऽयमुभयहेतुक उभयप्रकारः समुदायः परेषामभिप्रेतः--- अणुहेतुक च भूतभौतिकसंहतिरूपः,
स्कन्धहेतुक च पञ्चस्कन्धीरूपः-- तस्मित्रुभयहेतुकेऽपि समुदायेऽभिप्रेयमाणे, तदप्राप्तिः स्यात्‌-- समुदायाप्राप्तिः
समुदायभावानुपपत्तिरित्यर्थः; कुतः ? समुदायिनामचेतनत्वात्‌, चित्ताभिज्वलनस्य च समुदायसिद्ध्यधीनत्वात्‌,
अन्यस्य च कस्यचिच्वेतनस्य भोक्तुः प्रणासितुर्वा स्थिरस्य संहन्तुरनभ्युपगमात्‌, निरपक्षप्रवृत्त्यभ्युपगमे च
परवृत्यनुपरमप्रसङ्गात्‌, आशयस्याप्यन्यत्वानन्यत्वाभ्यामनिरूप्यत्वात्‌, क्षणिकत्वाभ्युपगमाच्च
निर्व्यापारत्वात्परवृत्यनुपपत्तेः । तस्मात्समुदायानुपपत्तिः; समुदायानुपपत्तौ च तदाश्रया लोकयात्रा लुप्येत ।।

इतरेतरप्रत्ययत्वादिति चेन्नोत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वात्‌ ।। 2.2.19 ।।

|| 2.2.19 ।।

यद्यपि भोक्ता प्रशासिता वा का चच्चेतनः संहन्ता स्थिरो नाभ्युपगम्यते, तथाप्यविद्यादीनामितरेतरकारणत्वादुपपद्यते
लोकयात्रा; तस्यां चोपपद्यमानायां न किचिदपरमपेक्षितव्यमस्ति; ते चाविद्यादयः--- अविद्या संस्कारः विज्ञानं नाम
रूपं षडायतनं स्पर्शः वेदना तृष्णा उपादानं भवः जातिः जरा मरणं शोकः परिदेवना दुःखं दुर्मनस्ता--
इत्येवंजातीयका इतरेतरहेतुकाः सौगते समये क्वचित्संक्षिप्ता निर्दिष्टाः, क्वचित्प्रपञ्चिताः;
सर्वेषामप्ययमविद्यादिकलापोऽप्रत्याख्येयः; तदेवमविद्यादिकलापे परस्परनिमित्तनैमित्तिकभावेन
घटीयन्त्रवदनिशमावर्तमानेऽर्थाक्षिप्त उपपन्नः संघात इति चेत्‌, तत्न; कस्मात्‌ ? उत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वात्‌--
भवेदुपपन्नः संघातः, यदि संघातस्य किंचित्निमित्तमवगम्येत; न त्ववगम्यते; यत इतरेतरप्रत्ययत्वेऽप्यविद्यादीनां
पर्वपूर्वम्‌ उत्तरोत्तरस्योत्पत्तिमात्रनिमित्तं भवत्‌ भवेत्‌, न तु संघातोत्पत्तेः किंचित्निमित्तं संभवति ।

<>

नन्वविद्यादिभिरर्थादाक्षिप्यते संघात इत्युक्तम्‌; अत्रोच्यते--यदि तावदयमभिप्रायः--अविद्यादयः
संघातमन्तरेणात्मानमलभमाना अपेक्षन्ते संघातमिति, ततस्तस्य संघातस्य किंचिन्निमित्तं वक्तव्यम्‌; तच्च
नित्येष्वप्यणुष्वगम्यमानेष्वाश्रयाश्रयिमूतेषु च भोक्तृषु सत्सु न संभववतीत्युक्तं वैशेषिकपरीक्षायाम्‌; किमङ्ग पुनः
क्षणिकेष्वप्यणुषु भोकर हितेष्वाश्रयाश्रयिशुन्येषु वाभ्युपगम्यमानेषु संभवेत्‌ ? अथायममिप्रायः--- अविद्यादय एव
संघातस्य निमित्तमिति, कथं तमेवाश्रित्यात्मानं लभमानास्तस्यैव निमित्तं स्युः ? अथ मन्यसे-संघाता एवानादौ
संसारे संतत्यानुवर्तन्ते, तदाश्रया चाविद्यादय इति, तदापि

संघातात्संघातान्तरमुत्पद्यमानं नियमेन वा सदृशमेवोत्पद्येत, अनियमेन वा सदृशं विसदृशं वोत्पद्येत; नियमाभ्युपगमे
मनुष्यपुद्‌ गलस्य देवतिर्यग्योनिनारकप्राप्त्यभावः प्राप्नुयात्‌; अनियमाभ्युपगमेऽपि मनुष्यपुद्‌गलः कदाचित्क्षणेन हस्ती
भूत्वा देवो वा पुनर्मनुष्यो वा भवेदिति प्राप्नुयात्‌; उभयमप्यभ्युपगमविरुद्धम्‌ । अपि च यद्भो गार्थः संघातः स्यात्‌, स
जीवो नास्ति स्थिरो भोक्ता इति तवाभ्युपगमः; तत च भोगो भोगार्थ एव, स नान्येन प्रार्थनीयः; तथा मोक्षो मोक्षार्थं
एवेति मुमृष्चुणा नान्येन भवितव्यम्‌; अन्येन चेत््रार्थ्येतोभयम्‌, भोगमोक्षकालावस्थायिना तेन भवितव्यम्‌; अवस्थायित्वे
क्षणिकत्वाभ्युपगमविरोधः । तस्मादितरेतरोत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वमविद्यादीनां यदि भवेत्‌, भवतु नाम; न तु संघातः
सिध्येत्‌, भोक्त्रभावात्‌-- इत्यभिप्रायः ।।

उत्तरोत्पादे च पूर्वनिरोधात्‌ ।। 2.2.20 ।।

|| 2.2.20 ।।

उक्तमेतत्‌-- अविद्यादीनामुत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वान्न संघातसिद्धिरस्तीति; तदपि तु उत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वं न
संभवतीतीदमिदानीमुपपाद्यते । क्षणमङ्गवादिनोऽयमभ्युपगमः-- उत्तरस्मिनक्षणे उत्पद्यमाने पूर्वः क्षणो निरुध्यत इति;
न चैवममभ्युपगच्छता पूर्वोत्तरयोः क्षणयोर्हतुफलभावः शक्यते संपादयितुम्‌, निरुध्यमानस्य निरुद्धस्य वा
ूर्वक्षणस्याभावग्रस्तत्वादुत्तरक्षणहेवुत्वानुपपत्ते; अथ भावभूतः परिनिष्पन्नावस्थः पूर्वक्षण उत्तरक्षणस्य हेतुरित्यभिप्रायः,
तथापि नोपपद्यते, भावभूतस्य पुनर्व्यापारकल्पनायां क्षणान्तरसंबन्धप्रसङ्गात्‌; अथ भाव एवास्य व्यापार इत्यभिप्रायः,
तथापि नैवोपपद्यते, हेतुस्वभावानुपरक्तस्य फलस्योत्पत्त्यसंभवात्‌; स्वभावोपरागाभ्युपगमे च, हेतुस्वभावस्य
फलकालावस्थायित्वे सति, क्षणभङ्गाभ्युपगमत्यागप्रसङ्गः; विनैव वा स्वभावोपरागेण हेतुफलभावमभ्युपगच्छतः
सर्वत्र तत्प्ाप्तेरतिप्रसङ्गः । अपि चोत्पादनिरोधौ नाम वस्तुनः स्वरूपमेव वा स्याताम्‌, अवस्थान्तरं वा, वस्त्वन्तरमेव

वा-- सर्वथापि नोपपद्यते; यदि तावद्वस्तुनः स्वरूपमेवोत्पादनिरोधौ स्याताम्‌, ततो वस्तुशब्द उत्पादनिरोधशब्दौ च
पर्यायाः प्राप्नुयुः; अथास्ति का चद्विशेष इति मन्येत-- उत्पादनिरोधशब्दाभ्यां मध्यवर्तिनो वस्तुन आद्यन्ताख्ये अवस्थे
अभिलप्येते इति, एवमप्याद्यन्तमध्यक्षणत्रयसंबन्धित्वाद्रस्तुनः क्षणिकत्वाभ्युपगमहानिः;
अथात्यन्तव्यतिरिक्तावेवोत्पादनिरोधौ वस्तुनः स्याताम्‌-- अश्वमहिषवत्‌, ततो वस्तु उत्पादनिरोधाभ्यामसंस्पृष्टमिति
वस्तुनः शाश्वतत्वप्रसङ्गः; यदि च दर्शनादर्शने वस्तुन उत्पादनिरोधौ स्याताम्‌, एवमपि द्रष्टृधर्मौ तौ न
वस्तुधर्माविति वस्तुनः शाश्वतत्वप्रसङ्ग एव । तस्मादप्यसंगतं सौगतं मतम्‌ ।।

असति प्रतिज्ञोपरोधो यौोगपद्यमन्यथा ।। 2.2.21 ||

|| 2.2.21 ।।

क्षणभङ्गवादे पूर्वक्षणो निरोधग्रस्तत्वान्नत्तरस्य क्षणस्य हेतुर्भवतीत्युक्तम्‌; अथासत्येव हेतौ फलोत्पत्ति ब्रूयात्‌, ततः
प्रतिज्ञोपरोधः स्यात्‌--चतुर्विधान्हेतून्प्रतीत्य चित्तचैता उत्पद्यन्त इतीयं प्रतिज्ञा हीयेत; निर्हतुकायां
चोत्पत्तावप्रतिबन्धात्सर्वं सर्वत्रोत्सद्येत । अथोत्तरक्षणोत्पत्तिर्यावत्तावदवतिष्ठते पूर्वक्षण इति ब्रूयात्‌, ततो यौगपद्यं
हेतुफलयोः स्यात्‌; तथापि प्रतिज्ञोपरोध एव स्यात्‌---क्षणिकाः सर्वे संस्कारा इतीयं प्रतिज्ञोपरुध्येत ।।

प्रतिसंख्याऽप्रतिसंख्यानिरोधाप्राप्तिर विच्छेदात्‌ ।। 2.2.22 ।।

|| 2.2.22 ।।

अपि च वेनाशिकाः कल्पयन्ति--बुद्धिवोध्यं त्रयादन्यत्संस्कृतं क्षणिकं चेति; तदपि च त्रयम्‌-
प्रतिसंख्याप्रतिसंख्यानिरोधौ आकाशं चेत्याचक्षते; त्रयमपि चैतत्‌ अवस्तु अभावमात्रं निरुपाख्यमिति मन्यन्ते;
बुद्धिपूर्वकः किल विनाशो भावानां प्रतिसंख्यानिरोधो नाम भाष्यते; तद्विपरीतोऽप्रतिसंख्यानिरोधः;
आवरणाभावमात्रमाकाशमिति । तेषामाकाशं परस्ताप्प्रत्याख्यास्यति; निरोधद्वयमिदानीं प्रत्याचष्टे--
प्रतिसंख्याप्रतिसंख्यानिरोधयोः अग्राप्तिरसंभव इत्यर्थः; कस्मात्‌ ? अविच्छेदात्‌-- एतौ हि
प्रतिसंख्याप्रतिसंख्यानिरोधौ संतानगोचरौ वा स्याताम्‌, भावगोचरौ वा; न तावत्संतानगोचरौ संभवतः, सर्वेष्वपि
संतानेषु संतानिनामविच्छिन्नेन हेतुफलभावेन संतानविच्छेदस्यासंभवात्‌; नापि भावगोचरो संभवतः--- न हि
भावानां निरन्वयो निरुपाख्यो विनाशः संभवति, सर्वास्विप्यवस्थासु प्रत्यभिज्ञानबलेनान्वय्यविच्छेददर्शनात्‌,
अस्पष्टप्रत्यभिज्ञानास्वप्यवस्थासु क्वचिद्ृष्टेनान्वय्यविच्छेदेनान्यत्रापि तदनुमानात्‌ । तस्मात्परपरिकल्पितस्य
निरोधद्रयस्यानुपपत्तिः ||

उभयथा च दोषात्‌ ।। 2.2.23 ।।
|| 2.2.23 ।।

योऽयमविद्यादिनिरोधः प्रतिसंख्यानिरोधान्तःपाती परपरिकल्पितः, स सम्यग्ञानाद्वा सपरिकरात्स्यात्‌; स्वयमेव वा--
पूर्वस्मिन्विकल्पे निर्हैतुकविनाशाभ्युपगमहानिप्रसङ्गः; उत्तरस्मिस्तु मार्गोपदेशानर्थक्यप्रसङ्गः । एवमुभयथापि
दोषप्रसङ्गादसमञ्जसमिदं दर्शनम्‌ ।।

आकाशे चाविशेषात्‌ ।। 2.2.24 ||

|| 2.2.24 ||

यच्च तेषामेवामिप्रेतं निरोधद्वयमाकाशं च निरुपाख्यमिति--तत्र निरोधद्वयस्य निरुपाख्यत्वं पुरस्तान्निराकृतम्‌
आकाशस्येदानीं निराक्रियते । आकाशे चायुक्तो निरुपाख्यत्वाभ्युपगमः, प्रतिसंख्याप्रतिसंख्यानिरोधयोरिव

८

वस्तुत्वप्रतिपत्तेर

त्वप्रतिपत्तेरविशेषात्‌

वस्तुत्वप्रसिद्धिः
| अपि च आवरणाभावमात्रमाकाशमिच्छताम्‌

त्वप्रसिद्धिः । विप्रतिपन्ना्प्रति तु

<~

। आगमप्रामाण्यात्तावत्‌

तावत्‌ ` आत्मन आका

[पि

शः संभूतः
शब्दगुणानुमेयत्वं वक्तव्यम्‌--गन्धादीनां गुणानां पृथिव्यादिवस्त्वा

मिच्छत

्‌, एकस्मिन्सुपर्णे पतत्यावरणस्य

विद्यमानत्वात्सुपर्णान्तरस्योप्पित्सतो दमानत्व त्सुपर्णान्त रस्योप्पित्सतोऽनवकाशत्वप्रसङ्गः त्वघ्रसङ्गः; यत्रावरणाभावस्तत्र

विशेष्यते तत्तर्हि
सौगतस्य
पृथिव्यादीनामन्ते ` वायुः किंसंनिश्रयः ' इत्यस्य प्र नस्य प्रतिवचनं भवति

त्त्हिं वस्तुभूतमेवाकाशं

स्य स्वाभ्युपगमविरोधः प्रसज्येत; सौगते हि समये ` पृथिवी भगवः किसंनि

: ' इत्यादिश्रुतिभ्य

आकारस्य च

ठ

त्वाश्रयत्वदर्शनात्‌

त्र पतिष्यतीति

ष्यतीति चेत्‌

९

स्यात्‌, न अआवरणाभावमात्रम्‌; अपि च आवरणाभावमात्रमाका

---येनावरणाभावो
शं मन्यमानस्य

श्रया ' इत्यस्मिन्प्र नप्रतिवचनप्रवाहे
--- ` वायुराकाशसंनिश्रयः ' इति

तेवचनप्रवाहे

~
८।,

तदाकाशस्यावस्तुत्वे न समञ्जसं स्यात्‌; तस्मादप्ययुक्तमाकाशस्यावस्तुत्वम्‌ । अपि च निरोधद्यमकाशं च
त्रयमप्येतत्निरुपाख्यमवस्तु नित्यं चेति विप्रतिषिद्धम्‌; न ह्यवस्तुनो नित्यत्वमनित्यत्वं वा संभवति,
वस्त्वाश्रयत्वाद्धर्मधर्मिव्यवहारस्य; धर्मधर्मिभाव हि घटादिवद्स्तुत्वमेव स्यात्‌, न निरुपाख्यत्वम्‌ ||

2.2.25 ।।

अनस्मृते च ।। 2.2.25 ।।

अपि च वैनाशिकः सर्वस्य वस्तुनः क्षणिकतामभ्युपयन्‌ उपलब्धुरपि क्षणिकतामभ्युपेयात्‌; न च सा संभवति;

अनुस्मृते--- अनुभवम्‌ उपलब्धिमनूत्पद्यमानं स्मरणमेव
पुरुषान्तरोपलब्धिविषये
पूर्वोत्तरदर्शिन्येकस्मिन्रसति
लोकस्य प्रसिद्धः
अद्राक्षीदन्यः ' इति
सर्वलोकोऽवगच्छति--- ` स्मराम्यहम्‌--असावदोऽद्राक्षीत्‌

मेव अनुस्मृतिः; सा चोपलब्ध्येककर्तृका सती संभवती,
रोपलब्धिविषये पुरुषान्तरस्य स्मृत्यदर्शनात्‌; कथं हि ` अहमदोऽद्राक्षम्‌--इदमिदानीं पश्यामि ' इति च

त्रसति प्रत्ययः स्यात्‌ । अपि च दर्शनस्मरणयोः कर्तर्येकस्मिग्प्रत्यक्षः प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययः सर्वस्य

५

- ` अह मदोऽद्राक्षम्‌-- इदं पश्यामि ' इति; यदि हि तयोर्भिन्नः

कर्ता स्यात्‌, ततः

प्रतीयात्‌; न त्वेवं प्रत्येति का चत्‌; यत्रैवं प्रत्ययस्तत्र

त्र दर्नस्मरणयोर्भिन्नमेव कर्तारं

तः ` अहं स्मरामि--

रि

' इति;

इहतु

<~

` अह मदोऽद्राक्षम्‌ ' इति

दर्शनस्मरणयोर्वैनाशिकोऽप्यात्मानमेवैकं कर्तारमवगच्छति
अग्निरनुष्णोऽप्रकाश इति वा । तत्रैवं
वैनाशिकस्य स्यात्‌ । तथा अनन्तरामनन्तरामात्मन

च्छति; न ` नाहम्‌ ' इत्यात्मनो दर्शनं निर्वृत्तं निह्नुते

-- यथा

सत्येकस्य दर्शनस्मरणलक्षणद्वयसंबन्धे क्षणिकत्वाभ्युपगमहानिरपरिहार्या
त्मन एव प्रतिपत्ति प्रत्यभिजानन्नेककर्तृकाम्‌ आ उत्तमादुच्छवासात्‌,

अतीता च प्रतिपत्तीः आ जन्मन आत्मेककर्तृकाः, प्रतिसंदधानः, कथं क्षणभङ्गवादी वेनाशिको नापत्रपेत 2 स यदि

ब्रूयात्‌ सादृश्यादेतत्संपत्स्यत
सदृशयोर्दयोर्वस्तुनोर्गरहीतुरेकस्याभ
क्षणयोः सादृश्य

† इति

, तं प्रतिद्रूयात्‌-- तेनेदं

1वात्‌, सादृश्यनिमित्तं

यस्य ग्रहीतैकः

प्रत्ययान्तरमेवेदम्‌
चेत्सादृश्यविषयं
स्यात्‌,
प्रसिद्धः पदार्थः परीक्षकेर्न परिगृह्यते,
यथार्थत्वेन न बुद्धिसंतानमारोहति । एवमेवेषोऽर्थः इति

ययान्तरमेवेदम्‌, न पूर्वोत्तर

९

तेनेदं

र सदृशम्‌ ' इति

९

रं सदृशमिति दयायत्तत्वात्सादृश्यस्य, क्षणभङ्गवादिनः

ं प्रतिसंधानमिति मिथ्याप्रलाप एव स्यात्‌; स्याच्चेत्पूर्वोत्तरयोः

:, तथा सत्येकस्य क्षणद्रयावस्थानातक्षणिकत्वप्रतिज्ञा पीड्येत;

तेनेदं

र सदृशम्‌ ' इति

क्षणद्धयग्रहणनिमित्तमिति

चेत्‌

वबह्ुप्रलापित्वमात्मनः केवलं प्रख्यापयेत्‌ । न चायं सादृश्यात्संव्यवहारो युक्तः; तद्भावावगमात्‌,

तदा

, न; तेन इदम्‌ इति भिन्नपदार्थोपादानात्‌

नात्‌; प्रत्ययान्तरमेव

वाक्यप्रयोगोऽनर्थकः स्यात्‌, सादृश्यम्‌ इत्येव प्रयोगः प्राप्नुयात्‌ । यदा हि लोके
दा स्वपक्षसिद्धिः परपक्षदोषो वा उभयमप्युच्यमानं परीक्षकाणामात्मन च

नि चितं यत्‌, तदेव वक्तव्यम्‌; ततोऽन्यदुच्यमानं

तत्सदूरभ

स

इत

ावानवगमाच्च । भवेदपि कदाचिद्बाह्यवस्तुनि विप्रलम्भसंभवात्‌ ` तदेवेदं
संदेहः; उपलब्धपरि वु संदेहोऽपि न कदाचिद्‌भवति-

देवेदं स्यात्‌, तत्सदृशं

-- ` स एवाहं स्यां तत्सदृशो वा ' इति,

एवाहमद्य स्मरामि ' इति नि चततद्‌

५

रभावोपलम्भात्‌ ।

तस्मादप्यनुपपन्नो

नासतोऽदृष्टत्वात्‌ ।। 2.2.26 ।।

2.2.26 ।।

चानुपपन्नो वैनाशिकसमयः, यतः

त्सदृशं वा ' इति
य ` एवाहं पूर्वद्युरद्ाक्ष

स्मादप्यनुपपन्नो वैनाशिकसमयः ।।

: स्थिरमनुयायिकारणमनभ्युपगच्छताम्‌ अभावाद्‌भावोत्पत्तिरित्येतदापद्येत

दापद्येत;

दर्शयन्ति चाभावाद्भावोपत्तिम्‌-- ` नानुपमृद्य प्रादुर्भावात्‌ ' इति; विनष्टाद्धि किल बीजादङ्कुर उत्पद्यते,

त

विनष्टातक्षीरादधि, मृत्पिण्डाच्च घटः; कूटस्थाच्चेत्कारणत्कार्यमुत्पद्येत, अविशेषात्सर्वं सर्वत उत्पद्येत;
तस्मादभावग्रस्तेभ्यो बीजादिभ्योऽङ्कुरादीनामृत्पद्यमानत्वादभावाद्मावोत्पत्तिः---इति मन्यन्ते । तत्रेदमुच्यते-- `
नासतोऽदृष्टत्वात्‌ ' इति । नाभावाद्‌भाव उत्पद्यते; यद्यभावाद्‌भाव उत्पद्येत,
अभावत्वाविशेषात्कारणविशेषाभ्युपगमोऽनर्थकः स्यात्‌; न हि, बीजादीनामुपमृदितानां योऽभावस्तस्याभावस्य
शशविषाणादीनां च, निःस्वभावत्वाविशेषादभावत्वे का चद्विशेषोऽस्ति; येन, बीजादेवाङ्कुरो जायते क्षीरादेव दधि--
इत्येवंजातीयकः कारणविशेषाभ्युपगमोऽर्थवान्स्यात्‌; निर्विशेषस्य त्वभावस्य कारणत्वाभ्युपगमे
शशविषाणादिभ्योऽप्यङ्कुरादयो ० जायेरन्‌; न चैवं दृश्यते; यदि पुनरभावस्यापि विशेषोऽभ्युपगम्येत--
उत्पलादीनामिव नीलत्वादिः, ततो विशेषवतत्वादेवाभावस्य भावत्वमुत्पलादिवत्म्रसज्येत; नाप्यभावः कस्यचिदुत्पत्तिहेतुः
स्यात्‌, अभावत्वादेव,.शशविषाणादिवत्‌; अभावाच्च भावोत्पत्तावभावान्वितमेव सर्वं कार्य स्यात्‌; न चैवं दृश्यते, सर्वस्य
च वस्तुनः स्वेन स्वेन रूपेण भावात्मनैवोपलभ्यमानत्वात्‌; न च मृदन्विताः शरावादयो भावास्तन्त्वादिविकाराः
केनचिदभ्युपगम्यन्ते; मृद्िकारानेव तु मृदन्वितान्भावान्‌ लोकः प्रत्येति । यत्क्तम्‌--स्वरूपोपमर्दमन्तरेण
कस्यचित्कूटस्थस्य वस्तुनः कारणत्वानुपपत्तेरभावाद्भावोत्पत्तिर्भवितुमर्हतीति, तदरुक्तम्‌, स्थिरस्वभावानामेव
सुवर्णादीनां प्रत्यभिज्ञायमानानां रुचकादिकारणभावदर्शनात्‌; येष्वपि बीजादिषु स्वरूपोपमर्दो लक्ष्यते, तेष्वपि
नासावुपमृद्यमाना पूर्वावस्था उत्तरावस्थायाः कारणमभ्युपगम्यते, अनुपमृद्यमानानामेवानुयायिनां
बीजाद्यवयवानामङ्कुरादिकारणभावाभ्युपगमात्‌ । तस्मादसद्‌भ्यः शशविषाणादिभ्यः सदुत्पत्त्यदर्शनात्‌, सद्भ्य च
सुवर्णादिभ्यः सदुत्पत्तिदर्शनात्‌, अनुपपन्नोऽयमभावाद्‌भावोत्पत्त्यभ्युपगमः । अपि च चतुर्भि चत्तवैत्ता उत्पद्यन्ते
परमाणुभ्य च भूतभोतिकलक्षणः समुदाय उत्पद्यते--- इत्यभ्युपगम्य, पुनरभावाद्भावोत्पत्ति
कल्पयद्‌भिरभ्युपगममपल्नुवानैर्वेनाशिकैः सर्वो लोक आकुलीक्रियते ||

उदीसीनानामपि चैवं सिद्धिः || 2.2.27 ||

~

[|

|| 2.2.27 ||

यदि चाभावाद्भावोत्पत्तिरभ्युपगम्येत, एवं सत्युदासीनानामनीहमानानामपि जनानामभिमतसिद्धिः स्यात्‌, अभावस्य
सुलभत्वात्‌ । कृषीवलस्य क्षेत्रकर्मण्यप्रयतमानस्यापि सस्यनिष्पत्तिः स्यात्‌; कुलालस्य च
मृत्संस्क्रियायामप्रयतमानस्यापि अमत्रोत्पत्तिः । तन्तुवायस्यापि तन्त्ूनतन्वानस्यापि तन्वानस्येव वस्त्रलाभः;
स्वर्गापवर्गयो च न र्का चत्कर्थचित्समीहेत । न चैतद्युज्यते अभ्युपगम्यते वा केनचित्‌ ।
तस्मादनुपपन्नोऽयमभावाद्‌भावोत्पतत्यभ्युपगमः ||

नाभाव उपलब्धेः ।। 2.2.28 ||

नाभावाधिकरणम्‌ ।। 2.2.28 ।।

एवं बाह्यार्थवादमाश्रित्य समुदायाप्राप्त्यादिषु दूषणेषूद्‌भावितेषु विज्ञानवादी बौद्ध इदानीं
प्रत्यवतिष्ठते--केषांवित्किल विनेयानां बाह्ये वस्तुन्यभिनिवेशमालक्ष्य तदनुरोधेन बाह्यार्थवादयप्रक्रियेयं विरचिता ।
नासौ सुगताभिप्रायः । तस्य तु विज्ञानैकस्कन्धवाद एवाभिप्रेतः । तस्मि च विज्ञानवादे बुद्ध्यारूढेन रूपेणान्तस्थ एव
प्रमाणप्रमेयफलव्यवहारः सर्वं उपपद्यते, सत्यपि बाह्यार्थं बुद्ध्यारोहमन्तरेण प्रमाणादिव्यवहारानवतारात्‌ । कथं
पुनरवगम्यते--अन्तस्थ एवायं सर्वव्यवहारः, न विज्ञानव्यतिरिक्तो बाह्योऽर्थोऽस्तीति; तदसंभवादित्याह--स हि
बाह्योऽर्थोऽभ्युपगम्यमानः परमाणवो वा स्युः, तत्समूहा वा स्तम्भादयः स्युः; तत्र न तावत्परमाणवः
स्तम्भादिप्रत्ययपरिच्छेद्या भवितुमर्हन्ति, परमाण्वाभासज्ञाननुपपत्तेः; नापि तत्समूहाः स्तम्भादयः, तेषां
परमाणुभ्योऽन्यत्वानन्यत्वाभ्यां निरूपयितुमशक्यत्वात्‌ । एवं जात्यादीनपि प्रत्याचक्षीत । अपि च अनुभवमात्रेण
साधारणात्मनो ज्ञानस्य जायमानस्य योऽयं प्रतिविषयं पक्षपातः--स्तम्भज्ञानं कुख्यज्ञानं घटज्ञानं पटज्ञानमिति, नासौ
ज्ञानगतविशेषमन्तरेणोपपद्यत इत्यवश्यं विषयसारूप्यं ज्ञानस्याङ्गीकर्तव्यम्‌; अङ्गीकृते च तस्मिन्विषयाकारस्य
ज्ञानेनेवावरुद्धत्वादपार्थिका बाह्यार्थसद्‌भावकल्पना । अपि च सहोपलम्भनियमादभेदो विषयविज्ञानयोरापतति; न
ह्यनयोरेकस्यानुपलम्भेऽन्यस्योपलम्भोऽस्ति; न चैतत्स्वभावविवेके युक्तम्‌, प्रतिबन्धकारणाभावात्‌; तस्मादप्यर्थाभावः ।

1

2| ¢

३।

[9

स्वप्नादिवच्वेदं द्रष्टव्यम्‌--यथा हि स्वप्नमायामरीच्युदकगन्धर्वनगरादिगप्रत्यया विनैव बाद्येनार्थन ग्राह्यग्राहकाकारा
भवन्ति; एवं जागरितगोचरा अपि स्तम्भादिप्रत्यया भविवुमर्हन्तीत्यवगम्यते, प्रत्ययत्वाविशेषात्‌ । कथं पुनरसति
बाह्यार्थे प्रत्ययवेचिन्र्यमुपपद्यते ? वासनावेचित्र्यादित्याह--- अनादौ हि संसारे बीजाङ्कुरवद्विज्ञानानां वासनानां
चान्योन्यनिमित्तनैमित्तिकभावेन वैचित्र्यं न विप्रतिषिध्यते; अपि च अन्वयव्यतिरेकाभ्यां वासनानिमित्तमेव
ज्ञानवेचित्रयमित्यवगम्यते, स्वप्नादिष्वन्तरेणाप्यर्थ वासनानिमित्तस्य ज्ञानवेचित्र्यस्य
उभाभ्यामप्यावाभ्यामभ्युपगम्यमानत्वात्‌, अन्तरेण तु वासनामर्थनिमित्तस्य ज्ञानवेचित्र्यस्य मया अनभ्युपगम्यमानत्वात्‌,;
तस्मादप्यभावो बाह्यार्थस्येति । एवं प्राप्ते--

ब्रूमः--नाभाव उपलब्धेरिति । न खल्वभावो बाह्यस्यार्थस्याध्यवसातुं शक्यते; कस्मात्‌ ? उपलब्धेः--उपलभ्यते हि
प्रतिप्रत्ययं बाह्योऽर्थः---स्तम्भः कुङ्यं घटः पट इति; न चोपलभ्यमानस्थैवाभावो भवितुमर्हति; यथा हि

का चदृभुञ्जानो भुजिसाध्यायां तृप्तौ स्वयमनुभूयमानायामेवं ब्रूयात्‌--- ` नाहं भुञ्जे न वा तृप्यामि ' इति--
तद्वदिन्द्रियसंनिकर्षेण स्वयमुपलभमान एव बाह्यमर्थम्‌, ` नाहमुपलभे न च सोऽस्ति ' इति ब्रुवन्‌, कथमुपादेयवचनः
स्यात्‌ । ननु नामहेवं ब्रवीमि--- ` न कंचिदर्थमुपलभे ' इति; कि तु ` उपलब्धिव्यतिरिक्तं नोपलभे ' इति ब्रवीमि;
बाढमेवं ब्रवीषि निरङ्कुशत्वात्ते तुण्डस्य, न तु युक्त्युपेतं ब्रवीषि, यत उपलब्धिव्यतिरेकोऽपि बलादर्थस्याभ्युपगन्तव्यः,

उपलब्धेरेव; न हि का चदुपलब्धिमेव स्तम्भः कुड्यं चेत्युपलभते; उपलब्धिविषयत्वेनैव तु स्तम्भकुङ्यादीन्सर्वे
लौकिका उपलभन्ते । अत च एवमेव सर्वे लौकिका उपलभन्ते, यत्‌ प्रत्याचक्षाणा अपि बाह्यमर्थम्‌ एवमाचक्षते--`
यदन्तज्ञेयरूपं तद्बहिर्वदवभासते ' इति-- तेऽपि हि सर्वलोकप्रसिद्धां बहिरवभासमानां संविदं प्रतिलभमानाः,
प्रत्याख्यातुकामा च बाह्यमर्थम्‌, ` बहिर्वत्‌ ' इति वत्कारं कुर्वन्ति; इतरथा हि कस्मात्‌ ` बहिर्वत्‌ ' इति ब्रूयुः; न हि `
विष्णुमित्रो वन्ध्यापुत्रवदवभासते ' इति र्का चदाचक्षीत; तस्मात्‌ यथानुभवं तत्त्वम्‌ अभ्युपगच्छद्‌भिः बहिरेवावभासते
इति युक्तम्‌ अभ्युपगन्तुम्‌, न तु बहिर्वत्‌ अवभासत इति । ननु बाह्यस्यार्थस्यासंभवात्‌ बहिर्वदवभासते
इत्यध्यवसितम्‌; नायं साधुरध्यवसायः, यतः प्रमाणप्रवृत््यसंप्रवत्तिपूर्वकौ संभवासंभवावधार्येते, न पुनः संभवासंभवपूर्वके
प्रमाणप्रवृत््यप्रवृत्ती; यद्धि प्रत्यक्षादीनामन्यतमेनापि प्रमाणेनोपलमभ्यते, तत्संभवति; यत्तु न केनचिदपि
प्रमाणेनोपलमभ्यते, तन्न संभवति; इह तु यथास्वं सर्वैरेव प्रमाणेर्बह्मोऽर्थ उपलभ्यमानः कथं
व्यतिरेकाव्यतिरेकादिविकल्येर्न संभवतीत्युच्येत--- उपलब्धेरेव ? न च ज्ञानस्य विषयसारूप्याद्विषयनाशो भवति,
असति विषये विषयसारूप्यानुपपत्तेः, बहिरुपलब्धे च विषयस्य; अत एव सहोपलम्भनियमोऽपि
प्रत्ययविषययोरुपायोपेयभावहेतुकः, न अभेदहेतुकः-- इत्यभ्युपगन्तव्यम्‌ । अपि च घटज्ञानं पटज्ञानमिति
विशेषणयोरेवे घटपटयोर्भदः, न विशेष्यस्य ज्ञानस्य-- यथा शुक्लो गौः कृष्णो गौरिति शौक्ल्याकाषण्ययोरेव भेदः, न
गोत्वस्य; द्वाभ्यां च भेद एकस्य सिद्धो भवति, एकस्माच्च द्योः; तस्मादर्थज्ञानयोर्भदः; तथा घटदर्शनं
घटस्मरणमित्यत्रापि प्रतिपत्तव्यम्‌; अत्रापि हि विशेष्ययोरेव दर्शनस्मरणयोर्भदः, न विशेषणस्य घटस्य--यथा
क्षीरगन्धः क्षीरस्य इति विशेष्ययोरेव गन्धरसयोर्भदः, न विशेषणस्य क्षीरस्य, तद्त्‌ । अपि च द्योर्विज्ञानयोः
पूर्वोत्तरकालयोः स्वसंवेदनेनैव

उपक्षीणयोः इतरेतरग्राह्यग्राहकत्वानुपपत्तिः; तत च---विज्ञानभे दप्रतिज्ञा क्षणिकत्वादिधर्मप्रतिज्ञा
स्वलक्षणसामान्यलक्षणवास्यवासकत्वाविद्योपप्लवसदसद्धर्मबन्धमोक्षादिगप्रतिज्ञा च स्वशास्त्रगताः--ता हीयेरन्‌ ।
किचान्यत्‌-- विज्ञानं विज्ञानमित्यभ्युपगच्छता, बाह्यार्थः स्तम्भः कुड्यमित्येवंजातीयकः कस्मान्नाभ्युपगम्यत इति
वक्तव्यम्‌ ? विज्ञानमनुभूयत इति चेत्‌, बाह्योऽप्यर्थोऽनुभूयत एवेति युक्तमभ्युपगन्तुम्‌; अथ विज्ञानं
प्रकाशात्मकत्वात्प्रदीपवत्स्वयमेवानुभूयते, न तथा बाह्योऽप्यर्थ इति चेत्‌-- अत्यन्तविरुद्धां स्वात्मनि
क्रियामभ्युपगच्छसि--अग्निरात्मानं दहतीतिवत्‌; अविरुद्धं तु लोकप्रसिद्धम्‌---स्वात्मव्यतिरिक्तेन विज्ञानेन
बाह्यार्थोऽनुभूयत इति नेच्छसि; अहो पाण्डित्यं महदर्शितम्‌; न चार्थव्यतिरिक्तमपि विज्ञानं स्वयमेवानुभूयते, स्वात्मनि
क्रियाविरोधादेव । ननु विज्ञानस्य स्वरूपव्यतिरिक्त ग्राह्यत्वे, तदप्यन्येन ग्राह्यं तदप्यन्येन--इत्यनवस्था प्राप्नोति; अपि
च प्रदीपवदवभासात्मकत्वाज्ज्ञानस्य ज्ञानान्तरं कल्पयतः समत्वादवभास्यावभासकभावानुपपत्तेः कल्पनानर्थक्यमिति
तदुभयमप्यसत्‌, विज्ञानग्रहणमात्र एव विज्ञानसाक्षिणो ग्रहणाकाङ्क्षानुत्पादादनवस्थाशङ्कानुपपत्ते, सा्षिप्रत्यययो च
स्वभाववेषम्यादुपलब्घुपलभ्यभावोपपत्तेः, स्वय॑सिद्धस्य च साक्षिणोऽप्रत्याख्येयत्वात्‌ । किचान्यत्‌--
प्रदीपवद्विज्ञानमवभासकान्तरनिरपेक्षं स्वयमेव प्रथते--- इति ब्रुवता अप्रमाणगम्यं विज्ञानमनवगन्तृकमित्युक्तं स्यात्‌--
शिलाघनमध्यस्थप्रदीपसहस्रप्रथनवत्‌; बाढमेवम्‌--- अनुभवरूपत्वात्तु विज्ञानस्येष्टो नः पक्षस्त्वया अनुज्ञायत इति चेत्‌
न; अन्यस्यावगन्तु चक्षुःसाधनस्य प्रदीपादिप्रथनदर्शनात्‌; अतो विज्ञानस्याप्यवभास्यत्वाविशेषात्सत्येवान्यस्मिन्नवगन्तरि

प्रथनं प्रदीपदित्यवगम्यते । साक्षिणोऽवगन्तुः स्वय॑सिद्धतामुपक्षिपता, स्वयं प्रथते विज्ञानम्‌ इत्येष एव मम पक्षस्त्वया

वाचोयुक्त्यन्तरेणाश्रित इति चेत्‌; न; विज्ञानस्योत्पत्तिप्रध्वंसानेकत्वादिविशेषवत्वाभ्युपगमात्‌; अतः प्रदीपवद्विज्ञानस्यापि
व्यतिरिक्ता वगम्यत्वमस्माभिः प्रसाधितम्‌ ।।

वैधर्म्याच्च

|| 2.2.29 ।।

न स्वप्नादिवत्‌ ।। 2.2.29 ||

यदुक्तं बाह्यार्थापलापिना--स्वप्नादिप्रत्ययवज्जारितगोचरा अपि स्तम्भादिप्रत्यया विनैव बाह्येनार्थेन भवेयुः,

प्रत्ययत्वाविशेषादिति, तत्म्रतिवक्तव्यम्‌; अत्रोच्यते--न स्वप्नादिप्रत्ययवज्जाग्रत्प्रत्यया भवितुमर्हन्ति; कस्मात्‌ ?

वेधर्म्यात्‌-

--वेधर्म्यं हि भवति स्वप्नजागरितयोः; कि पुनर्वधर्म्यम्‌ ? बाधाबाधाविति ब्रूमः-- बाध्यते हि स्वप्नोपलब्धं

वस्तु प्रतिबुद्धस्य---मिथ्या मयोपलब्धो महाजनसमागम इति, न ह्यस्ति मम महाजनसमागमः, निद्राग्लानं तु मे मनो

बभूव,

[०

तेनैषा भ्रान्तिरुद्बभूवेति; एवं मायादिष्वपि भवति यथायथं बाधः; नैवं जागरितोपलब्धं वस्तु स्तम्भादिकं

कस्यांचिदप्यवस्थायां बाध्यते । अपि च स्मृतिरेषा, यत्स्वप्नदर्शनम्‌; उपलब्धिस्तु जागरितदर्शनम्‌; स्मृत्युपलब्ध्यो च

प्रत्यक्षमन्तरं स्वयमनुभूयते अर्थविप्रयोगसंप्रयोगात्मकम्‌-- इष्टं पुत्रं स्मरामि, नोपलभे, उपलब्धुमिच्छामीति । तत्रैवं

सति न शक्यते

वक्तुम्‌-- मिथ्या जागरितोपलब्िः, उपलब्धित्वात्‌, स्वप्नोपलब्धिवदिति-- उभयोरन्तरं

स्वयमनुभवता; न च स्वानुभवापलापः प्राज्ञमानिभिर्युक्तः कर्तुम्‌ । अपि च अनुभवविरोधप्रसङ्गाज्जागरितप्रत्ययानां

स्वपप्रत्ययसाधर्म्यद्क्तुमिष्यते; न च, यो यस्य स्वतो धर्मो न संभवति

साधर्म्यात्तस्य संभविष्यति; न ह्यग्निरुष्णोऽनुभूयमान उदकसाधर्म्याच्छीतो भविष्यति; दर्शितं तु वैधर्म्य

स्वतो निरालम्बनतां वक्तुमशक्नुवता स्वप्न
सोऽन्यस्य साधर्म्या
स्वप्नजागरितयोः ||
न भावोऽनुपलब्धेः ।। 2.2.30 ।।
|| 2.2.30 ।।

यदप्युक्तम्‌-- विनाप्यर्थन ज्ञानवैचित्रयं वासनावेचित्रयादेवावकल्पत इति, तत्प्रतिवक्तव्यम्‌; अत्रोच्यते-न भावो

वासनानामुपपद्यते, त्वत्पक्षेऽनुपलब्धेर्बाह्यानामर्थानाम्‌; अर्थोपलब्धिनिमित्ता हि प्रत्यर्थं नानारूपा वासना भवन्ति;

अनुपलभ्यमानेषु त्वर्थेषु किनिमित्ता विचित्रा वासना भवेयुः ? अनादित्वेऽप्यन्धपरंपरान्यायेनाप्रतिष्ठेवानवस्था

व्यवहारलोपिनी स्यात्‌, नाभिप्रायसिद्धिः; यावप्यन्वयव्यतिरेका वर्थापलापिनोपन्यस्तौ--वासनानिमित्तमेवेदं ज्ञानजातं

नार्थनिमित्तमिति, तावप्येवं सति प्रत्युक्तो द्रष्टव्यो, विना अर्थोपलब्ध्या वासनानुपपत्तेः । अपि च विनापि

वासनाभिरर्थोपलब्ध्युपगमात्‌

विना त्वर्थोपलब्ध्या वासनोत्पत्त्यनभ्युपगमात्‌

अर्थसद्‌भावमेवान्वयव्यतिरेकावपि प्रतिष्ठापयतः । अपि च वासना नाम संस्कारविशेषाः; संस्कारा च

नाश्रयमन्तरेणावकल्पन्ते, एवं लोके दृष्टत्वात्‌; न च तव वासनाश्रयः काचिदस्ति, प्रमाणतोऽनुपलब्धेः ।।

क्षणिकत्वाच्च ।। 2.2.31 ||

|| 2.2.31 ।।

यदप्यालयविज्ञानं

परवृत्तिविज्ञानवन्न वासनानामधिकरणं भवितुम

सर्वार्थदशिनि देशकालनिमित्तापेक्षवासनाधीनस्मृतिप्रतिसंधानादिव्यव

† नाम वासनाश्रयत्वेन परिकल्पितम्‌, तदपि क्षणिकत्वाभ्युपगमादनवस्थितस्वरूपं सत्‌,

~¬

हति; न हि कालत्रयसंबन्धिन्येकस्मिन्नन्वयिन्यसति कूटस्थं वा

धानादिव्यवहारः संभवति; स्थिरस्वरूपत्वे त्वालयविज्ञानस्य

0

सिद्धान्तहानिः । अपि च विज्ञानवादे क्षणिकत्वाभ्युपगमस्य समानत्वात्‌, यानि बाह्यार्थवादे क्षणिकत्वनिबन्धनानि

दूषणान्युद्‌भावितानि--- ` उत्तरोत्पादे च पूर्वनिरोधात्‌ ' इत्येवमादीनि, तानीहाप्यनुसंधातव्यानि । एवमेतौ द्वावपि

वैनाशिकपक्षौ निराकृतौ--बाह्यार्थवादिपक्षो

विज्ञानवादिपक्ष च; शून्यवादिपक्षस्तु सर्वप्रमाणविप्रतिषिद्ध इति

तन्निराकरणाय नादरः क्रियते । न ह्ययं सर्वप्रमाणसिद्धो लोकव्यावहारोऽन्यत्ततत्वमनधिगम्य शक्यतेऽपह्नोतुम्‌,
अपवादाभावे उत्सर्गप्रसिद्धेः ।।

सर्वथाऽनुपपत्ते च ।। 2.2.32 ।।

| 2.2.32 ।।

किं बहूना ? सर्वप्रकारेण---यथा यथायं वैनाशिकसमय उपपत्तिमत्त्वाय परीक्ष्यते तथा तथा--सिकताकूपवद्विदीर्यत
एव; न कांविदप्यत्रोपपत्ति पश्यामः; अत चानुपपन्नो वैनाशिकतन्त्रव्यवहारः । अपि च
बाह्यार्थविज्ञानशून्यवादवत्रयमितरेतरविरुद्धमुपदिशता सुगतेन स्पष्टीकृतमात्मनोऽसंबद्धप्रलापित्वम्‌, प्रद्वेषो वा प्रजासु--
विरुद्धार्थप्रतिपत्या विमुद्येयुरिमाः प्रजा इति । सर्वथाप्यनादरणीयोऽयं सुगतसमयः श्रेयस्काभेरित्यभिप्रायः ।।

नैकस्मिन्नसम्भवात्‌ ।। 2.2.33 ।।

एकस्मिन्नसंभवाधिकरणम्‌ ।। 2.2.33 ।।

निरस्तः सुगतसमयः; विवसनसमय इदानीं निरस्यते । सप्त चैषां पदार्थाः संमताः--
जीवाजीवास्रवसंवरनिर्जरबन्धमोक्षा नाम; संक्षेपतस्तु द्वावेव पदार्थो जीवाजीवाख्यौ, यथायोगं तयोरेवेतरान्तर्भावात्‌--
इति मन्यन्ते । तयोरिममपरं प्रपञ्चमाचक्षते, पञ्चास्तिकाया नाम--- जीवास्तिकायः पुद्‌गलास्तिकायो
धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकाय आकाशास्तिकाय चेति ।
सर्वेषामप्येषामवान्तरभे दान्बहुविधान्स्वसमयपरिकल्पितान्वर्णयन्ति । सर्वत्र चेमं सप्तमङ्गीनयं नाम न्यायमवतारयन्ति-
-- स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, स्यादस्ति च नास्ति च, स्यादवक्तव्यः, स्यादस्ति चावक्तव्य च, स्यान्नास्ति चावक्तव्य च,
स्यादस्ति च नास्ति चावक्तव्य चेति; एवमेवैकत्वनित्यत्वादिष्वपीमं सप्तभङ्गीनयं योजयन्ति ||

अत्राचक्ष्षहे--- नायमभ्युपगमो युक्त इति; कुतः ? एकस्मिन्नसंभवात्‌ । न दयेकस्मिन्धर्मिणि
युगपत्सदसत्त्वादिविरुद्धधर्मसमावेशः संभवति, शीतोष्णवत्‌; य एते सप्तपदार्था निर्धारिता एतावन्त एवंरूपा चेति, ते
तथेव वा स्युः, नैव वा तथा स्युः; इतरथा हि, तथा वा स्युरतथा वेत्यनिर्धारितरूपं ज्ञानं संशयज्ञानवदप्रमाणमेव
स्यात्‌ । नन्वनेकात्मकं वस्त्विति निर्धारितरूपमेव ज्ञानमुत्पद्यमानं संशयज्ञानवत्राप्रमाणं भवितुमर्हति; नेति ब्रूमः---
निरङ्कुशं ह्यनेकान्तत्वं सर्ववस्तुषु प्रतिजानानस्य निर्धारणस्यापि वस्तुत्वाविशेषात्‌, ` स्यादस्ति स्यान्नास्ति !
इत्यादिविकल्पोपनिपातादनिर्धरणात्मकतेव स्यात्‌; एवं निर्धार यितुर्निर्धारणफलस्य च स्यात्पक्षेऽस्तिता, स्याच्च पक्षे
नास्तितेति; एवं सति कथं प्रमाणभूतः सन्‌ तीर्थकरः प्रमाणप्रमेयप्रमातृप्रमितिष्वनिर्धारितासु उपदेष्टुं शक्नुयात्‌ ? कथं
वा तदमिप्राथानुसारिणस्तदुपदिष्टेऽर्थऽनिर्धारितरूपे प्रवर्तेरन्‌ ? एेकान्तिकफलत्वनिर्धारणे हि सति तत्साधनानुष्ठानाय
सर्वो लोकोऽनाकुलः प्रवर्तते, नान्यथा; अत चानिर्धारितार्थ शास्त्रं प्रणयन्‌

मत्तोन्मत्तवदनुपादेयवचनः स्यात्‌ । तथा पञ्वानामस्तिकायानां पञ्चत्वसंख्या ` अस्ति वा नास्ति वा ' इति
विकल्प्यमाना, स्यात्तावदेकस्मिन्पक्षे, पक्षान्तरे तु न स्यात्‌--- इत्यतो न्यूनसंख्यात्वमधिकसंख्यात्वं वा प्राप्नुयात्‌ । न
चैषां पदार्थानामवक्तव्यत्वं संभवति; अवक्तव्या चेत्नोच्चयेरन्‌; उच्यन्ते चावक्तव्या चेति विप्रतिषिद्धम्‌; उच्यमाना च
तथेवावधार्यन्ते नावधार्यन्त इति च । तथा तदवधारणफलं सम्यग्दर्शनमस्ति वा नास्ति वा-- एवं
तद्विपरीतमसम्यग्दर्शनमप्यस्ति वा नास्ति वा-इति प्रलपन्‌ मनत्तोन्मत्तपक्षस्थैव पक्षः स्यात्‌, न प्रत्ययितव्यपक्षस्य ।
स्वर्गापवर्गयो च पक्षे भावः पक्षे चाभावः, तथा पक्षे नित्यता पक्षे चानित्यता-इत्यनवधारणायां प्रवृत््यनुपपत्तिः ।
अनादिसिद्धजीवप्रभृतीनां च स्वशास्त्रावधृतस्वभावानामयथावधृतस्वभावत्वप्रसङ्गः । एवं जीवादिषु
पदार्थष्वेकस्मिन्धर्मिणि सतत्वासतत्वयोर्विरुद्धयोर्धर्मयोरसंभवात्‌, सत्त्वे चैकस्मिन्धर्मेऽसत्त्वस्य धर्मान्तिरस्यासंभवात्‌,
असत्त्वे चैवं सतत्वस्यासंभवात्‌, असंगतमिदमार्हतं मतम्‌ ।
एतेनैकानेकनित्यानित्यव्यतिरिक्ताव्यतिरिक्ताद्यनेकान्ताभ्युपगमा निराकृता मन्तव्याः । यन्तु पुद्गलसंज्ञकेभ्योऽणुभ्यः
संघाताः संभवन्तीति कल्पयन्ति, तप्पूर्वेणेवाणुवादनिराकरणेन निराकृतं भवतीत्यतो न पृथक्तन्निराकरणाय प्रयत्यते
||

एवं चात्माकारत्सन्यम्‌ ।। 2.2.34 ।।
|| 2.2.34 ।।

यथेकस्मिन्धर्मिणि विरुद्धधर्मासंभवो दोषः स्याद्वाद प्रसक्तः, एवमात्मनोऽपि जीवस्य अकात्स््यमपरो दोषः प्रसज्येत;
कथम्‌ ? शरीरपरिमाणो हि जीव इत्यार्हता मन्यन्ते; शरीरपरिमाणतायां च सत्याम्‌, अकृत्स्नोऽसर्वगतः परिच्छिन्न
आत्मेत्यतो घटादिवदनित्यत्वमात्मनः प्रसज्येत; शरीराणां चानवस्थितपरिमाणत्वात्‌ मनुष्यजीवो मनुष्यशरीरपरिमाणो
भूत्वा पुनः केनचित्कर्मविपाकेन हस्तिजन्म प्राप्नुवन्‌ न कृत्स्नं हस्तिशरीरं व्याप्नुयात्‌; पुत्तिकाजन्म च प्राप्नुवन्‌ न
कृत्स्नः पुत्तिकाशरीरे संमीयेत; समान एष एकस्मिन्नपि जन्मनि कौमारयौवनस्थाविरेषु दोषः । स्यादेतत्‌-
अनन्तावयवो जीवः; तस्य त एवावयवा अल्पे शरीरे संकुचेयुः; महति च विकसेयुरिति । तेषां पुनरनन्तानां
जीवावयवानां समानदेशत्वं प्रतिविहन्यते वा, न वेति वक्तव्यम्‌; प्रतिघाते तावत्‌ नानन्तावयवाः परिच्छिन्ने देशे
संमीयेरन्‌; अप्रतिघातेऽप्येकावयवदेशत्वोपपत्तेः सर्वेषामवयवानां प्रथिमानुपपत्तेर्जीवस्याणुमात्रत्वप्रसङ्गः स्यात्‌; अपि च
शरीरमात्रपरिच्छिन्नानां जीवावयवानामानन्त्यं नोत्प्क्षितुमपि शक्यम्‌ ।।

अथ पर्यायेण बृहच्छरीरप्रतिपत्तौ केचिज्जीवावयवा उपगच्छन्ति, तनुशरीर प्रतिपत्तौ च केचिदपगच्छन्तीत्युच्येत;
तत्राप्युच्यते--

न च पर्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्यः || 2.2.35 ||
|| 2.2.35 ||

न च पर्यायणाप्यवयवोपगमापगमाभ्यामेतदेहपरिमाणत्वं जीवस्याविरोधेनोपपादयितुं शक्यते; कुतः ?
विकारादिदोषप्रसङ्गात्‌--अवयवोपगमापगमात्भ्यां ह्यनिशमापूर्यमाणस्यापक्षीयमाणस्य च जीवस्य विक्रियावत्त्वं
तावदपरिहार्यम्‌; विक्रियावत्त्वे यावत्त्वे च चर्मादिवदनित्यत्व प्रसज्येत; तत च बन्धमोक्षाभ्युपगमो बाध्येत-
कर्माष्टकपरिवेष्टितस्य जीवस्य अलाबृवत्संसारसागरे निमग्नस्य बन्धनोच्छेदादुर््वगामित्वं भवतीति । किचान्यत--
आगच्छतामपगच्छतां च अवयवानामागमापायधर्मव््वादेव अनात्मत्वं शरीरादिवत्‌; तत चावस्थितः का चदवयव
आत्मेति स्यात्‌; न च स निरूपयितुं शक्यते--अयमसाविति । किंचान्यत--आगच्छन्त चैते जीवावयवाः कुतः
प्रादुर्भवन्ति, अपगच्छन्त च क्व वा लीयन्त इति वक्तव्यम्‌; न हि भूतेभ्यः प्रादुर्भवेयुः, भूतेषु च निलीयेरन्‌
अभोतिकत्वाज्जीवस्य; नापि का चिदन्यः साधारणोऽसाधारणो वा जीवानामवयवाधारो निरूप्यते, प्रमाणाभावात्‌ ।
किचान्यत्‌--अनवधृतस्वरूप चैवं सति आत्मा स्यात्‌, आगच्छतामपगच्छतां च अवयवानामनियतपरिमाणत्वात्‌; अत
एवमादिदोषप्रसङ्गात्‌ न पययिणाप्यवयवोपगमापगमावात्मन आश्रयितुं शक्येते । अथवा पूर्वेण सूत्रेण
शरीरपरिमाणस्यात्मन उपचितापवितशरीरान्तरप्रतिपत्तावकात्स््यप्रसञ्जनद्वारेणानित्यतायां चोदितायाम्‌, पुनः पर्यायेण
परिमाणानवस्थानेऽपि स्रोतःसंताननित्यतान्यायेन आत्मनो नित्यता स्यात्‌--यथा रक्तपटानां विज्ञानानवस्थानेऽपि
तत्संताननित्यता, तद्द्वि सिचामपि--- इत्याशङ्क्य, अनेन सूत्रेणोत्तरमुच्यते--संतानस्य तावदवस्तुत्वे
नैरात्म्यवादप्रसङ्गः, वस्तुत्वेऽप्यात्मनो विकारादिदोषप्रसङ्गादस्य पक्षस्यानुपपत्तिरिति ।।

अन्त्यावस्थिते चोभयनित्यत्वादविशेषः ।। 2.2.36 ||

|| 2.2.36 ।।

अपि च अन्त्यस्य मोक्षावस्थाभाविनो जीवपरिमाणस्य नित्यत्वमिष्यते जैनैः;
तद्वत्पूर्वयोरप्याद्यमध्यमयोर्जीवपरिमाणयोर्नित्यत्वप्रसङ्गादविशेषप्रसङ्गः स्यात्‌; एकशरीरपरिमाणतेव स्यात्‌, न
उपचितापवितशरीरान्तरप्राप्तिः । अथवा अन्त्यस्य जीवपरिमाणस्य अवस्थितत्वात्‌ पूर्वयोरप्यवस्थयोरवस्थितपरिमाण
एव जीवः स्यात्‌; तत चाविशेषेण सर्वदेव अणुर्महान्वा जीवोऽभ्युपगन्तव्यः, न शरीरपरिमाणः । अत च
सौगतवदार्हतमपि मतमसंगतमित्युपेक्षितव्यम्‌ ||

पत्युरसामञ्जस्यात्‌ || 2.2.34 ||

पत्यधिकरणम्‌ ।। 2.2.37 ।।

इदानीं केवलाधिष्ठाव्रीश्वरकारणवादः प्रतिषिध्यते । तत्कथमवगम्यते ? ` प्रकृति च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्‌ !
अभिध्योपदेशाच्च ' इत्यत्र प्रकृतिभावेन अधिष्टातृभावेन च उभयस्वभावस्येश्वरस्य स्वयमेव आचार्येण
प्रतिष्ठापितत्वात्‌; यदि पुनरविशेषेणेश्वरकारणवादमात्रमिह प्रतिषिध्येत, पूर्वोत्तरविरोधादव्याहताभिव्याहारः सूत्रकार
इत्येतदापद्येत; तस्मादप्रकृतिरधिष्ठाता केवलं निमित्तकारणमीश्वरः--इत्येष पक्षो वेदान्तविहितब्रह्मैकत्वप्रतिपक्षत्वात्‌
यत्नेनात्र प्रतिषिध्यते । सा चेयं वेदबाह्येश्वरकल्पना अनेकप्रकारा--केचित्तावत्सांख्ययोगव्यपाश्रयाः कल्पयन्ति--
प्रधानपुरुषयोरधिष्ठाता केवलं निमित्तकारणमीश्वरः; इतरेतर विलक्षणाः प्रधानपुरुषेश्वरा इति; माहेश्वरास्तु मन्यन्ते--
कार्यकारणयोगविधिदुःखान्ताः पञ्च पदार्थाः पशुपतिनेश्वरेण पशुपाशविमोक्षणायोपदिष्टाः; पशुपतिरीश्वरो
निमित्तकारणमिति; तथा वशेषिकादयोऽपि केचित्कथंचित्स्वप्रक्रियानुसारेण निमित्तकारणमीश्वरम्‌--इति ।।

अत उत्तरमुच्यते--पत्युरसामञ्जस्यादितिः; पत्युरीश्वरस्य प्रधानपुरुषयोरधिष्ठातृत्वेन जगत्कारणत्वं नोपपद्यते;
कस्मात्‌ ? असामञ्जस्यात्‌; किं पुनरसामञ्जस्यम्‌ ? हीनमध्यमोत्तमभावेन हि प्राणिमेदान्विदधत ईश्वरस्य
रागदेषादिदोषप्रसक्तेः अस्मदादिवदनीश्वरत्वं प्रसज्येत । प्राणिकमपिक्षितत्वाददोष इति चेत्‌, न; कर्मश्वरयोः
प्रव्त्यप्रवर्तयितृत्वे इतरेतराश्रयदोषप्रसङ्गात्‌ । न, अनादित्वात्‌, इति चेत्‌, न; वर्तमानकालवदतीतेष्वपि
कालेष्वितरेतराश्रयदोषाविशेषादन्धपरंपरान्यायापत्तेः । अपि च ` प्रवर्तनालक्षणा दोषाः ' इति न्यायवित्समयः; न हि
का चिददोषप्रयुक्तः स्वार्थं परार्थ वा प्रवर्तमानो दृश्यते; स्वार्थप्रयुक्त एव च सर्वो जनः परार्थ्पि प्रवर्तत
इत्येवमप्यसामञ्जस्यम्‌, स्वार्थवत्त्वादीश्वरस्यानीश्वरत्वप्रसङ्गात्‌ । पुरुषविशेषत्वाभ्युपगमाच्वेश्वरस्य, पुरुषस्य
चौदासीन्याभ्युपगमादसामञ्जस्यम्‌ ||

~

सम्बन्धानुपपत्ते च ।। 2.2.38 ||
|| 2.2.38 ||

पुनरप्यसामञ्जस्यमेव--न हि प्रधानपुरुषव्यतिरिक्त ईश्वरोऽन्तरेण संबन्धं प्रधानपुरुषयोरीशिता; न तावत्संयोगलक्षणः
संबन्धः संभवति, प्रधानपुरुषेश्वराणां सर्वगतत्वान्निरवयवत्वाच्च; नापि समवायलक्षणः संबन्धः,
आश्रयाश्रयिभावानिरूपणात्‌; नाप्यन्यः का चत्कार्यगम्यः संबन्धः शक्यते कल्पयितुम्‌,
कार्यकारणभावस्येवाद्याप्यसिद्धत्वात्‌ । ब्रह्मवादिनः कथमिति चेत्‌, न; तस्य तादात्म्यलक्षणसंबन्धोपपत्ते; अपि च
आगमबलेन ब्रह्मवादी कारणादिस्वरूपं निरूपयतीति नावश्यं तस्य यथादृष्टमेव सर्वमभ्युपगन्तव्यमिति नियमोऽस्ति;
परस्य तु दृष्टान्तबलेन कारणादिस्वरूपं निरूपयतः यथादृष्टमेव सर्वमभ्युपगन्तव्यमित्ययमस्त्यतिशयः । परस्यापि
सर्वज्ञप्रणीतागमसद्‌भावात्‌ समानमागमबलमिति चेत्‌, न; इतरेतराश्रयप्रसङ्गात्‌--आगमप्रत्ययात्सर्वज्ञत्वसिद्धिः
सर्वज्ञत्वप्रत्ययाच्चागमसिद्धिरिति । तस्मादनुपपन्ना

सांख्ययो गवादिनामीश्वरकल्पना । एवमन्यास्वपि वेदबाह्यास्वीश्वरकल्पनासु यथासंभवसामञ्जस्यं योजयितव्यम्‌ ।।

अधिष्ठानानुपपत्ते च ।। 2.2.39 ।।
|| 2.2.39 ||

इत चानुपपत्तिस्तार्किंकपरिकल्पितस्येश्वरस्य--स हि परिकल्प्यमानः, कुम्भकार इव मृदादीनि, प्रधानादीन्यधिष्ठाय
प्रवर्तयेत्‌; न चैवमुपपद्यते; न ह्यप्रत्यक्षं रूपादिहीनं च प्रधानमीश्वरस्याधिष्ठेयं संभवति, मृदादिवेलक्षण्यात्‌ ||

करणवच्चेन्न भोगादिभ्यः ।। 2.2.40 ।।

|| 2.2.40 ।।

स्यादेतत्‌--यथा करणग्रामं चक्षुरादिकमप्रत्यक्षं रूपादिहीनं च पुरुषोऽधितिष्ठति, एवं प्रधानमीश्वरोऽधिष्ठास्यतीति

तथापि नोपपद्यते; भोगादिदर्शनाद्धि करणग्रामस्य अधिष्ठितत्वं

अभ्युपगम्यमाने संसारिणामिव ईश्वरस्यापि भोगादयः प्रसज्येरन्‌ ।।

अन्यथा वा सूत्रह्मयं व्याख्यायते--` अधिष्ठानानुपपत्ते च'--- इत चानुपपत्तिस्तार्किकपरिकल्पितस्येश्वरस्य; साधिष्ठानो
न निरधिष्ठानः; अत च तद्ृष्टान्तवशेनादृष्टमीश्वरं कल्पयितुमिच्छतः

शक्यते, सृष्ट्युत्तरकालभावित्वाच्छरीरस्य,

हि लोके सशरीरो राजा राष्ट्रस्येश्वरो दृश्यते;
ईश्वरस्यापि किंचिच्छरीरं करणायतनं

† वर्णयितव्य स्यात्‌; न च तद्वर्णयितुं

प्राकृसृष्टेस्तदनुपपत्तेः; निरधिष्ठानत्वे चेश्वरस्य प्रवर्तकत्वानुपपत्तिः
'--- अथ लोकदर्शनानुसारेण ईश्वरस्यापि किचित्करणानामायतनं

चित्करणानामायत

सशरीरत्वे हि सति संसारिवद्‌भोगादिप्रसङ्गात्‌

|| 2.2.41 ।।

त्‌ ईश्वरस्याप्यनीश्वरत्वं प्रसज्येत्‌ ।।

अन्तवत््वमसर्वज्ञता वा ।। 2.2.41 ||

इत चानुपपत्तिस्तार्किकपरिकल्पितस्ये

पुरुषा मिथो भिन्ना अभ्युपगम्यन्ते; तत्र

रकिंकपरिकल्पित

?, एवं लोके दृष्टत्वात्‌ । `
१ शरीरं कामेन कल्प्येत--एवमपि नोपपद्यते;

त्वं गम्यते; न चात्र भोगादयो दृश्यन्ते; करमग्रामसाम्ये च

करणवच्चेन्न भोगादिभ्यः

परिच्छिद्यत; उभयथापि दोषोऽनुषक्त एव; कथम्‌ ? पूर्वस्मिस्तावद्विकल्पे,

इयत्तापरिच्छिन्नत्वात्प्रधानपुरुषेश्वराणामन्तवत्त्वमवश्य

श्वरस्य--स हि सर्वज्ञस्तेरभ्युपगम्यतेऽनन्त च; अनन्तं च प्रधानम्‌, अनन्ता च
त्र सर्वज्ञेनेश्वरेण प्रधानस्य पुरुषाणामात्मन चेयत्ता परिच्छिद्यत वा, न वा

तावत्प्रधानपुरुषेश्वरत्रयरूपेण परिच्छिन्नम्‌; स्वरूपपरिमाणमपि

तत

त चेयत्तापरिच्छिन्नानां मध्ये ये संसारान्मुच्यन्ते, तेषां संसारोऽन्तवान्‌, संसारित्वं च तेषामन्तवत्‌

भावि, एवं लोके दृष्टत्वात्‌; यद्धि लोके इयत्तापरिच्छिन्नं वस्तु
घटादि, तदन्तवद्ृष्टम्‌--तथा प्रधानपुरुषेश्वर त्रयमपीयत्तापरिच्छिन्नत्वादन्तवत्स्यात्‌; संख्यापरिमाणं

माणमपि तद्‌ गतमीश्वरेण परिच्छिद्यत,

क्रमेण मुच्यमानेषु संसारस्य संसारिणां च अन्तवत्वं स्यात्‌; प्रधानं च सविकारं पुरुषार्थमीश्वरस्य अधिष्ठेयं

संसारत्वेनाभिमतम्‌; तच्छरून्यतायाम्‌

च्छ ईश्वरः किमधितिष्ठेत्‌ ? किंविषये वा सर्वज्ञते

श्वरते

स्याताम्‌ ?

पुरुषगता च महासंख्या |
्‌; एवमितरेष्वपि

प्रधानपुरुषेश्वराणाम्‌ चैवमन्तवत्त्वे सति आदिमत्त्वप्रसङ्गः; आद्यन्तव्वे च शून्यवादगप्रसङ्गः । अथ मा भूदेष दोष
इत्युत्तरो विकल्पोऽभ्युपगम्येत---न प्रधानस्य पुरुषाणामात्मन च इयत्ता ईश्वरेण परिच्छिद्यत इति; तत ईश्वरस्य

सर्वज्ञत्वाभ्युपगमहानिरपरो दोषः प्रसज्येत

। तस्मादप्यसंगतस्तार्किकपरिगृहीत

उत्पतत्यसम्भवात्‌ || 2.2.42 ||

उत्पत्त्यसंभवाधिकरणम्‌ ।। 2.2.42 ।।

येषामप्रकृतिरधिष्ठाता केवलनिमित्तकारणमीश्वरोऽभिमतः, तेषां

उभयात्मकं कारणमीश्वरोऽभिमतः, तेषां पक्षः प्रत्याख्यायते । ननु

ईश्वरकारणवादः ||

† पक्षः प्रत्याख्यातः । येषां पुनः प्रकृति चाधिष्ठाता

श्रुतिसमाश्रयणेनाप्येवंरूप एवेश्वरः प्राङ्निर्धारितः

स्थितिः; तत्कस्य

हेतोरेष

रेष पक्षः प्रत्याचिख्यासित

याचिख्यासित इति-- उच्यते-- यद्यप्येवंजातीयकों ऽशः

विसंवादगोचरो

दगोचरो भवति,

तत्र भागवता
प्रतिष्ठितः
उच्यते;

अस्ति त्वंशान्तरं विसंवादरः

थानमित्यतस्तप्प्रत्याख्यानायारम्भः ||

<-- वासुदेवव्यूहरूपेण, संकर्षणव्यूहरूपेणः; प्रदयुम्नव्यूहरूपेण, अनिरुद्धव्यूहसरूपेण

प्रकृति चाधिष्ठाता चेति; श्रुत्यनुसारिणी च स्मृतिः प्रमाणमिति

समानत्वान्न

वता मन्यते-- भगवानेवेको वासुदेवो निरञ्जनज्ञानस्वरूपः परमार्थतत्त्वम्‌; स चवुधत्मानं

त्मानं प्रविभज्य

[च

संकर्षणो नाम जीवः; प्रद्युम्नो नाम मनः; अनिरुद्धो नाम अहंकारः;

संकर्षणादयः कार्यम्‌; तमित्थ॑भूतं

परमेश्वरं भगवन्तमभिगमनोपादानेज्यास्वाध्याययोगर्व

भगवन्तमेव प्रतिपद्यत इति । तत्र यत्तावदुच्यते

द्व्यूहरूपेण च; वासुदेवो नाम परमात्मा
तेषां वासुदेवः परा प्रकृतिः, इतरे
वन्तमभिगमनोपादानेज्यास्वाध्याययोगेर्वर्षशतमिष्ट्‌वा क्षीणक्लेशो

--- योऽसौ नारायणः परोऽव्यक्तात्म्रसिद्धः परमात्मा सर्वात्मा, स

आत्मनात्मानमनेकधा व्यूह्यावस्थित इति--तत्न निराक्रियते, ` स एकधा भवति त्रिधा भवति ' इत्यादिश्रुतिभ्यः
परमात्मनोऽनेकधाभावस्याधिगतत्वात्‌; यदपि तस्य भगवतोऽभिगमनादिलक्षणमाराधनमजस्रमनन्यचित्ततयाभिप्रेयते,
तदपि न प्रतिषिध्यते, श्रुतिस्मृत्योरीश्वरप्रणिधानस्य प्रसिद्धत्वात्‌ । यत्पुनरिदमुच्यते-- वासुदेवात्संकर्षण उत्पद्यते,
संकर्षणाच्च प्रद्युम्नः, प्रदयुम्नाच्चानिरुद्ध इति, अत्र ब्रूमः--- न वासुदेवसंज्ञकात्परमात्मनः संकर्षणसंज्ञकस्य
जीवस्योत्पत्तिः संभवति, अनित्यत्वादिदोषप्रसङ्गात्‌; उत्पत्तिमत्त्वे हि जीवस्य अनित्यत्वादयो दोषाः प्रसज्येरन्‌;
तत च नैवास्य भगवत्प्रापिर्मोक्षः स्यात्‌, कारणप्राप्तौ कार्यस्य प्रविलयप्रसङ्गात्‌ प्रतिषेधिष्यति च आचार्यो
जीवस्योत्पत्तिम्‌--` नात्माश्रुतर्नित्यत्वाच्च ताभ्यः ' इति । तस्मादसंगतेषा कल्पना ।|

न च कर्तुः करणम्‌ ।। 2.2.43 ।।
|| 2.2.43 ।।

इत चासंगतेषा कल्पना-- यस्मान्न हि लोके कर्ु्देवदत्तादेः करणं परश्वाद्युत्पद्यमानं दृश्यते; वर्णयन्ति च भागवताः
कर्तुर्जीवात्संकर्षणसंज्ञकात्करणं मनः प्रदयुम्नसंज्ञकमृत्पद्यते, कर्तृजाच्च तस्मादनिरुद्धसंज्ञकोऽहंकार उत्पद्यत इति; न
चैतद्ृष्टान्तमन्तरेणाध्यवसातुं शक्नुमः; न चैवंभूतां श्रुतिमुपलमामहे ।।

विज्ञानादिभावे वा तदप्रतिषेधः ।। 2.2.44 ।|

|| 2.2.44 ।।

अथापि स्यात्‌-- न चैते संकर्षणादयो जीवादिभावेनामिप्रेयन्ते; कि तर्हि, ईश्वरो एवैते सर्वे
ज्ञानश्वर्यशक्तिबलवीर्यतेजोभिरेश्वर्यधरमैरन्विता अभ्युपगम्यन्ते-- वासुदेवा एवैते सर्वे निर्दोषा निरधिष्ठाना

निरवद्या चेति; तस्मान्नायं यथावर्णित उत्पत्यसंमवो दोषः प्राप्नोतीति । अत्रोच्यते-- एवमपि, तदप्रतिषेधः
उत्पत्त्यसंभवस्याप्रतिषेधः, प्राप्नोत्येवायमुत्पतत्यसंमवो दोषः प्रकारान्तरेणेत्यभिप्रायः; कथम्‌ 2 यदि तावदयमभिप्रायः--
परस्परभित्ना एवैते वासुदेवादय चत्वार ईश्वरास्तुल्यधर्माणः, नैषामेकात्मकत्वमस्तीति--
ततोऽनेकेश्वरकल्पनानर्थक्यम्‌, एकेनैवेश्वरेणेश्वरकार्यसिद्धेः; सिद्धान्तहानि च, भगवानेवेको वासुदेवः
परमार्थतत्त्वमित्यभ्युपगमात्‌ । अथायमभिप्रायः--- एकस्यैव भगवत एते चत्वारो व्यूहास्तुल्यधर्माण इति, तथापि
तदवस्थ एवोत्पत्यसंभवः; न हि वासुदेवात्संकर्षणस्योत्पत्तिः संभवति, संकर्षणाच्च प्रद्युम्नस्य, प्रद्युम्नाच्चानिरुद्धस्य,
अतिशयाभावात्‌; भवितव्यं हि कार्यकारणयोरतिशयेन, यथा मृद्धटयोः; न ह्यसत्यतिशये, कार्यं कारणमित्यवकल्पते ।
न च पञ्चरात्रसिद्धान्तिभिर्वासुदेवादिषु एकस्मिन्सर्वषु वा ज्ञानैश्वर्यादितारतम्यकृतः का चद्भदोऽभ्युपगम्यते; वासुदेवा
एव हि सर्वे व्यूहा निर्विशेषा इष्यन्ते । न चैते भगवद्व्यूहा चवुःसंख्यायामेवावतिष्ठरन्‌, ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तस्य
समस्तस्यैव जगतो भगवद्व्यूहत्वावगमात्‌ ।।

विप्रतिषेधाच्च ।। 2.2.45 ||

|| 2.2.45 ।।

विप्रतिषेध च अस्मिन्‌ शास्त्रे बहुविध उपलभ्यते--गुणगुणित्वकल्पनादिलक्षणः; ज्ञानैश्वर्यशक्तिबलवीर्यतेजांसि गुणाः,
आत्मान एवैते भगवन्तो वासुदेवा इत्यादिदर्शनात्‌ । वेदविप्रतिषेध च भवति-- चतुर्षु वेदेषु परं श्रेयोऽलब्ध्वा शाण्डिल्य
इदं शास्त्रमधिगतवानित्यादिवेदनिन्दादर्शनात्‌ । तस्मात्‌ असंगतेषा कल्पनेति सिद्धम्‌ ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्द-
भगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ

शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
द्वितीयाध्यायस्य दितीयः पादः ||

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छंकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

| | द्वितीयोऽध्यायः ||
|| तृतीयः पादः ||

न वियदश्रुतेः ।। 2.3.1 ।।

वियदधिकरणम्‌ ।। 2.3.1 ||

किमस्याकाशस्योत्पत्तिरस्ति, उत नास्तीति । तत्र तावत्प्रतिपद्यते-- न वियदश्रुतेरिति; न खल्वाकाशमुत्पद्यते;
कस्मात्‌ ? अश्रुतेः--न ह्यस्योत्पत्तिप्रकरणे श्रवणमस्ति; छान्दोग्ये हि ` सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्दितीयम्‌ !
इति सच्छब्दवाच्यं ब्रह्म प्रकृत्य, ` तदैक्षत ' ` तत्तेजोऽसृजत ' इति च पञ्चानां महाभूतानां मध्यमं तेज आदि कृत्वा
त्रयाणां तेजोबन्नानामुत्पत्तिः श्राव्यते; श्रुति च नः प्रमाणमवीद्ियार्थविज्ञानोत्पत्तौ; न च अत्र
श्रुतिरस्त्याकाशस्योत्पत्तिप्रतिपादिनी; तस्मात्नाकाशस्योत्पत्तिरिति ।।

अस्ति तु ।। 2.3.2 ।।

|| 2.3.2 ।।

तु-शब्दः पक्षान्तरपरि ग्रहे; मा नामाकाशस्य छान्दोग्ये भूदुत्पत्तिः; श्रुत्यन्तरे त्वस्ति; तेत्तिरीयका हि समामनन्ति --
सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' इति प्रकृत्य, ` तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः ' इति । तत च श्रुत्योर्विप्रतिषेधः--
क्वचित्तेजप्रमुखा सृष्टिः, क्वचिदाकाशप्रमुखेति । नन्वेकवाक्यता अनयोः श्रत्योर्युक्ता; सत्यं सा युक्ता, नतु सा
अवगन्तुं शक्यते; कुतः ? ` तत्तेजोऽसृजत ' इति सकृच्छरतस्य स्रष्टुः स्रष्टव्यद्रयेन संबन्धानुपपत्ते-- `
तत्तेजोऽसृजत ' ` तदाकाशमसृजत ' इति । ननु सकृच्छरुतस्यापि कर्तुः कर्तव्यद्रयेन संबन्धो दृश्यते--यथा सः सूपं
पक्त्वा ओदनं पचतीति, एवं तदाकाशं सृष्ट्वा तत्तेजोऽसृजत इति योजयिष्यामि; नैवं युज्यते; प्रथमजत्वं हि
छान्दोग्ये तेजसोऽवगम्यते; तैत्तिरीयके च आकाशस्य; न च उभयोः प्रथमजत्वं संभवति; एतेन
इतरश्रुत्यक्षरविरोधोऽपि व्याख्यातः---) तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः ' इत्यत्रापि--तस्मादाकाशः संभूतः,
तस्मात्तेजः संभूतम्‌--इति सकृच्छरुतस्यापादानस्य संभवनस्य च वियत्तेजोभ्यां युगपत्संबन्धानुपपत्तेः, ` वायोरग्निः !
इति च पृथगाम्नानात्‌ ।।

अस्मिन्विप्रतिषधे का चदाह--

गोण्यसम्भवात्‌ || 2.3.3 ||
|| 2.3.3 ||

नास्ति वियत उत्पत्तिः, अश्रुतेरेव । या त्वितरा वियदुत्पत्तिवादिनी श्रुतिरुदाहता, सा गौणी भवितुमर्हति; कस्मात्‌ ?
असंभवात्‌ । न ह्याकाशस्योत्पत्तिः संभावयितुं शक्या, श्रीमत्कणभुगभिप्रायानुसारिपुं जीवत्सु; ते हि
कारणसाममग्रयसंभवादाकाशस्योत्पत्ति वारयन्ति; समवाय्यसमवायिनिमित्तकारणेभ्यो हि किल सर्वमुत्पद्यमानं
समुत्पद्यते; द्रव्यस्य चैकजातीयकमनेकं च द्रव्यं समवायिकारणं भवति; न चाकाशस्थैकजातीयकमनेकं च
द्रव्यमारम्भकमस्ति; यस्मिन्समवायिकारणे सति, असमवायिकारणे च तत्संयोगे, आकाश उत्पद्येत; तदभावाच्च
तदनुग्रहप्रवृत्तं निमित्तकारणं दूरापेतमेव आकाशस्य भवति । उत्पत्तिमतां च तेजप्रभृतीनां पूरवोत्तरकालयोर्विशेषः
संभाव्यते-- प्रागुत्पत्तेः प्रकाशादिकार्य न बभूव, प चाच्च भवतीति; आकाशस्य पुनर्न पूरवोत्तरकालयोर्विशेषः

संभावयितुं शक्यते; किं हि प्रागुत्पत्तेरनकालयोर्विंशेषः संभावयितुं शक्यते; किं हि प्रागुत्पत्तेरनवकाशमसुषिरमच्छिद्र
बभूवेति शक्यतेऽध्यवसातुम्‌ ? पृथिव्यादि वेधर्म्याच्च विमूत्वादिलक्षणात्‌ आकाशस्य अजत्वसिद्धिः । तस्माद्यथा लोके-
-आकाशं कुरु, आकाशो जातः- इत्येवंजातीयको गौणः प्रयोगो भवति, यथा च-घटाकाशः, करकाकाशः, गृहाकाशः-
- इत्येकस्याप्याकाशस्य एवंजातीयको भेदव्यपदेशो गौणो भवति-- वेदेऽपि ` आरण्यानाकाशेष्वालभेरन्‌ ' इति;
एवमुत्पत्तिश्रुतिरपि गौणी द्रष्टव्या ||

शब्दाच्च || 2.3.4 ||
|| 2.3.4 ।।

शब्दः खल्वप्याकाशस्य अजत्वं ख्यापयति, यत आह--- ` वायु चान्तरिक्षं चैतदमृतम्‌ ' इति; न
ह्यमृतस्योत्पत्तिरुपपद्यते; ` आकाशवत्सर्वगत च नित्यः ' इति च आकाशेन ब्रह्म सर्वगतत्वनित्यत्वाभ्यां
धममभ्यमुपमिमानः आकाशस्यापि तौ धर्मौ सूचयति; न च तादृशस्योत्पत्तिरुपपद्यते । ` स यथानन्तोऽयमाकाश
एवमनन्त आत्मा वेदितव्यः ' इति च उदाहरण्‌-- ` आकाशशरीरं ब्रह्म ' ` आकाश आत्मा ' इति च । न
ह्याकाशस्योत्पत्तिमत्त्वे ब्रह्मणस्तेन विशेषणं संमवति-नीलेनेवोत्पलस्य । तस्मान्नित्यमेवाकाशेन साधारणं ब्रह्मेति
गम्यते ||

स्याच्चैकस्य ब्रह्मशब्दवत्‌ || 2.3.5 ।।
|| 2.3.5 ।|

इदं पदोत्तरं सूत्रम्‌ । स्यादेतत्‌ । कथं पुनरेकस्य संभूतशब्दस्य ` तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः '
इत्यस्मिन्नधिकारे परेषु तेजप्रमृतिष्वनुवर्तमानस्य मुख्यत्वं संभवति, आकाशे च गौणत्वमिति । अत उत्तरमुच्यते--
स्याच्चैकस्यापि संभूतशब्दस्य विषयविशेषशाद्‌ गौणो मुख्य च प्रयोगः-- ब्रह्मशब्दवत्‌; यथेकस्यापि ब्रह्मशब्दस्य `
तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व तपो ब्रह्म ' इत्यस्मिन्रधिकारेऽत्नादिषु गौणः प्रयोगः, आनन्दे च मुख्यः; यथा च तपसि
ब्रह्मविज्ञानसाधने ब्रह्मशब्दो भक्त्या प्रयुज्यते, अञ्जसा तु विज्ञेये ब्रह्मणि--तद्वत्‌ । कथं पुनरनुत्पत्तौ नभसः `
एकमेवाद्वितीयम्‌ ' इतीयं प्रतिज्ञा समर्थ्यते ? ननु नभसा दवितीयेन सद्वितीयं ब्रह्म प्राप्नोति; कथं च ब्रह्मणि विदिते
सर्वं विदितं स्यादिति, तदुच्यते-- ` एकमेव ' इति तावत्स्वकायपिक्षयोपपद्यते; यथा लोके का चत्कुम्भकारकुले
पर्वदयुर्मृदण्डचक्रा दीनि च उपलभ्य अपरेद्यु च नानाविधान्यमत्राणि प्रसारितान्युपलभ्य ब्रूयात्‌-- मृदेवेकाकिनी
पर्वद्युरासीत्‌ ' इति, स च तयावधारणया मृत्कार्यजातमेव पूर्वद्यु्नासीदित्यभिप्रेयात्‌, न दण्डवक्रादि--
तद्दद्वितीयश्रुतिरधिष्ठात्रन्तरं वारयति-- यथा मृदोऽमत्रप्रकृतेः कुम्भकारोऽधिष्ठाता दृश्यते, नैवं ब्रह्मणो
जगत्प्रकृतेरन्योऽधिष्ठाता अस्तीति । न च नभसापि द्वितीयेन सद्वितीयं ब्रह्म प्रसज्यते; लक्षणान्यत्वनिमित्तं हि
नानात्वम्‌; न च प्रागुत्पत्तर्ब्रह्मनभसोर्लक्षणान्यत्वमस्ति-- क्षीरोदकयोरिव संसृष्टयोः---
व्यापित्वामूर्तत्ववादिधर्मसामान्यात्‌; सर्गकाले तु ब्रह्म जगदुत्पादयितुं यतते, स्तिमितमितर त्तिष्ठति,
तेनान्यत्वमवसीयते; तथा च ` आकाशशरीरं ब्रह्म ' इत्यादिश्रुतिभ्योऽपि ब्रह्माकाशयोरभेदोपचारसिद्धिः; अत एव च
ब्रह्मविज्ञानेन सर्वविज्ञानसिद्धिः; अपि च सर्वं कार्यमुत्पद्यमानमाकाशेनाव्यतिरिक्तदेशकालमेवोत्पद्यते, ब्रह्मणा च
अव्यतिरिक्तदेशकालमेवाकाशं भवतीति--अतो ब्रह्मणा तत्कार्येण च विज्ञातेन सहविज्ञातमेवाकाशं भवति--- यथा
क्षीरपूर्णं घटे कतिचिदब्बिन्दवः प्रक्षिप्ताः सन्तः क्षीरग्रहणेनैव गृहीता भवन्ति; न हि क्षीरग्रहणादब्िन्दुग्रहणं
परिशिष्यते; एवं ब्रह्मणा तत्कार्य चाव्यतिरिक्तदेशकालत्वात्‌ गृहीतमेव ब्रह्मगृहणेन नभो भवति । तस्माद्‌भाक्तं नभसः
संभवश्रवणमिति ||

एवं प्राप्ते, इदमाह---

प्रतिज्ञाष्हानिरव्यतिरेकाच्छव्देभ्यः ।। 2.3.6 ||

|| 2.3.6 ।।

` येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातम्‌ " इति, ` आत्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञाते इदं सर्वं विदितम्‌ '
इति, ` कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ' इति, ` न काचन मदृबहिर्धा विद्यास्ति ' इति चैवंरूपा
प्रतिवेदान्तं प्रतिज्ञा विज्ञायते; तस्याः प्रतिज्ञाया एवमहानिरनुपरोधः स्यात्‌, यद्यव्यतिरेकः कृत्स्नस्य वस्तुजातस्य
विज्ञेयादुब्रह्मणः स्यात्‌; व्यतिरेके हि सति एकविज्ञानानेन सर्वं विज्ञायत इतीयं प्रतिज्ञा हीयेत । स चाव्यतिरेक
एवमुपपद्यते, यदि कृत्स्नं वस्तुजातमेकस्मादुब्रह्मण उत्पद्येत । शब्देभ्य च प्रकृतिविकाराव्यतिरेकन्यायेनैव
प्रतिज्ञासिद्धिरवगम्यते; तथा हि-- ` येनाश्रुतृ श्रुतं भवति ' इति प्रतिज्ञाय, मृदादिदृष्टान्तेः
कार्यकारणाभेदयप्रतिपादनपरैः प्रतिज्ञेषा समर्थ्यते; तत्साधनायैव चोत्तरे शब्दाः--` सदेव सोम्येदमग्र
आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ ' ` तदैक्षत ' ` तत्तेजोऽसृजत ' इत्येवं कार्यजातं ब्रह्मणः प्रदर्श्य, अव्यतिरेकं प्रदर्शयन्ति-- `
एेतदात्म्यमिद्‌ सर्वम्‌ ' इत्यारभ्य आ प्रपाठकपरिसमाप्तेः; तद्यद्याकाशं न ब्रह्मकार्य स्यात्‌, न ब्रह्मणि विज्ञाते आकाशं
विज्ञायेत; तत च प्रतिज्ञाहानिः स्यात्‌; न च प्रतिज्ञाहान्या वेदस्याप्रामाण्यं युक्तं कर्तुम्‌ । तथा हि प्रतिवेदान्तं ते ते
शब्दास्तेन तेन दृष्टान्तेन तामेव प्रतिज्ञां ज्ञापयन्ति-- ` इदं सर्वं यदयमात्मा ' ` ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्तात्‌ '

इत्येवमादयः; तस्माज्ज्वलनादिवदेव गगनमप्युत्पद्यते ||

यदुक्तम्‌--अश्रुतेर्न वियदुत्पद्यत इति, तदयुक्तम्‌, वियदुत्पत्तिविषयश्रुत्यन्तरस्य दर्शितत्वात्‌-- ` तस्माद्वा
एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः ' इति । सत्यं दर्शितम्‌, विरुद्धं तु ` तत्तेजोऽसृजत ' इत्यनेन श्रुत्यन्तरेण; न,
एकवाक्यत्वात्सर्वश्रुतीनाम्‌ । भवत्वेकवाक्यत्वमविरुद्धानाम्‌; इह तु विरोध उक्तः--सकृच्छरुतस्य स्रष्टुः
स्रष्टव्यद्रयसंबन्धासंभवाद्वयो च प्रथमजत्वासंभवाद्विकल्पासंभवाच्चेति-- नैष दोषः, तेजःसर्गस्य तेत्तिरीयके
तृतीयत्वश्रवणात्‌-- तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः, आकाशाद्वायुः, वायोरग्निः ' इति; अशक्या हीयं
श्रुतिरन्यथा परिणेतुम्‌; शक्या तु परिणेतुं छान्दोग्यश्रुतिः-- तदाकाशं वायुं च सृष्ट्वा ` तत्तेजोऽसृजत ' इति; न हीयं
श्रुतिस्तेजोजनिप्रधाना सती श्रुत्यन्तरप्रसिद्धामाकाशस्योत्पत्ति वारयितुं शक्नोति, एकस्य वाक्यस्य व्यापारद्वयासंभवात्‌;
स्रष्टा त्वेकोऽपि क्रमेणानेकं स्रष्टव्यं सृजेत्‌--इत्येकवाक्यत्वकल्पनायां संभवन्त्यां न विरुद्धार्थत्वेन श्रुतिर्हातव्या; न
चास्माभिः सकृच्छरुतस्य स्रष्टुः स्रष्टव्यद्रयसंबन्धोऽभिप्रेयते, श्रुत्यन्तरवशेन सखरष्टव्यान्तरोपसंग्रहात्‌; यथा च ` सर्व
खल्विदं ब्रह्म तज्जलान्‌ ' इत्यत्र साक्षादेव सर्वस्य वस्तुजातस्य ब्रह्मजत्वं श्रूयमाणं न प्रदेशान्तर विहितं
तेजप्रमुखमुत्पत्तिक्रमं वारयति, एवं तेजसोऽपि ब्रह्मजत्वं श्रूयमाणं न श्रुत्यन्तरविहितं नभःप्रमुखमुत्पत्तिक्रमं
वारयितुमर्हति । ननु शमविधानार्थमेतद्वाक्यम्‌-- तज्जलानिति शान्त उपासीत ' इति श्रुतेः; नैतत्सृष्टिवाक्यम्‌;
तस्मादेतन्न प्रदेशान्तरप्रसिद्धं क्रममनुरोद्धुमर्हतीति; ` तत्तेजोऽसृजत ' इत्येतत्सृष्टिवाक्यम्‌; तस्मादत्र यथाश्रुति क्रमो
ग्रहीतव्य इति । नेत्युच्यते; न हि तेजप्राथम्यानुरोधेन श्रुत्यन्तरप्रसिद्धो वियत्पदार्थः परित्यक्तव्यो भवति,
पदार्थधर्मत्वात्क्रमस्य; अपि च ` तत्तेजोऽसृजत ' इति नात्र क्रमस्य वाचकः का चिच्छब्दोऽस्ति; अर्थात्तु क्रमो गम्यते;
स च ` वायोरग्निः ' इत्यनेन श्रुत्यन्तरप्रसिद्धेन क्रमेण निवार्यते; विकल्पसमुच्चयौ तु वियत्तेजसोः
प्रथमजत्वविषयावसंभवानभ्युपगमाभ्यां निवारितो; तस्मान्नास्ति श्रत्योर्विप्रतिषेधः । अपि च छान्दोग्ये ` येनाश्रुतं श्रुतं
भवति ' इत्येतां प्रतिज्ञां वाक्योपक्रमे श्रुतां समर्थयितुमसमाम्नातमपि वियत्‌ उत्पत्तावुपसंख्यातव्यम्‌; किमङ्ग
पुनस्तेत्तिरीयके समाम्नातं नभो न संगृह्यते । यच्वोक्तम्‌-- आकाशस्य सर्वेणानन्यदेशका लत्वादब्रह्मणा तत्कार्ये च
सह विदितमेव तद्भवति; अतो न प्रतिज्ञा हीयते; न च ` एकमेवाद्वितीयम्‌ ' इति श्रुतिकोपो भवति,
क्षीरोदकवदुब्रह्मनभसोरव्यतिरेकोपपत्तेरिति । अत्रोच्यते-- न क्षीरोदकन्यायेनेदमेकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं नेतव्यम्‌;
मृदादिदृष्टान्तप्रणयनाद्धि प्रकृतिविकारन्यायेनैवेदं सर्वविज्ञानं नेतव्यमिति गम्यते; क्षीरोदकन्यायेन च सर्वविज्ञानं
कल्प्यमानं न सम्यग्विज्ञानं स्यात्‌; न हि क्षीरज्ञानगृहीतस्योदकस्य सम्यग्विज्ञानगृहीतत्वमस्ति; न च वेदस्य
पुरुषाणामिव मायालीकवजञ्वनादिभिरर्थावधारणमुपपद्यते; सावधारणा चेयम्‌ ` एकमेवाद्वितीयम्‌ ' इति श्रुतिः
क्षीरोदकन्यायेन नीयमाना पीड्येत । न च स्वकायपिक्षयेदं वस्त्वेकदेशविषयं सर्वविज्ञानमेवाद्वितीयतावधारणं चेति
न्याय्यम्‌, मृदादिष्वपि हि तत्संभावत्‌--न तदपूर्ववदुपन्यसितव्यं भवति-- श्वेतकेतो यन्नु सोम्येदं महामना
अनूचानमानी स्तब्धोऽस्युत तमादेशमप्राक्ष्यः येनाश्रुतं श्रुतं भवति ' इत्यादिना । तस्मादशेषवस्तुविषयमेवेदं सर्वविज्ञानं
सर्वस्य ब्रह्मकार्यतापक्षयोपन्यस्यत इति द्रष्टव्यम्‌ ।।

यत्पुनरेतदुक्तम्‌-- असंभवाद्गौणी गगनस्योत्पत्तिश्रुतिरिति, अत्र ब्रूमः--

यावदिकारं तु विभागो लोकवत्‌ ।। 2.3.7 ।।

|| 2.3.7 ।|

तु-शब्दोऽसंभवाशङ्काव्यावृत््यर्थः । न खल्वाकाशोत्पत्तावसंभवाशङ्का कर्तव्या; यतो यावत्किचिद्िकारजातं दृश्यते

- घटघटिकोदञ्वनादि वा, कटककेयूरकुण्डलादि वा, सूचीनाराचनिस्त्रिशादि वा-- तावानेव विभागो लोके लक्ष्यते;

न त्वविकृतं किचित्कुर्ता चद्विभक्तमुपलभ्यते;

विभाग चाकाशस्य पृथिव्यादिभ्योऽवगम्यते;

तस्मात्सोऽपि विकारो

भवितुमर्हति । एतेन दिक्कालमनःपरमाण्वादीनां कार्यत्वं व्याख्यातम्‌ । नन्वात्माप्याकाशादिभ्यो विभक्त इति तस्यापि

कार्यत्वं घटादिवत्प्राप्नोति; न

` आत्मन आकाशः संभूतः ' इति श्रुतेः; यदि ह्यात्मापि

विकारः स्यात्‌, तस्मात्परमन्यन्न

श्रुतमित्याकाशादि सर्वं कार्य निरात्मकमात्मनः कार्यत्वे स्यात्‌; तथा च शून्यवादः प्रसज्येत; आत्मत्वाच्चात्मनो

निराकरणशङ्कानुपपत्तिः न ह्यात्मागन्तुकः कस्यचित्‌,

स्वयंसिद्धत्वात्‌; न

ह्यात्मा आत्मनः प्रमाणमपेक्ष्य सिध्यति

तस्य हि प्रत्यक्षादीनि प्रमाणान्यसिद्धप्रमेयसिद्धये

~|

केनचिदभ्युपगम्यन्ते; आत्मा

<: उपादीयन्ते; न द्याकाशादयः पदार्थाः प्रमाणनिरपेक्षाः स्वयं सिद्धाः

तु प्रमाणादिव्यवहाराश्रयत्वात्प्रागेव प्रमाणादिव्यवहारात्सिध्यति; न

संभवति; आगन्तुकं हि वस्तु

चेदृशस्य दूरास्य निराकरणं

निराक्रियते, न स्वरूपम; य एव हि निराकर्ता तदेव

देव तस्य

स्य स्वरूपम्‌; न

ह्यग्नेरोष्ण्यमग्निना निराक्रियते; तथा अहमेवेदानीं जानामि वर्तमानं वस्तु, अहमेवातीतमतीततरं चाज्ञासिषम्‌,
अह मेवानागतमनागततरं च ज्ञास्यामि, इत्यतीतानागतवर्तमानभावेनान्यथाभवत्यपि ज्ञातव्ये न ज्ञातुरन्यथाभावोऽस्ति,

सर्वदा वर्तमानस्वभावत्वात्‌

[; तथा भस्मीभवत्यपि देहे नात्मन उच्छेदः; वर्तमानस्वभावादन्यस्वभावत्वं वा न संभावयितुं

शक्यम्‌; एवमप्रत्याख्येयस्वभावत्वादकार्यत्वमात्मानः, कार्यत्वं च आकाशस्य ||

यत्तूक्तं समानजातीयमनेकं कारणद्रव्यं व्योम्नो नास्तीति, तब्प्रत्युच्यते--न

तावत्समानजातीयमेवारभते, न

भिन्नजातीयमिति

नियमोऽस्ति; न हि तन्तूनां

तत्संयोगानां

निमित्तकारणानामपि तुरीवेमादीनां समानजातीयत्वनियमो

त्संयोगानां च समानजातीयत्वमस्ति, द्रव्यगुणत्वाभ्युपगमात्‌,;

नच

त्वनियमोऽस्ति । स्यादेतत्‌

--समवायिकारणविषय एव

समानजातीयत्वा 'युपगः,

दृश्यते;

नियमान
अणुमनसोराद्यकर्मारम्भाभ्युपगमात्‌

न कारणान्तरविषय इति; तदप्यनैकान्तिकम्‌; सूत्रगोवालैर्हयनिकजातीयैरका रज्जुः सूज्यमाना
तथा सूत्रैरूर्णादिभि च विचित्रान्कम्बलान्वितन्वते; सत्तवद्रव्यत्वाद्येक्षया वा समानजातीयत्वे कल्प्यमाने

क्यम्‌, सर्वस्य सर्वेण समानजातीयकत्वात्‌ । नाप्यनेकमेवारभते, नैकम्‌--इति नियमोऽस्ति

एकैको हि परमाणुर्मन चाद्यं कर्मारभते, न द्रव्यान्तरेः संहत्य--इत्यभ्युपगम्यते

द्रव्यारम्भ एवानेकारम्भकत्वनियम इति

चेत्‌, न; परिणामाभ्युपगमात्‌

। भवेदेष नियमः-- यदि संयोगसयचिवं द्रव्यं

द्रव्यान्तरस्यारम्भकममभ्युपगम्येत;

तदेव तु द्रव्यं विशेषवदवस्थान्तरमापद्यमानं कार्य नामाभ्युपगम्यते; तच्च क्वचिदनेकं

परिणमते मृद्बीजादि, अङ्कुरादिभावेन; क्वचिदेकं परिणमते क्षीरादि

, दध्यादिभावेन; नेश्वरशासनमिति--अनेकमेव

कारणं कार्यं जनयतीति । अतः श्रुतिप्रामाण्यादेकस्मादुब्रह्मण आकाशादिमहाभूतोत्पत्तिक्रमेण जगज्जातमिति

नि चीयते #

तथा चोक्तम्‌--` उपसंहार दर्शनान्नेति चेन्न क्षीरवद्धि ' इति

यच्चोक्तम्‌ आकाशस्योत्पत्तौ न पूर्वोत्तरकालयोर्विशेषः संभावयितुं शक्यत इति, तदयुक्तम्‌; येनैव विशेषेण

पृथिव्यादिभ्यो व्यतिरिच्यमानं नभः

स्वरूपवदिदानीमध्यवसीयते

ब्रह्म न स्थुलादिभिः पृथिव्यादिस्वभ

पावैः स्वभाववत्‌

स एव विशेषः प्रागत्पत्तेर्नासीदिति गम्यते; यथा च
अस्थूलमनणु ' इत्यादिश्रुतिभ्यः, एवमाकाशस्वभावेनापि न

स्वमाववदनाकाशमिति श्रुतेरवगम्यते;

तस्मात्म्रागुत्पत्तेरनाका स्मा््ागु

शमिति स्थितम्‌ । यदप्युक्तं

पृथिव्यादि वेधर्म्यादाकाशस्याजत्वमिति

, तदप्यसत,

उत्पत्त्यनुमानस्य न दर्शितत्वात्‌; अनित्यमाका

श्रुतिविरोधे सत्युत्पत्त्यसंम

वानुमानस्याभासत्वोपपत्तेः,

त्यमाकाशम्‌, अनित्यगुणाश्रयत्वात्‌, घटादिवदित्यादिप्रयोगसंभवाच;

आत्मन्यनैकान्तिकमिति चेत्‌, न; तस्यौपनिषदं प्रत्यनित्यगुणाश्रयत्वासिद्धः;
प्रत्यसिद्धत्वात्‌ । यच्चोक्तमेतत्‌-- शब्दाच्चेति-- तत्रामृतत्वश्रुतिस्तावद्वियति ` अमृता

विभूत्वादीनां च आकाशस्योत्पत्तिवादिनं

दिवौकसः ' इतिवद्‌ द्रष्टव्या; उत्पत्तिप्रलययोरुपपादितत्वात्‌; ` आकाशवत्सर्वगत च नित्यः ' इत्यपि

प्रसिद्धमहत्त्वेनाकाशोपमानं क्रियते निरतिशयमहनत््वाय, न आकाशसमत्वाय-- यथा ` इषुरिव सविता धावति ' इति

(च|

किप्रगतित्वायोच्यते, न इषुतुल्यगतित्वाय---तद्वत्‌; एतेनानन्तत्वोपमानश्रुतिर्व्यख्याता; ` ज्यायानाकाशात्‌
इत्यादिश्रुतिभ्य च ब्रह्मणः सकाशादाकाशस्योनपरिमाणत्वसिद्धिः ` न तस्य प्रतिमास्ति ' इति च ब्रह्मणोऽनुपमानत्वं
दर्शयति; ` अतोऽन्यदार्तम्‌ ' इति च ब्रह्मणोऽन्येषामाकाशादीनामार्तत्वं दर्शयति । तपसि ब्रह्मशब्दवदाकाशस्य

जन्मश्रुतेर्गोणत्वमित्येतदाकाशसंभवश्रुत्यनुमानाभ्यां परिहृतम्‌ । तस्मादुब्रह्मकार्य वियदिति सिद्धम्‌ ।।

एतेन मातरि वा व्याख्यातः ।। 2.3.8 ।।

मातरिश्वाधिकरणम्‌ ।। 2.3.8 ।।

अतिदेशोऽयम्‌ । एतेन वियद्व्याख्यानेन मातरिश्वापि वियदाश्रयो वायुर्व्याख्यातः । तत्राप्येते यथायोगं पक्षा
रचयितव्याः--न वायुरुत्पद्यते, छन्दोगानामुत्पत्तिप्रकरणेऽनाम्नानादित्येकः पक्षः, अस्ति तु तेत्तिरीयाणामुत्पत्तिप्रकरणे
आम्नानम्‌ ` आकाशाद्वायुः '--- इति पक्षान्तरम्‌; तत च श्रुत्योर्विप्रतिषेधे सति गौणी वायोरुत्पत्तिश्रुतिः, असंभवात्‌
इत्यपरोऽभिप्रायः; असंभव च ` सेषानस्तमिता देवता यद्वायुः ' इत्यस्तमयप्रतिषधादमृतत्वादिश्रवणाच्च ।
प्रतिज्ञानुपरोधाद्यावद्िकारं च विभागाभ्युपगमादुत्पद्यते वायुरिति सिद्धान्तः । अस्तमयप्रतिषेधोऽपरविद्याविषय
आपेक्षिकः, अग्न्यादीनामिव वायोरस्तमयाभावात्‌ । कृतप्रतिविधानं च अमृतत्वादिश्रवणम्‌ । ननु वायोराकाशस्य च
तुल्ययोरुत्पत्तिप्रकरणे श्रवणाश्रवणयोरेकमेवाधिकरणमुभयविषयमस्तु किमतिदेशेनासति विशेष इति, उच्यते--
सत्यमेवमेतत्‌; तथापि मन्दधियां शब्दमात्रकृताशङ्कानिवृत््यर्थोऽयमतिदेशः क्रियते--संवर्गविद्यादिषु ह्युपास्तया
वायोर्महाभागत्वश्रवणात्‌ अस्तमयप्रतिषेधादिभ्य च भवति नित्यत्वाशङ्का कस्यचिदिति ।।

असम्भवस्तु सतोऽनुपपत्तेः ।। 2.3.9 ।।

असंभवाधिकरणम्‌ ।। 2.3.9 ।।

वियत्पवनयोरसंभाव्यमानजन्मनोरप्युत्पत्तिमुपश्रुत्य, ब्रह्मणोऽपि भवेत्कर्ता चदुत्पत्तिरिति स्यात्कस्यचिन्मतिः; तथा
विकारेभ्य एवाकाशादिभ्य उत्तरेषां विकाराणामुत्पत्तिमुपश्रुत्य, आकाशस्यापि विकारादेव ब्रह्मण उत्पत्तिरिति

का चन्मन्येत; तामाशङ्कामपनेतुमिदं सूत्रम्‌-- असंभवस्त्विति । न खलु ब्रह्मणः सदात्मकस्य कुर्ता चदन्यतःसंभव
उत्पत्तिराशङ्कितव्या; कस्मात्‌ ? अनुपपत्तेः । सन्मात्रं हि ब्रह्म; न तस्य सन्मात्रादेवोत्पत्तिः संभवति, असत्यतिशये
प्रकृतिविकारभावानुपपत्तेः; नापि सद्विशेषात्‌, दृष्टविपर्ययात्‌--सामान्यादिशेषा उत्पद्यमाना दृश्यन्ते, मृदादेर्घटादयः,
न तु विशेषेभ्यः सामान्यम्‌; नाप्यसतः, निरात्मकत्वात्‌; ` कथमसतः सज्जायेत ' इति च आशक्षेपश्रवणात्‌ । ` स
कारणं करणाधिपाधिपो न चास्य का चिज्जनिता न चाधिपः ' इति च ब्रह्मणो जनयितारं वारयति । वियत्पवनयोः
पुनरुत्पत्तिः प्रदर्शिता, न तु ब्रह्मणः सा अस्तीति वैषम्यम्‌ । न च विकारेभ्यो विकारान्तरोत्पत्तिदर्शनादुब्रह्मणोऽपि
विकारत्वं भवितुमर्हति, मूलप्रकृत्यनभ्युपगमेऽनवस्थाप्रसङ्गात्‌; या मूलप्रकृतिरभ्युपगम्यते, तदेव च नो ब्रह्मेत्यविरोधः
||

तेजोऽतस्तथा ह्याह ।। 2.3.10 ।।
तेजोऽधिकरणम्‌ ।। 2.3.10 ।।

छान्दोग्ये सन्मूलत्वं तेजसः श्रावितम्‌, तैत्तिरीयके तु वायुमूलत्वम्‌; तत्र तेजोयोनि प्रति श्रुतिविप्रतिपत्तौ सत्याम्‌, प्राप्तं
तावदुब्रह्मयोनिकं तेज इति । कुतः 2 ` सदेव ' इत्युपक्रम्य ` तत्तेजोऽसृजत ' इत्युपदेशात्‌; सर्वविज्ञानप्रतिज्ञाया च,
ब्रहमप्रभवत्वे सर्वस्य, संभवात्‌; ` तज्जलान्‌ ' इति च अविशेषश्रुतेः; ` एतस्माज्जायते प्राणः ' इति च उपक्रम्य
श्रुत्यन्तरे सर्वस्याविशेषेण ब्रह्मजत्वोपदेशात्‌; तैत्तिरीयके च ` स तपस्तप्त्वा । इदं सर्वमसृजत । यदिदं किंच '
इत्यविशेषश्रवणात्‌; तस्मात्‌-- ` वायोरग्निः ' इति क्रमोपदेशो द्रष्टव्यः--वायोरनन्तरमग्निः संभूत इति--

0

एवं प्राप्ते, उच्यते--तेजः अतः मातरिश्वनः जायत इति; कस्मात्‌ ? तथा ह्याह--- वायोरग्निः ' इति । अव्यवहिते

हि तेजसो ब्रह्मजत्वे सति, असति वायुजत्वे ` वायोरग्निः ' इतीयं श्रुतिः कदर्थिता स्यात्‌ । ननु क्रमार्थेषा
भविष्यतीत्युक्तम्‌; नेति ब्रूमः--- ` तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः ' इति पुरस्तात्‌ संभवत्यपादानस्य आत्मनः
पञ्चमीनिर्देशात्‌, तस्यैव च संभवतेरिहाधिकारात्‌, परस्तादपि तदधिकारे ` पृथिव्या ओषधयः '
इत्यपादानपञ्चमीदर्शनात्‌, ` वायोरग्निः ' इत्यपादानपञ्चम्येवेषति गम्यते; अपि च, वायोरूर्ध्वमग्निः संभूतः---इति
कल्प्यः उपपदार्थयोगः, क्लृप्तस्तु कारकार्थयोगः--- वायोरग्निः संभूतः इति; तस्मादेषा श्रुतिर्वायुयोनित्वं
तेजसोऽवगमयति । नन्वितरापि श्रुतिर्बरह्मयोनित्वं तेजसोऽवगमयति-- ` तत्तेजोऽसृजत ' इति; न, तस्याः
पारपर्यजत्वेऽप्यविरोधात्‌; यदापि ह्याकाशं वायुं च सृष्ट्वा वायुभावापन्नं ब्रह्म तेजोऽसृजतेति कल्प्यते, तदापि
ब्रह्मजत्वं तेजसो न विरुध्यते, यथा--- तस्याः श्रृतम्‌, तस्या दधि, तस्या आमिक्षेत्यादि; दर्शयति च ब्रह्मणो
विकारात्मनावस्थानम्‌--- ` तदात्मान स्वयमकुरुत ' इति; तथा च ईश्वरस्मरणं भवति-- ` बुद्धिर्ञनमसंमोहः '
इत्याद्यनुक्रम्य ` भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ' इति । यद्यपि बुद्ध्यादयः स्वकारणेभ्यः प्रत्यक्षं भवन्तो
दृश्यन्ते, तथापि सर्वस्य भावजातस्य साक्षात्प्रणाङ्या वा ईश्वरवंश्यत्वात्‌; एतेनाक्रमसृष्टिवादिन्यः श्रुतयो व्याख्याताः,
तासां सर्वथोपपत्तेः क्रमवत्सुष्टिवादिनीनां त्वन्यथानुपपत्तेः । प्रतिज्ञापि संदश्यत्वमात्रमपेक्षते, न अव्यवहितजन्यत्वम्‌--
- इत्यविरोधः ||

आपः || 2.3.11 ||

अवधिकरणम्‌ ।। 2.3.11 ।।

` अतस्तथा ह्याह ' इत्यनुवर्तते; आपः, तेजसः, जायन्ते; कस्मात्‌ ? तथा ह्याह--- तदपोऽसृजत ' इति, ` अग्नेरापः
' इति च; सति वचने नास्ति संशयः । तेजसस्तु सृष्टिं व्याख्याय पृथिव्या व्याख्यास्यन्‌, अपोऽन्तरियामिति ` आपः !
इति सूत्रयांबभूव ||

पृथिव्यधिकाररूपशब्दान्तरेभ्यः ।। 2.3.12 ।।
पृथिव्यधिकाराधिकरणम्‌ ।। 2.3.12 ।।

` ता आप रक्षन्त बह्व्यः स्याम प्रजायेमहीति ता अन्नमसृजन्त ' इति श्रूयते; तत्र संशयः--किमनेनात्रशब्देन
व्रीहियवाद्यभ्यवहार्य वा ओदनाद्युच्यते, किं वा पृथिवीति; तत्र प्राप्तं तावत्‌---त्रीहियवादि ओदनादि वा
परिग्रहीतव्यमिति; तत्र ह्यत्रशब्दः प्रसिद्धो लोके; वाक्यशेषोऽप्येतमर्थमुपोद्बलयति---` तस्माद्यत्र क्वचन वर्षति तदेव
भूयिष्ठमन्नं भवति ' इति-त्रीहियवाद्येव हि सति वर्षणे बह भवति, न पृथिवीति ।।

एवं प्राप्ते, ब्रूमः--पृथिव्येवेयमन्नशब्देनादभ्यो जायमाना विवक्ष्यत इति; कस्मात्‌ ? अधिकारात्‌, रूपात्‌, शब्दान्तराच्च
। अधिकारस्तावत्‌-- ` तत्तेजोऽसृजत ' ` तदपोऽसृजत ' इति महाभूतविषयो वर्तते; तत्र क्रमप्राप्तां पृथिवीं महाभूतं
विलङ्घ्य नाकस्मादुव्रीह्यादिपरिग्रहो न्याय्यः । तथा रूपमपि वाक्यशेषे पृथिव्यनुगुणं दृश्यते-- ` यत्कृष्णं तदन्नस्य !
इति; न ह्योदनादेरभ्यवहार्यस्य कृष्णत्वनियमोऽस्ति, नापि व्रीह्यादीनाम्‌ । ननु पृथिव्या अपि नैव कृष्णत्वनियमोऽस्ति,
पयःपाण्डुरस्याङ्गाररोहितस्य च क्षेत्रस्य दर्शनात्‌; नायं दोषः--बाहूल्यापेक्त्वात्‌; भूयिष्ठं हि पृथिव्याः कृष्णं रूपम्‌,
न तथा श्वेतरोहिते; पौराणिका अपि पृथिवीछायां शर्वरीमुपदिशन्ति, सा च कृष्णाभासा--- इत्यतः कृष्णं रूपं पृथिव्या
इति लिष्यते । श्रुत्यन्तरमपि समानाधिकारम्‌-- ` अदभ्यः पृथिवी ' इति भवति, ` तद्यदपां शर आसीत्तत्समहन्यत
सा पृथिव्यभवत्‌ ' इति च; पृथिव्यास्तु व्रीह्यादेरुत्पत्ति दर्शयति-- ` पृथिव्या ओषधय ओषधीभ्योऽन्नम्‌ ' इति च ।
एवमधिकारादिषु पृथिव्याः प्रतिपादकेषु सत्सु कुतो व्रीह्यादिप्रतिपत्तिः ? प्रसिद्धिरप्यधिकारादिभिरेव बाध्यते;
वाक्यशेषोऽपि पार्थिवत्वादन्नाद्यस्य तद्वारेण पृथिव्या एवादभ्यः प्रभवत्वं सूचयतीति द्रष्टव्यम्‌ ।
तस्मात्पृथिवीयमन्नशब्देति ।|

तदभिध्यानादेव तु तल्लिगात्सः ।। 2.3.13 ।।

तदभिध्यानाधिकरणम्‌ ।। 2.3.13 ।।

किमिमानि वियदादीनि भूतानि स्वयमेव स्वविकारान्सृजन्ति, आहोस्वित्परमेश्वर एव तेन तेन
आत्मनावतिष्ठमानोऽभिध्यायन्‌ तं तं विकारं सृजतीति संदेहे सति, प्राप्तं तावत्‌-- स्वयमेव सृजन्तीति; कुतः 2 `
आकाशाद्वायुर्वायोरग्निः ' इत्यादिस्वातन्त्रयश्रवणात्‌ । ननु अचेतनानां स्वतन्त्राणां प्रवृत्तिः प्रतिषिद्धा; नैष दोषः--- `
तत्तेज रक्षत ता आप रक्षन्त ' इति च भूतानामपि चेतनत्वश्रवणादिति ||

एवं प्राप्ते, अभिधीयते-स एव परमेश्वरस्तेन तेन आत्मना अवतिष्ठमानोऽभिध्यायन्‌ तं तं विकारं सृजतीति; कुतः ?
तल्लिङ्गात्‌ । तथा हि शास्त्रम्‌--` यः पृथिव्यां तिष्ठन्यः पृथिव्या अन्तरो यं पृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरं यः
पृथिवीमन्तरो यमयति ' इत्येवंजातीयकम्‌--साध्यक्षाणामेव भूतानां प्रवृत्ति दर्शयति; तथा ` सोऽकामयत बहू स्यां
प्रजायेयेति ' इति प्रस्तुत्य, ` सच्च त्यच्चाभवत्‌, तदात्मानं स्वयमकुरुत ' इति च तस्यैव च सर्वात्मभावं दर्शयति
यत्तु ईक्षणश्रवणमप्तेजसोः, तत्परमेश्वरावेशवशादेव द्रष्टव्यम्‌--- ` नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ' इतीक्षित्रन्तरप्रतिषेधात्‌,
प्रकृतत्वाच्च सत ईक्षितुः ` तदैक्षत बहू स्यां प्रजायेयेति ' इत्यत्र ||

विपर्ययेण तु क्रमोऽत उपपद्यते च ।। 2.3.14 ||

विपर्ययाधिकरणम्‌ ।। 2.3.14 ।।

भूतानामुत्पत्तिक्र्मा चन्तितः; अथेदानीम्‌ अप्ययक्र्मा चन्त्यते--- किमनियतेन क्रमेणाप्ययः, उत उत्पत्निक्रमेण, अथवा
तद्विपरीतेनेति । त्रयोऽपि च उत्पत्तिस्थितिप्रलया भूतानां ब्रह्मायत्ताः श्रूयन्ते-- ` यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते ।
येन जातानि जीवन्ति । यत्म्रयन्त्यभिसंविशन्ति ' इति । तत्रानियमोऽविशेषादिति प्राप्तम्‌; अथवा उत्पत्तेः क्रमस्य
श्रुतत्वात्प्रलयस्यापि क्रमाकाङ्क्षिणः स एव क्रमः स्यादिति ।।

एवं प्राप्तं ततो ब्रूमः--- विपर्ययेण तु प्रलयक्रमः, अतः उत्पत्तिक्रमात्‌, भवितुमर्हति; तथा हि लोके दृश्यते--येन
क्रमेण सोपानमारूढः, ततो विपरीतेन क्रमेणावरोहतीति; अपि च दृश्यते-- मृदो जातं घटशरावादि अप्ययकाले
मृद्भावमप्येति, अद्भ्य च जातं हिमकरकादि अब्भावमप्येतीति । अत चोपपद्यत एतत्‌- यत्पृथिवी अद्भ्यो जाता
सती स्थितिकालव्यतिक्रान्तौ अपः अपीयात्‌; आप च तेजसो जाताः सत्यः तेजः अपीयुः; एवं क्रमेण सूक्ष्मं सूक्ष्मतरं
च अनन्तरमनन्तरतरं कारणमपीत्य सर्वं कार्यजातं परमकारणं परमसूक्ष्मं च ब्रह्माप्येतीति वेदितव्यम्‌; न हि
स्वकारणव्यतिक्रमेण कारणकारणे कार्याप्ययो न्याय्यः । स्मृतावप्युत्पत्तिक्रमविपर्ययेणेवाप्ययक्रमस्तन्न तत्र द्शितः---
` जगत्प्रतिष्ठा देवर्षे पृथिव्यप्सु प्रलीयते । ज्योतिष्यापः प्रलीयन्ते ज्योतिर्वायौ प्रलीयते ' इत्येवमादौ । उत्पत्तिक्रमस्तु
उत्पत्तावेव श्रुतत्वान्नाप्यये भवितुमर्हति; न च असौ अयोग्यत्वादप्ययेनाकाङक्ष्यते; न हि कार्यं ध्चियमाणे
कारणस्याप्ययो युक्तः, कारणाप्यये कार्यस्यावस्थानानुपपत्ते; कार्याप्यये तु कारणस्यावस्थानं युक्तम्‌-- मृदादिष्वेवं
दृष्टत्वात्‌ ||

अन्तरा विज्ञानमनसी क्रमेण तल्लिङ्गादिति चेन्नाविशेषात्‌ ।। 2.3.15
||

अन्तराविज्ञानाधिकरणम्‌ ।। 2.3.15 ।।

भूतानामुत्पत्तिप्रलयावनुलोमप्रतिलोमक्रमाभ्यां भवत इत्युक्तम्‌; आत्मादिरुत्पत्तिः प्रलय चात्मान्तः--- इत्यप्युक्तम्‌ ।
सेद्धियस्य तु मनसो बुद्धे च सद्भावः प्रसिद्धः श्रुतिस्मृत्यो--- ` बुद्धि तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च ।
इद्दियाणि हयानाहुः ' इत्यादिलिङ्गेभ्यः; तयोरपि कर्स्मि चदन्तराले क्रमेणोत्पत्तिप्रलयावुपसंग्राह्यो, सर्वस्य
वस्तुजातस्य ब्रह्मजत्वाभ्युपगमात्‌ । अपि च आथर्वणे उत्पत्तिप्रकरणे भूतानामात्मन चान्तराले करणान्यनुक्रम्यन्ते--
` एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च । खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी ' इति ।

~

तस्मात्पूरवोक्तोत्पत्तिप्रलयक्रमभङ्गप्रसङ्गो

५

्गप्रसङ्गो भूतानामिति

नामिति चेत्‌,

न; अविशेषात्‌-- यदि तावद्भौोतिकानि करणानि, ततो

५

भूतोत्पत्तिप्रलयाम

ब्रह्मणपरिव्राजकन्यायेन नेतव्यः
करणान्युत्पद्यन्ते चरमं भूतानि

-यामेवेषामुत्पत्तिप्रलयौ भवत
` अन्नमयं हि सोम्य मन आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वाक्‌ ' इत्येवंजातीयकम्‌; व्यपदेशोऽपि क्वचिदृभूतानां
: | अथ त्वभौतिकानि करणानि, त

, प्रथमं वा भूतान्युत्पद्यन्ते चरमं करणानीति;

इति ति नैतयोः

ः क्रमान्तरं मृग्यम्‌; भवति

च भौतिकत्वे लिङ्गं करणानाम्‌--
भूतानां करणानां च

भताना
आसीत्स

च, न तत्रोत्पत्तिक्रम उच्यते; तथा अन्यत्रापि पृथगेव भूतक्रमात्करणक्रम

ूतोत्पत्तिक्रमो न करणेर्विशिष्यते-- प्रथमं
आथर्वणे तु समाम्नायक्रममात्र करणानां
क्रम आम्नायते-- प्रजापतिर्वा इदमग्र

थापि भ

आत्मानमेक्षत स मनोऽसूजत तन्मन एवासीत्तदात्मानमेक्षत तद्वाचमसृजत ' इत्यादिना । तस्मान्नास्ति

भूतोत्पत्तिक्रमस्य भङ्गः ||

चराचरव्यपाश्रयस्तु स्यात्तद्व्यपदेशो भाक्तस्तद्‌भावभावित्वात्‌ ।। 2.3.16

चराचरव्यपाश्रयाधिकरणम्‌ ।। 2.3.16 ।।

स्तो जीवस्याप्युत्पत्तिप्रलयौ, जातो देवदत्तो मृतो देवदत्त इत्येवंजातीयकाल्लौकिकव्यपदेशात्‌

जातकर्म

शास्त्रफलसंबन्धोपपत्तेः

जीवस्य दर्शितः; सत्यं दर्शितः
2 उच्यते

इति

ः; भाक्तस्त्वेष जीवस्य जन्ममरणव्यपदेशः
--- चराचरव्यपाश्रयः; स्थावरजङ्गमशरीर विषयौ जन्ममरणशब्दौ; स्थावरजङ्गमानि हि भूतानि

जायन्ते

शरीरप्रादुर्भावतिरो
केनचिल्लक्ष्यते;
इति

प्रियमाणः ' इति
देहप्रादुर्भावापेक्षमेव द्रष्टव्यम्‌,

जायन्ते च म्रियन्ते च; अतस्तद्विषयौ जन्ममरणशब्दौ मुख्यो सन्तौ तत्स्थे जीवात्मन्युपचर्येते
भावयोर्हिं सतोर्जन्ममरणशब्दौ भवतः, नासतोः; न हि शरीरसंबन्धादन्यत्र जीवो जातो मृता वा
` स वा अयं पुरुषो जायमानः शरीरमभिसंपद्यमानः स उत्क्रामन्‌

च शरीरसंयोगवियोगनिमित्तावेव जन्ममरणशब्दौ दर्शयति । जातकर्मादिविधानमपि
अभावाज्जीवप्रादुर्भावस्य । जीवस्य परस्मादात्मन

वेत्येतदुत्तरेण

दिसंस्कारविधानाच्च--इति स्यात्कस्यचिद्भ्रान्तिः; तामपनुदामः । न जीवस्योत्पत्तिप्रलयौ स्तः,

बन्धोपपत्तेः; शरीरानुविनाशिनी हि जीवे शरीरान्तरगतेष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारार्थौ विधिप्रतिषेधावनर्थकौ
स्याताम्‌; श्रूयते च---` जीवापेतं वाव किलेदं प्रियते न जीवो प्रियते

' इति । ननु लौकिको जन्ममरणव्यपदेशो

: | किमाश्रयः पुनरयं मुख्यः, यदपेक्षया भाक्त
नि

, तद्भावभावित्वात्‌--

उत्पत्तिर्वियदादीनामिवास्ति नास्ति

दुत्तरेण सूत्रेण वक्ष्यति; देहाश्रयौ तावज्जीवस्य स्थूलावृत्पत्तिप्रलयौ न स्तः

: इत्येतदनेन सूत्रेणावोचत्‌ ।।

नात्माऽश्रुतेर्नित्यत्वाच्च ताभ्यः ।। 2.3.17 ।।

आत्माधिकरणम्‌ ।। 2.3.17 ।।

अस्त्यात्मा जीवाख्यः शरीरेन्द्रियपञ्जराध्यक्षः कर्मफलसंबन्धी; स

नोत्पद्यते, इति श्रुतिविप्रतिपत्ेर्विंशयः; कासुचिच्छुतिषु अग्निविस्फुलिङ्गादि

किं व्योमादिवदुत्पद्यते ब्रह्मणः, आदहोस्विदब्रह्मवदेव

उत्पत्तिराम्नायते; कासुचित्तु अविकृतस्थैव

स्यैव परस्य ब्रह्मणः कार्यप्रवेशेन जीवभावो विज्ञायते, न च उत्पत्तिराम्न

स्गादिनिदर्शनेः जीवात्मनः परस्मादुब्रह्म
ततिराम्नायत इति

। तत्र प्राप्तं तावतः
प्रतिज्ञा

[वत्‌

---उत्पद्यते
ज्ञा सर्वस्य वस्तुजातस्य ब्रह्मप्रभवत्वे सति

जीव इति; कुतः

? प्रतिज्ञानुपरोधादेव । ` एकस्मिन्विदिते

५

सर्वमिदं विदितम्‌ ' इतीयं

नोपरुध्येत,

तत्त्वान्तरत्वे तु जीवस्य प्रतिज्ञेयमुपरुध्येत । न च

अविकृतः परमात्मेव जीव इति शक्यते विज्ञातुम्‌, लक्षणभेदात्‌--अपहतपाप्मत्वादिधर्मको

जीवः । विभागाच्वास्य विकारत्वसिद्धिः---यावान्‌ हि आकाशादिः

त्व हि परमात्मा, तद्विपरीतो हि
: प्रविभक्तः, स सर्वो विकारः; तस्य च

आकाशादेरुत्पत्तिः समधिगता; जीवात्मापि पुण्यापुण्यकर्मा सुखदुःखयुक्‌ प्रतिशरीरं प्रविभक्त इति, तस्यापि

प्रपञ्चोत्पत्यवसरे उत्पत्तिर्भवितुमर्हति । अपि च ` यथाग्नेः श्षद्रा विस्फुलिङ्गा

प्राणाः ' इति प्राणादेर्भोग्यजातस्य

र्गा व्युच्चरन्त्येवमेवास्मादात्मनः सर्वे

स्य सृष्टिं शिष्ट्वा ` सर्वं एत

शास्ति | ` यथा सुदीप्तात्पावका

आत्मानो व्युच्चरन्ति ' इति भोक्तणामात्मनां पृथक्सृष्टि

दिस्फुलिङ्गाः सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः । तथाक्षराद्िविधाः सोम्य भावाः प्रजायन्ते

तत्र चैवापियन्ति ' इति च जीवात्मनामुत्पत्तिप्रलयावुच्येते, सरूपवचनात्‌-जीवात्मानो हि परमात्मना सरूपा भवन्ति,

चैतन्ययोगात्‌; न च क्वचिदश्रवणमन्यत्र श्रुतं वारयितुमर्हति, श्रुत्यन्तरगतस्याप्यविरुद्धस्याधिकस्यार्थस्य
सर्वत्रोपसंहर्तव्यत्वात्‌ । प्रवेशश्रुतिरप्येवं सति विकारभावापत्यैव व्याख्यातव्या---` तदात्मानं स्वयमकुरुत ' इत्यादिवत्‌
। तस्मादुत्पद्यते जीव इति ।।

एवं प्राप्ते, ब्रूमः---नात्मा जीव उत्पद्यत इति; कस्मात्‌ ? अश्रुतेः; न ह्यस्योत्पत्तिप्रकरणे श्रवणमस्ति भूयःसु प्रदेशेषु ।
ननु क्वचिदश्रवणमन्यत्र श्रुतं न वारयतीत्युक्तम्‌; सत्यमुक्तम्‌; उत्पत्तिरेव त्वस्य न संभवतीति वदामः; कस्मात्‌ ?
नित्यत्वाच्च ताभ्यः--- च-शब्दादजत्वादिभ्य च--नित्यत्वं ह्यस्य श्रुतिभ्योऽवगम्यते, तथा अजत्वम्‌ अविकारित्वम्‌
अविकृतस्यैव ब्राह्मणो जीवात्मनावस्थानं ब्रह्मात्मना चेति; न चैवंरूपस्योत्पत्तिरुपपद्यते । ताः
काः श्रुतयः ?--` न जीवो प्रियते ' ` स वा एष महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्म ' ` न जायते प्रियते वा
विर्पा चत्‌ ' ` अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणः ' ` तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्‌ ' ` अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे
व्याकरवाणि ' ` स एष इह प्रविष्ट आ नखाग्रेभ्यः ' ` तत्त्वमसि ' ` अहं ब्रह्मास्मि ' ` अयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूः '
इत्येवमाद्या नित्यत्ववादिन्यः सत्यः जीवस्योत्पत्ति प्रतिबध्नन्ति । ननु प्रविभक्तत्वाद्विकारः, विकारत्वाच्चोत्पद्यते--
इत्युक्तम्‌; अत्रोच्यते--नास्य प्रविभागः स्वतोऽस्ति, ` एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा ' इति
श्रुतेः; बुद्ध्याद्युपाधिनिमित्तं तु अस्य प्रविभागप्रतिमानम्‌, आकाशस्येव घटादिसंबन्धनिमित्तम्‌; तथा च शास्त्रम्‌--` स
वा अयमात्मा ब्रह्म विज्ञानमयो मनोमयः प्राणमय चक्चुर्मयः श्रोत्रमयः ' इत्येवमादि-- ब्रह्मण एवाविकृतस्य
सतोऽस्यैकस्यानेकबुद्ध्यादिमयत्वं दर्शयति; तन्मयत्वं च अस्य तद्िविक्तस्वरूपानभिव्यक्त्या तदुपरक्तस्वरूपत्वम्‌--
स्त्रीमयो जाल्म इत्यादिवत्‌---द्रष्टव्यम्‌ । यदपि क्वचिदस्योत्पत्तिप्रलयश्रवणम्‌, तदप्यत एवोपाधिसंबन्धान्नेतव्यम्‌--
उपाध्युत्पत्त्या अस्योत्पत्तिः, तत्प्रलयेन च प्रलय इति; तथा च दर्शयति-- प्रज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय
तान्येवानु विनश्यति न प्रेत्य संज्ञास्ति ' इति; तथोपाधिप्रलय एवायम्‌, नात्मविलयः--इत्येतदपि--- ` अत्रैव मा
भगवान्मोहान्तमापीपदन्न वा अहमिमं विजानामि '-- न प्रेत्य संज्ञास्ति-- इति प्र नपूर्वकं प्रतिपादयति--- ` न वा
अरेऽहं मोहं ब्रवीम्यविनाशी वा अरेऽयमात्मानुच्छित्तिधर्मा '-- मात्रासंसर्गस्त्वस्य भवति--इति ।
प्रतिज्ञानुपरोधोऽप्यविकृतस्यैव ब्रह्मणो जीवभावामभ्युपगमात्‌; लक्षणभेदोऽप्यनयोरुपाधिनिमित्त एव, ` अत ऊर्ध्वं
विमोक्षायैव ब्रूहि ' इति च प्रकृतस्यैव विज्ञानमयस्यात्मनः सर्वसंसारधर्मप्रत्याख्यानेन परमात्मभावप्रतिपादनात्‌ ।
तस्मात्‌ नैवात्मोत्पद्यते प्रविलीयते चेति ।।

ज्ञोऽत एव ।। 2.3.18 ।।

ज्ञाधिकरणम्‌ ।। 2.3.18 ।।

स किं काणमभुजानामिवागन्तुकचैतन्यः, स्वतोऽचेतनः, आहोस्वित्सांख्यानामिव नित्यवैतन्यस्वरूप एव, इति
वादिविप्रतिपत्तेः संशयः । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? आगन्तुकमात्मन चैतन्यमात्ममनः-- संयोगजम्‌,
अग्निघटसंयोगजरोहितादिगुमवदिति प्राप्तम; नित्यचैतन्यत्वे हि सुप्तमूरछितग्रहाविष्टानामपि चैतन्यं स्यात्‌; ते पृष्टाः
सन्तः ` न किचिद्यं चेतयेमहि ' इति जल्पन्ति; स्वस्था च चेतयमाना दृश्यन्ते; अतः
कादाजित्कचेतन्यत्वादागन्तुकचैतन्य आत्मेति ।|

एवं प्राप्ते, अभिधीयते--ज्ञः नित्यचैतन्योऽयमात्मा--- अत एव--- यस्मादेव नोत्पद्यते, परमेव ब्रह्म
अविकृतमुपाधिसंपर्काज्जीवभावेनावतिष्ठते; परस्य हि ब्रह्मण चैतन्यस्वरूपत्वमाम्नातम्‌---` विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ' `
सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' ` अनन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नः प्रज्ञानघन एव ' इत्यादिषु श्रुतिषु; तदेव चेत्परं ब्रह्म जीवः,
तस्माज्जीवस्यापि नित्यचैतन्यस्वरूपत्वमग्न्योष्ण्यप्रकाशवदिति गम्यते । विज्ञानमयप्रक्रियायां च श्रुतयो भवन्ति-
असुप्तः सुप्तानभिचाकशीति ' ` अत्रायं पुरुषः स्वय॑ज्योतिर्भवति ' इति, ` न हि विज्ञातुर्विज्ञातर्विपरिलोपो विद्यते '
इत्येवंरूपाः । ` अथ यो वेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा ' इति च-- सर्वैः करणद्वारेः ` इदं वेद, इदं वेद ' इति
विज्ञानेनानुसंधानात्‌ तद्रूपत्वसिद्धिः । नित्यचैतन्यस्वरूपत्वे प्राणाद्यानर्थक्यमिति चेत्‌, न,
गन्धादिविषयविशेषपरिच्छेदार्थत्वात्‌; तथा हि दर्शयति---` गन्धाय घ्राणम्‌ ' इत्यादि । यत्तु सुप्तादयो न चेतयन्त
इति, तस्य श्रुत्यैव परिहारोऽभिहितः सुषुप्तं प्रकृत्य-- ` यद्वै तन्न पश्यति पश्यन्वै तन्न पश्यति; न हि

द्रष्टुरदष्टर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वात्‌; न तुं तद्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्‌ ' इत्यादिना; एतदुक्तं भवति-
-- विषयाभावादियमचेतयमानता, न चैतन्याभावादिति-- यथा वियदाश्रयस्य प्रकाशस्य प्रकाश्याभावादनभिव्यक्तिः; न
स्वरू पाभावात्‌-- तद्वत्‌ । वैशेषिकादितर्क च श्रुतिविरोध आभासीभवति । तस्मान्नित्ययैतन्यस्वरूप एव आत्मेति

नि चिनुमः । ।

उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम्‌ ।। 2.3.19 ||

उत्क्रान्तिगत्यधिकरणम्‌ ।। 2.3.19 ।।

इदानीं तु किपरिमाणो जीव इति चिन्त्यते--किमणुपरिमाणः, उत मध्यमपरिमाणः, आहोस्वित्‌ महापरिमाण
इति । ननु च नात्मोत्पद्यते नित्यचैतन्य चायमित्युक्तम्‌; अत च पर एव आत्मा जीव इत्यापतति; परस्य च
आत्मनोऽनन्तत्वमाम्नातम्‌; तत्र कुतो जीवस्य परिमाणचिन्तावतार इति; उच्यते-- सत्यमेतत्‌;
उत्क्रान्तिगत्यागतिश्रवणानि तु जीवस्य परिच्छेदं प्रापयन्ति; स्वशब्देन च अस्य क्वचिदणुपरिमाणत्वमाम्नायते; तस्य
सर्वस्यानाकुलत्वोपपादनायायमारम्भः । तत्र प्राप्तं तावत्‌--उत्क्रान्तिगत्यागतीनां श्रवणात्परिच्छिन्रोऽणुपरिमाणो जीव
इति; उक्क्रान्तिस्तावत्‌--` स यदास्माच्छरीरादुत्क्रामति सहैवेतैः सर्वैरुत्क्रामति ' इति; गतिरपि--- ` ये वै के

त्प्रयन्ति

चास्माल्लोकात्प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति ' इति; आगतिरपि--- तस्माल्लोकात्पुनरेत्यस्मै लोकाय कर्मणे '
इति

इति; आसामुत्क्रान्तिगत्यागतीनां श्रवणात्परिच्छिन्नस्तावज्जीव इति प्राप्नोति-- न हि विभो चनमवकल्पत इति; सति
परिच्छेदे, शरीरपरिमाणत्वस्यार्हतपरीक्षायां निरस्तत्वात्‌ अणुरात्मेति गम्यते ||

स्वात्मना चोत्तरयोः || 2.3.20 ।|
|| 2.3.20 ||

उत्क्रान्तिः कदाचिदचलतोऽपि ग्रामस्वाम्यनिवृत्तिवदेहस्वाम्यनिवृत्त्या कर्मक्षयेणावकल्पेत; उत्तरे तु गत्यागती नाचलतः
संभवतः; स्वात्मना हि तयोः संबन्धो भवति, गमेः कर्तृस्थक्रियात्वात्‌; अमध्यमपरिमाणस्य च गत्यागती अणुत्वे एव
संभवतः; सत्यो च गत्यागत्योरुत्क्रान्तिरप्यपसूप्तिरेव देहादिति प्रतीयते; न हि अनपसृप्तस्य देहाद्‌गत्यागती
स्याताम्‌-- देहप्रदेशानां च उक्क्रान्तावपादानत्ववचनात्‌-- ` चक्षुष्टो वा मूर्ध्नो वान्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः ' इति; ` स
एतास्तेजोमात्राः समभ्याददानो हृदयमेवान्ववक्रामति ' ` शुक्रमादाय पुनरेति स्थानम्‌ ' इति चान्तरेऽपि शरीरे
शारीरस्य गत्यागती भवतः; तस्मादप्यस्याणुत्वसिद्धिः ।।

नाणुरतच्छरुतेरिति चेन्नेतराधिकारात्‌ ।। 2.3.21 ।।

|| 2.3.21 ।।

अथापि स्यात्‌-- नाणुरयमात्मा; कस्मात्‌ ? अतच्छरुतेः; अगुत्वविपरीतपरिमाणश्रवणादित्यर्थः; ` स वा एष महानज
आत्मा, योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ' ` आकाशवत्सर्वगत च नित्यः ' ` सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' इत्येवंजातीयका हि
श्रुतिरात्मनोऽणुत्वे विप्रतिषिध्येतेति चेत्‌, नैष दोषः; कस्मात्‌ ? इतराधिकारात्‌-- परस्य हि आत्मनः प्रक्रियायामेषा
परिमाणान्तरश्रुतिः, परस्थैवात्मनः प्राधान्येन वेदान्तेषु वेदितव्यत्वेन प्रकृतत्वात्‌, ` विरजः पर आकाशात्‌
इत्येवंविधाच्च परस्यैवात्मनस्तत्र तत्र विशेषाधिकारात्‌ । ननु ` योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ' इति शारीर एव
महनत्त्वसंबन्धित्वेन प्रतिनिर्दिश्यते--- शास्त्रदृष्ट्या तु एष निर्देशो वामदेववदद्रष्टव्यः ।
तस्मात््राज्ञविषयत्वापरिमाणान्तरश्रवणस्य न जीवस्याणुत्वं विरुध्यते ।।

स्वशब्दोन्मानाभ्यां च ।। 2.3.22 ।|

|| 2.3.22 ।।

इत चाणुरात्मा, यतः साक्षादेवास्याणुत्ववाची शब्दः श्रूयते-- ` एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो यस्मिन्प्राणः पञ्वधा
संविवेश ' इति; प्राणसंबन्धाच्च जीव एवायमणुरमिहित इति गम्यते । तथोन्मानमपि जीवस्याणिमानं गमयति---
वालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च । भागो जीवः स विज्ञेयः ' इति; ` आराग्रमात्रो ह्यवरोऽपि दृष्टः ' इति च
उन्मानान्तरम्‌ ||

नन्वणुत्वे सति एकदेशस्थस्य सकलदेहगतोपलब्धिर्विरुध्यते; दृश्यते च जाहनवीहदनिमग्नानां सर्वाङ्गशेत्योपलब्धिः,
निदाघसमये च सकलशरीरपरितापोपलब्धिरिति--अत उत्तरं पठति--

अविरोध चन्दनवत्‌ ।। 2.3.23 ।।
|| 2.3.23 ||

यथा हि हरिचन्दनवबिन्दुः शरीरेकदेशसंबद्धोऽपि सन्‌ सकलदेहव्यापिनमाहलादं करोति, एवमात्मापि देहेकदेशस्थः
सकलदेहव्यापिनीमुपलब्धिं करिष्यति; त्वक्संबन्धाच्चास्य सकलशरीरगता वेदना न विरुध्यते;
त्वगात्मनोर्हिं संबन्धः कृत्स्नायां त्वचि वर्तते; त्वक्व कृत्स्नशरीरव्यापिनीति ।।

अवस्थितिवैशेष्यादिति चेन्नाभ्युपगमाद्भूदि हि ।। 2.3.24 ||

|| 2.3.24 ।।

अत्राह--यदुक्तमविरोध चन्दनवदिति, तदयुक्तम्‌, दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोरतुल्यत्वात्‌; सिद्धे हि आत्मनो देह कदेशस्थत्वे
चन्दनदृष्टान्तो भवति, प्रत्यक्षं तु चन्दनस्यावस्थितिवेशेष्यमेकदेशस्थत्वं सकलदेहाह्लादनं च; आत्मनः पुनः
सकलदेहोपलब्धिमात्रं प्रत्यक्षम, नैकदेशवर्तित्वम्‌; अनुमेयं तु तदिति यदप्युच्येत--न च अत्रानुमानं संभवति--
किमात्मनः सकलशरीरगता वेदना त्वगिन्द्ियस्येव सकलदेहव्यापिनः सतः, किं वा विभोर्नभस इव,
आहोस्विच्चन्दनविन्दोरिवाणोरेकदेशस्थस्य इति संशयानतिवृत्तरिति; अत्रोच्यते--नायं दोषः; कस्मात्‌ ? अभ्युपगमात्‌
| अभ्युपगम्यते हि आत्मनोऽपि चन्दनस्येव देहेकदेशवृत्तित्वमवस्थितिवेशेष्यम्‌; कथमिति, उच्यते-हृदि ह्येष आत्मा
पठ्यते वेदान्तेषु, ` हृदि ह्येष आत्मा ' ` स वा एष आत्मा हृदि ' ` कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु
हृदयन्तर्ज्योतिः पुरुषः ' इत्याद्युपदेशेभ्यः । तस्माद्रृष्टान्तदार्ष्टन्तिकयोरवैषम्यात्‌ युक्तमेवेतत्‌-` अविरोध चन्दनवत्‌ '
इति ।।

गुणाद्वा लोकवत्‌ ।। 2.3.25 ||
|| 2.3.25 ||

चैतन्यगुणव्याप्तेर्वा अणोरपि सतो जीवस्य सकलदेहव्यापि कार्यं न विरुध्यते--यथा लोके
मणिप्रदीपप्रभृतीनामपवरकैकदेशवर्तिनामपि प्रभा अपवरकव्यापिनी सती कृत्स्तेऽपवरके कार्य करोति-- तद्वत्‌ ।
स्यात्‌ कदाचिच्चन्दनस्य सावयवत्वात्सृक्ष्मावयवविसर्पणेनापि सकलदेह आह्लादयितृत्वम्‌; न त्वणोर्जीवस्यावयवाः
सन्ति, यैरयं सकलदेहं विसर्पेत्‌--इत्याशङ्क्य ` गुणाद्वा लोकवत्‌ ' इत्युक्तम्‌ ।।

कथं पुनर्मुणो गुणिव्यतिरेकेणान्यत्र वर्तेत ? न हि पटस्य शुक्लो गुणः पटव्यतिरेकेणान्यत्र वर्तमानो दृश्यते ।
प्रदीपप्रभावद्भवेदिति चेत्‌, न; तस्या अपि द्रव्यत्वाभ्युपगमात्‌-- निबिडावयवं हि तेजोद्रव्यं प्रदीपः, प्रविरलावयवं तु
तेजोद्रव्यमेव प्रभा इति, अत उत्तरं पठति--

व्यतिरेको गन्धवत्‌ || 2.3.26 ।।

|| 2.3.26 ।।

यथा गुणस्यापि सतो गन्धस्य गन्धवद्‌द्रव्यव्यतिरेकेण वृत्तिर्भवति, अप्राप्तेष्वपि कुसुमादिषु गन्धवत्सु
कुसुमगन्धोपलब्धेः; एवमणोरपि सतो जीवस्य चैतन्यगुणव्यतिरेको भविष्यति । अत चानैकान्तिकमेतत्‌--
गुणत्वाद्रूपादिवदाश्रयवि लेषानुपपत्तिरिति, गुणस्यैव सतो गन्धस्य आश्रयवि लेषदर्शनात्‌ । गन्धस्यापि सहेवाश्रयेण
वि लेष इति चेत्‌, न; यस्मान्मूलद्रव्याद्वि लेषः तस्य क्षयप्रसङ्गात्‌; अक्षीयमाणमपि तत्पूर्वावस्थातो गम्यते; अन्यथा
तत्पूर्वावस्थेर्गुरुत्वादिभिहीर्येत । स्यादेतत्‌--गन्धाश्रयाणां र्वि लष्टानामवयवानामल्पत्वात्‌ सन्नपि वि लेषो नोपलक्ष्यते;
सूक्ष्मा हि गन्धपरमाणवः सर्वतो विप्रसृता गन्धबुद्धिमुत्पादयन्ति नासिकापुटमनुप्रविशन्त इति चेत्‌, न;
अतीद्धियत्वात्परमाणूनाम्‌, स्फुट गन्धोपलब्धे च नागकेसरादिषु; न च लोके प्रतीतिः ---गन्धवदद्रव्यमाघ्रातमिति;
गन्ध एव आघ्रात इति तु लौकिकाः प्रतियन्ति । रूपादिष्वाश्रयव्यतिरेकानुपल्धेर्गन्धस्याप्ययुक्त आश्रयव्यतिरेक इति
चेत्‌, नः; प्रत्यक्षावादनुमानाप्रवृत्तेः; तस्मात्‌ यत्‌ यथा लोके दृष्टम्‌, तत्‌ तथेव अनुमन्तव्यं निरूपकैः, नान्यथा; न हि
रसो गुणो जिह्वयोपलमभ्यत इत्यतो रूपादयोऽपि गुणा जिह्वयेवोपलभ्येरन्निति नियन्तुं शक्यते ।|

तथा च दर्शयति ।। 2.3.27 ||
|| 2.3.27 ||

हृदयायतनत्वमणुपरिमाणत्वं च आत्मनः अभिधाय तस्यैव ` आ लोमभ्य आ नखाग्रेभ्यः ' इति चैतन्येन गणेन
समस्तशरीरव्यापित्वं दर्शयति ।।

पृथगुपदेशात्‌ ।। 2.3.28 ।।
|| 2.3.28 ।।
` प्रज्ञया शरीरं समारुह्य ' इति च आत्मप्रज्ञयोः कर्तृकरणभावेन पृथगुपदेशात्‌ चैतन्यगुणेनैव अस्य शरीरव्यापिता
गम्यते । ` तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय ' इति च कर्तुः शारीरत्पृथग्पिज्ञानस्योपदेशः
एतमेवाभिप्रायमुपोद्बलयति । तस्मादणुरात्मेति ।|

एवं प्राप्ते, ब्रूमः--

तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञवत्‌ ।। 2.3.29 ।।
|| 2.3.29 ।।

तु-शब्दः पक्षं व्यावर्यति । नैतदस्ति--अणुरात्मेति; उत्पत्त्यश्रवणात्‌ परस्यैव तु ब्रह्मणः प्रवेशश्रवणात्‌
तादात्म्योपदेशाच्च परमेव ब्रह्म जीव इत्युक्तम्‌; परमेव चेदुब्रह्म जीवः, तस्माद्यावत्परं ब्रह्म तावानेव जीवो
भवितुमर्हति; परस्य च ब्रह्मणो विभुत्वमाम्नातम्‌; तस्माद्विभुर्जीवः; तथा च ` स वा एष महानज आत्मा योऽयं
विज्ञानमयः प्राणेषु ' इत्येवंजातीयका जीवविषया विभुत्ववादाः श्रौताः स्मार्त च समर्थिता भवन्ति । न च
अणोर्जीवस्य सकलशरीरगता वेदनोपपद्यते; त्वक्संबन्धात्स्यादिति चेत्‌, न; कण्टकतोदनेऽपि सकलशरीरगतेव वेदना
प्रसज्येत--त्वक्कण्टकयोर्हिं संयोगः कृत्स्नायां त्वचि वर्तते-- त्वक्च कृत्सनशरीरव्यापिनीति; पादतल एव तु
कण्टकनुत्नो वेदनां प्रतिलभते । न च अणोर्गुणव्याप्तिरुपपद्यते, गुणस्य गुणिदेशत्वात्‌; गुणत्वमेव हि गुणिनमनाश्रित्य
गुणस्य हीयेत; प्रदीपप्रभाया च द्रव्यान्तरत्वं व्याख्यातम्‌ । गन्धोऽपि गुणत्वाभ्युपगमात्साश्रय एव संचरितुमर्हति,
अन्यथा गुणत्वहानिप्रसङ्गात्‌; तथा चोक्तं भगवता द्वैपायनेन--- उपलभ्याप्सु चेद्गन्धं केचिदब्रूयुरनैपुणाः ।

पृथिव्यामेव तं विद्यादपो वायुं च संश्रितम्‌ ' इति । यदि च चैतन्यं जीवस्य समस्तशरीरं व्याप्नुयात्‌, नाणुर्जीवः
स्यात्‌; चैतन्यमेव हि अस्य स्वरूपम्‌, अग्नेरिवौष्ण्यप्रकाशौ--नात्र गुणगुणिविभागो विद्यत इति । शरीरपरिमाणत्वं च
प्रत्याख्यातम्‌ । परिशेषाद्धिमुर्जीवः ।।

कथं तर्हिं अणुत्वादिव्यपदेश इत्यत आह--तदगुणसारत्वात्तु तदव्यपदेश इति । तस्या बुद्धेः गुणास्तद्‌गुणाः-- इच्छा
देषः सुखं दुःखमित्येवमादयः-- तद्गुणाः सारः प्रधानं यस्यात्मनः संसारित्वे संभवति, स तदृगुणसारः, तस्य
भावस्तद्गुणसारत्वम्‌ । न हि बुद्धर्गुणिर्विना केवलस्य आत्मनः संसारित्वमस्ति; बुद्ध्युपाधिधर्माध्यासनिमित्तं हि
कर्तृत्वभोक्तृत्वादिलक्षणं संसारित्वम्‌ अकर्तुरभोक्तु चासंसारिणो नित्यमुक्तस्य सत आत्मनः;
तस्मात्तदगुणसारत्वाददुद्धिपरिमाणेनास्य परिमाणव्यपदेशः, तदुत्करान्त्यादिभि च अस्योत्क्रान्त्यादिव्यपदेशः, न स्वतः ।
तथा च--- वालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च । भागो जीवः स विज्ञेयः स चानन्त्याय कल्पते ' इत्यणुत्वं
जीवस्योक्त्वा तस्यैव पुनरानन्त्यमाह; तच्चैवमेव समञ्जसं स्यात्‌--यद्यौपचारिकमणुत्वं जीवस्य भवेत्‌, पारमार्थिकं च
आनन्त्यम्‌; न हि उभयं मुख्यमवकल्पेत; न च आनन्त्यमौपवारिकमिति शक्यं विज्ञातुम्‌, सर्वोपनिषत्सु ब्रह्मात्मभावस्य
प्रतिपिपादयिषितत्वात्‌ । तथेतरस्मिन्नप्युन्माने ` बुद्धर्गुणेनात्मगुणेन चैव आराग्रमात्रो ह्यवरोऽपि दृष्टः इति च
दुद्धिगुणसंबन्धेनैव आराग्रमात्रतां शास्ति, न स्वेनैवात्मना । ` एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यः ' इत्यत्रापि न जीवस्य
अणुपरिमाणत्वं शिष्यते, परस्यैवात्मन चक्षुराद्यनवग्राह्यत्वेन ज्ञानप्रसादगम्यत्वेन च प्रकृतत्वात्‌, जीवस्यापि च
मुख्याणुपरिमाणत्वानुपपत्तेः; तस्माहर्ञानत्वाभिप्रायमिदमणुत्ववचनम्‌, उपाध्यभिप्रायं वा द्रष्टव्यम्‌ । तथा ` प्रज्ञया
शरीरं समारुह्य ' इत्येवंजातीयकेष्वपि भेदोपदेशेषु--बुद्ध्यैवोपाधिमूतया जीवः शरीरं समारुह्य --इत्येवं
योजयितव्यम्‌, व्यपदेशमात्रं वा--शिलापुत्रकस्य शरीरमित्यादिवत्‌; न ह्यत्र गुणगुणिविभागोऽपि विद्यत इत्युक्तम्‌ ।
हृदयायतनत्ववचनमपि बुद्धेरेव तदायतनत्वात्‌ । तथा उत्करान्त्यादीनामप्युपाध्यायत्ततां दर्शयति--- ` कस्मिन्नु

अह मुत्क्रान्त उत्क्रान्तो भविष्यामि कस्मिन्वा प्रतिष्ठिते

प्रतिष्ठास्यामीति ' ` स प्राणमसृजत ' इति; उत्क्रान्त्यभावे हि गत्यागत्योरप्यभावो विज्ञायते; न हि अनपसृप्तस्य
देहाद्‌गत्यागती स्याताम्‌ । एवमुपाधिगुणसारत्वाज्जीवस्याणुत्वादिव्यपदेशः; प्राज्ञवत्‌ । यथा प्राज्ञस्य परमात्मनः
सगुणेषूपासनेषु उपाधिगुणसारत्वादणीयस्त्वादिव्यपदेशः-- ` अणीयान्व्रीहेर्वा यवाद्वा ' ` मनोमयः प्राणमयः प्राणशरीरः
सर्वगन्धः सर्वरसः सत्यकामः सत्यसंकल्पः ' इत्येवंप्रकारः---तद्वत्‌ ।।

स्यादेतत्‌--- यदि बुद्धिगुणसारत्वादात्मनः संसारित्वं कल्प्येत, ततो बुद्ध्यात्मनोर्भिन्रयोः संयोगावसानमवश्यंभावीत्यतो
बुद्धि वियोगे सति आत्मनो विभक्तस्यानालक्ष्यत्वादसत्वमसंसारित्वं वा प्रसज्येतेति-- अत उत्तरं पठति--

यावदात्मभावित्वाच्च न दोषस्तदर्शनात्‌ ।। 2.3.30 ।।
|| 2.3.30 ||

नेयमनन्तरनिर्दिष्टदोषप्राप्तिराशङ्कनीया; कस्मात्‌ ? यावदात्मभावित्वाददुद्धिसंयोगस्य-- यावदयमात्मा संसारी
भवति, यावदस्य सम्यग्दर्शनेन संसारित्वं न निवर्तते, तावदस्य बुद्ध्या संयोगो न शाम्यति; यावदेव चायं
बुद्ध्युपाधिसंबन्धः, तावदेवास्य जीवत्वं संसारित्वं च; परमार्थतस्तु न जीवो नाम
दुद्ध्युपाधिपरिकल्पितस्वरूपव्यतिरेकेणास्ति; न हि नित्यमुक्तस्वरूपात्सर्वज्ञादीश्वरादन्य चेतनो धातुर्दितीयो
वेदान्तार्थनिरूपणायामुपलभ्यते-- ` नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा श्रोता मन्ता विज्ञाता ' ` नान्यदतोऽस्ति द्रष्ट्‌ श्रोतृ मन्तृ
विज्ञात ' ` तत्त्वमसि ' ` अहं ब्रह्मास्मि ' इत्यादिश्रुतिशतेभ्यः । कथं पुनरवगम्यते यावदात्मभावी बुद्धिसंयोग इति ?
तदर्शनादित्याहः; तथा हि शास्त्रं दर्शयति-- ` योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः स समानः सन्नुभो
लोकावनुसंचरति ध्यायतीव लेलायतीव ' इत्यादि; तत्र विज्ञानमय इति बुद्धिमय इत्येतदुक्तं भवति, प्रदेशान्तरे `
विज्ञानमयो मनोमयः प्राणमय चक्षर्मयः श्रोत्रमयः ' इति विज्ञानमयस्य मनआदिभिः सह पाठात्‌; बुद्धिमयत्वं च
तदृगुणसारत्वमेवाभिप्रेयते-- यथा लोके स्त्रीमयो देवदत्त इति स्त्रीरागादिप्रधानोऽभिधीयते, तद्वत्‌; ` स समानः
सन्नुभौ लोकावनुसंचरति ' इति च लोकान्तरगमनेऽप्यवियोगं बुद्ध्या दर्शयति; केन समानः ? तयैव बुद्ध्येति गम्यते,
संनिधानात्‌; तच्च दर्शयति--- ` ध्यायतीव लेलायतीव ' इति; एतदुक्तं भवति---नायं स्वतो ध्यायति, नापि चलति,
ध्यायन्त्या बुद्धौ ध्यायतीव, चलन्त्यां बुद्धौ चलतीवेति । अपि च मिथ्याज्ञानपुरःसरोऽयमात्मनो बुद्ध्युपाधिसंबन्धः; न

च मिथ्याज्ञानस्य सम्यग्ज्ञानादन्यत्र निवृत्तिरस्तीत्यतो यावदुब्रह्मात्मतानवबोधः, तावदयं बुद्ध्युपाधिसंबन्धो न
शाम्यति; दर्शयति च--- वेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्यवर्णं तमसः परस्तात्‌ । तमेव विदित्वाति मृत्युमेति नान्यः
पन्था विद्यतेऽयनाय ' इति ||

ननु सुषुप्तप्रलययोर्न शक्यते बुद्धिसंबन्ध आत्मनोऽभ्युपगन्तुम्‌, ` सता सोम्य तदा संपन्नो भवति स्वमपीतो भवति '
इति वचनात्‌, कृत्स्नविकारप्रलयाभ्युपगमाच्व; तत्कथं यावदात्मभावित्वं बुद्धिसंबन्धस्येति, अत्रोच्यते--

पुंस्त्वादिवत््वस्य सतोऽभिव्यक्तियोगात्‌ ।। 2.3.31 ।।

|| 2.3.31 ||

यथा लोके पुंस्त्वादीनि बीजात्मना विद्यमानान्येव बाल्यादिष्वनुपलभ्यमानान्यविद्यमानवदभिप्रेयमाणानि
यौवनादिष्वाविर्भवन्ति; न अविद्यामानान्युत्पद्यन्ते, षण्डादीनामपि तदुत्पत्तिप्रसङ्गात्‌-- एवमयमपि बुद्धिसंबन्धः
शक्त्यात्मना विद्यमान एव सुषुप्तप्रलययोः पुनः प्रबोधप्रसवयोराविर्भवति; एवं हि एतद्युज्यते; न हि आकस्मिकी
कस्यचिदुत्पत्तिः संभवति, अतिप्रसङ्गात्‌ । दर्शयति च सुषुप्तादुत्थानमविद्यात्मकबीजसद्‌भावकारितम्‌--- सति
संपद्य न विदुः सति संपद्यामह इति ' ` त इह व्याघ्रो वा सिंहो वा ' इत्यादिना । तस्मात्सिद्धमेतत्‌--यावदात्मभावी

इति
||

बुद्ध्याद्युपाधिसंबन्ध इति

नित्योपलब्ध्यनुपलय्धिप्रसङ्गोऽन्यतरनियमो वाऽन्यथा ।। 2.3.32 ।।
|| 2.3.32 ||

तच्चात्मन उपाधिभूतम्‌--अन्तःकरणं मनो बुद्धिर्विज्ञानं चित्तमिति च अनेकधा तत्र तत्राभिलप्यते; क्वचिच्च
वृत्तिविभागेन--संशयादिवृत्तिकं मन इत्युच्यते, नि चयादिवृत्िकं बुद्धिरिति; तच्चैवं
भूतमन्तःकरणमवश्यमस्तीत्यभ्युपगन्तव्यम्‌, अन्यथा ह्यनम्युपगम्यमाने तस्मित्नित्योपलब््यनुपलब्धिप्रसङ्गः स्यात्‌--
आत्मेद्धियविषयाणामुपलब्धिसाधनानां संनिधाने सति नित्यमेवोपलब्धिः प्रसज्येत; अथ सत्यपि हेतुसमवधाने
फलाभावः, ततो नित्यमेवानुपलब्धिः प्रसज्येत; न चैवं दृश्यते । अथवा अन्यतरस्यात्मन इद्यस्य वा
शक्तिप्रतिबन्धोऽभ्युपगन्तव्यः; न च आत्मनः शक्तिप्रतिबन्धः संभवति, अविक्रियत्वात्‌; नापि इद्दियस्य; न हि तस्य
पूर्वोत्तरयोः क्षणयोरप्रतिबद्धशक्तिकस्य सतोऽकस्माच्छक्तिः प्रतिबध्येत । तस्मात्‌
यस्यावधानानवधानाभ्यामुपलब््यनुपलब्धी भवतः, तन्मनः । तथा च श्रुतिः--` अन्यत्रमना अभूवं नादर्शमन्यत्रमना
अभूवं नाश्रौषम्‌ ' इति, ` मनसा ह्येव पश्यति मनसा श्रृणोति ' इति च; कामादय चास्य वृत्तय इति दर्शयति-- `
कामः संकल्पो विचिकित्सा श्रद्धाश्रद्धा धृतिरधृतिर्हीरधीर्भीरित्येतत्सर्वं मन एव ' इति । तस्माद्यक्तमेतत्‌--
तद्‌गुणसारत्वात्तद्‌व्यपदेश इति ।।

कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्‌ || 2.3.33 ||
कर्त्रधिकरणम्‌ ।। 2.3.33 ।।

तद्गुणसारत्वाधिकारेणेवापरोऽपि जीवधर्मः प्रपञ्च्यते । कर्ता च अयं जीवः स्यात्‌; कस्मात्‌ ? शापस््रार्थवत्वात्‌--
एवं च ` यजेत ' ` जुहुयात्‌ ' ` दद्यात्‌ ' इत्येवंविधं विधिशास्त्रमर्थवद्‌भवति; अन्यथा तदनर्थकं स्यात्‌; तद्धि कर्तुः
सतः कर्तव्यविशेषमुपदिशति; न च असति कर्तृत्वे तदुपपद्येत । तथेदमपि शास्त्रमर्थवद्‌भवति---` एष हि द्रष्टा श्रोता
मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः ' इति ।।

विहारोपदेशात्‌ ।। 2.3.34 ||

|| 2.3.34 ।।

इत च जीवस्य कर्तृत्वम्‌, यज्जीवप्रक्रियायां संध्ये स्थाने विहारमुपदिशति--` स ईयतेऽमृतो यत्र कामम्‌ ' इति, ` स्वे
शरीरे यथाकामं परिवर्तते ' इति च ।।

उपादननात्‌ || 2.3.35 ||
|| 2.3.35 ॥।

इत चास्य कर्तृत्वम्‌, यज्जीवप्रक्रियायामेव करणानामुपादानं संकीर्तयति--` तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय '
इति, ` प्राणान्गृहीत्वा इति च ||

व्यपदेशाच्च क्रियायां न चेिर्दशविपर्ययः ।। 2.3.36 ||

|| 2.3.36 ।।

इत च जीवस्य कर्तृत्वम्‌, यदस्य लौकिकीषु वेदिकीषु च क्रियासु कर्तृत्वं व्यपदिशति शास्त्रम्‌-- विज्ञानं यज्ञं तनुते
कर्माणि तनुतेऽपि च ' इति । नु विज्ञानशब्दो बुद्धो समधिगतः, कथमनेन जीवस्य कर्तृत्वं सूच्यत इति, नेत्युच्यते--
जीवस्यैवेष निर्देशः, न बुद्धेः; न चेज्जीवस्य स्यात्‌, निर्देशविपर्ययः स्यात्‌--विज्ञानेनेत्येवं निरदेक्ष्यत; तथा हि अन्यत्र
दुद्धिविवक्षायां विज्ञानशब्दस्य करणविभक्तिनिर्देशो दृश्यते-- ` तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय ' इति; इह तु

` विज्ञानं यज्ञं तनुते ' इति कर्तृसामानाधिकरण्यनिर्देशाद्बुद्धिव्यतिरिक्तस्यैवात्मनः कर्तृत्वं सूच्यत इत्यदोषः ||

अ्राह---यदि बुद्धिव्यतिरिक्तो जीवः कर्ता स्यात्‌, स स्वतन्त्रः सन्‌ प्रियं हितं चैव आत्मनो नियमेन संपादयेत, न
विपरीतम्‌; विपरीतमपि तु संपादयन्नुपलभ्यते; न च स्वतन्त्रस्यात्मनः ईदृशी प्रवृत्तिरनियमेनोपपद्यत इति, अत उत्तरं
पठति--

उपलब्धिवदनियमः || 2.3.37 ||
|| 2.3.37 ||

यथायमात्मोपलब्धि प्रति स्वतन्त्रोऽपि अनियमेनेष्टमनिष्टं च उपलभते, एवमनियमेनैवेष्टमनिष्टं च संपादयिष्यति;
उपलब्धावप्यस्वातन्त््यम्‌, उपलब्िहेतूपादानोपलम्भादिति चेत्‌, न, विषयप्रकल्पनामात्रप्रयोजनत्वादुपलब्धिहेतूनाम्‌;
उपलब्धौ तु अनन्यापेक्षत्वमात्मनः, चैतन्ययोगात्‌ । अपि च अर्थक्रियायामपि नात्यन्तमात्मनः स्वातन्त्यमस्ति,
देशका लनिमित्तविशेषापेक्षत्वत्‌; न च सहायापेक्षस्य कर्तुः कर्तृत्वं निवर्तते; भवति द्येधोदकाद्यपेक्षस्यापि पक्तुः
पक्तृत्वम्‌; सहकारिवैचित्र्याच्च इष्टानिष्टर्थक्रियायामनियमेन प्रवृत्तिरात्मो न विरुध्यते ||

[|

शक्तेविपर्ययात्‌ ।। 2.3.38 ।।

|| 2.3.38 ।।

इत च विज्ञानव्यतिरिक्तो जीवः कर्ता भवितुमर्हति । यदि पुनर्विज्ञानशब्दवाच्या बुद्धिरेव कर्त्री स्यात्‌, ततः
शक्तिविपर्ययः स्यात्‌--करणशक्तिर्बुद्धर्हीयित, कर्तृशक्ति चापद्येत; सत्यां च बुद्धेः कर्तृशक्तौ, तस्या एव
अहं प्रत्ययविषयत्वमभ्युपगन्तव्यम्‌, अहंकारपूर्विकाया एव प्रवृत्तेः सर्वत्र दर्शनात्‌-- ` अहं गच्छामि, अहमागच्छामि,
अहं भुञ्जे, अहं पिबामि ' इति च; तस्या च कर्तृशक्तियुक्तायाः सर्वार्थकारि करणमन्यत्कल्पयितव्यम्‌; शक्तोऽपि हि

सन्‌ कर्ता करणमुपादाय क्रियासु प्रवर्तमानो दृश्यते; तत च संज्ञामात्रे विवादः स्यात्‌, न वस्तुभेदः का चत्‌,
करणव्यतिरिक्तस्य कर्तृत्वाभ्युपगमात्‌ ।।

समाध्यभावाच्च || 2.3.39 ||
|| 2.3.39 ॥।

योऽप्ययमौपनिषदात्मप्रतिपत्तिप्रयोजनः समाधिरुपदिष्टो वेदान्तेषु-- ` आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो
निदिध्यासितव्यः सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यः ' ` ओमित्येवं ध्यायथ आत्मानम्‌ ' इत्येवंलक्षणः, सोऽप्यसत्यात्मनः
कर्तृत्वे नोपपद्येत । तस्मादप्यस्य कर्तृत्वसिद्धिः ।।

यथा च तक्षोभयथा ।। 2.3.40 ।।

तक्षाधिकरणम्‌ ।। 2.3.40 ।।

एवं तावच्छास्त्रार्थवत््वादिभिर्हेतुभिः कर्तृत्वं शारीरस्य प्रदर्शितम्‌; तत्पुनः स्वाभाविकं वा स्यात्‌, उपाधिनिमित्तं वेति
चिन्त्यते । तत्रेतेरेव शास्त्रार्थवत्त्वादिभिर्हतुभिः स्वाभाविकं कर्तृत्वम्‌, अपवादेहेत्वभावादिति । एवं प्राप्ते, ब्रूमः--- न
स्वाभाविकं कर्तृत्वमात्मनः संभवति, अनिर्मोक्षप्रसङ्गात्‌; कर्तृत्वस्वभावत्वे ह्यात्मनो न कर्तृत्वात्नि्मोक्षः संभवति--
अग्नेरिवौष्ण्यात्‌; न च कर्तृत्वादनिर्मुक्तस्यास्ति पुरुषार्थसिद्धिः, कर्तृत्वस्य दुःखरूपत्वात्‌ । ननु स्थितायामपि
कर्तृत्वशक्तो कर्तृत्वकार्यपरिहारात्पुरुषार्थः सेत्स्यति; तत्परिहार च निमित्तपरिहारात्‌- यथाग्नेर्दहनशक्तियुक्तस्यापि
काष्ठवियोगादहनकार्याभावः-- तद्रत्‌-- न, निमित्तानामपि शक्तिलक्षणेन संबन्धेन संबद्धानामत्यन्तपरिहारासंभावात्‌ ।
ननु मोक्षसाधनविधानान्मोक्षः सेत्स्यति-- न, साधनायत्तस्य अनित्यत्वात्‌ । अपि च नित्यशुद्धमुक्तात्मप्रतिपादनात्‌
मोक्षसिद्धिरभिमता; तादृगात्मप्रतिपादनं च न स्वाभाविके कर्ृत्वेऽवकल्पेत; तस्मात्‌ उपाधिधर्माध्यासेनैवात्मनः
कर्तृत्वम्‌, न स्वाभाविकम्‌; तथा च श्रुतिः-- ` ध्यायतीव लेलायतीव ' इति ` आत्मेद्ियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहूर्मनीषिणः
' इति च-- उपाधिसंपृक्तस्यैवात्मनो भोक्ृत्वादिविशेषलाभं दर्शयति । न हि विवेकिनां परस्मादन्यो जीवो नाम कर्ता
भोक्ता वा विद्यते, ` नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ' इत्यादिश्रवणात्‌ । पर एव तर्हिं संसारी कर्ता भोक्ता च प्रसज्येत;
परस्मादन्य चेच्चितिमाञ्जीवः कर्ता, बुद्ध्यादिसंघातव्यतिरिक्तो न स्यात्‌-- न,

अविद्याप्रत्युपस्थापितत्वात्कर्तृत्वभो क्तृत्वयोः; तथा च शास्त्रम्‌-- ` यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यति '
इत्यविद्यावस्थायां कर्तृत्वभो क्तृत्वे दर्शयित्वा, विद्यावस्थायां ते एव कर्तृत्वभो क्तृत्वे निवारयति--- ` यत्र त्वस्य
सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्‌ ' इति; तथा स्वप्नजागरितयोरात्मन उपाधिसंपर्ककृतं श्रमं श्येनस्येवाकाशे विपरिपततः
श्रावयित्वा, तदभावं सुषुप्तौ प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तस्य श्रावयति--- ` तद्धा अस्यैतदाप्तकाममात्मकाममकामं रूपं
शोकान्तरम्‌ ' इत्यारभ्य ` एषास्य परमा गतिरेषास्य परमा संपदेषोऽस्य परमो लोक एषोऽस्य परम आनन्दः '
इत्युपसंहारात्‌ ।।

तदेतदाहाचार्यः--- ` यथा च तक्षोभयथा ' इति । त्वर्थ च अयं च पठितः । नैवं मन्तव्यम्‌-- स्वाभाविकमेवात्मनः
कर्तृत्वम्‌, अग्नेरिवौष्ण्यमिति; यथा तु तक्षा लोके वास्यादिकरणहस्तः कर्ता दुःखी भवति, स एव स्वगृहं प्राप्तो
विमुक्तवास्यादिकरणः स्वस्थो निर्वृतो निर्व्यापारः सुखी भवति-- एवमविद्याप्रत्युपस्थापितद्वैतसंपृक्त आत्मा
स्वप्नजागरितावस्थयोः कर्ता दुःखी भवति, सः तच्छ्रमापनुत्तये स्वमात्मानं परं ब्रह्म प्रविश्य
विमुक्तकार्यकरणसंघातोऽकर्ता सुखी भवति संप्रसादावस्थायाम्‌-- तथा मुक्त्यवस्थायामप्यविद्याध्वान्तं विद्याप्रदीपेन
विधूय आत्मैव केवलो निर्वृत्तः सुखी भवति । तक्षदृष्टान्त चैतावतांशेन द्रष्टव्यः--- तक्षा हि विशिष्टेषु
तक्षणादिव्यापारेष्वपेक्ष्यैव प्रतिनियतानि करणानि वास्यादीनि कर्ता भवति, स्वशरीरेण तु अकर्तैव; एवमयमात्मा
सर्वव्यापेरष्वपेक्ष्येव मनआदीनि करणानि कर्ता भवति, स्वात्मना तु कर्तैवेति । न तु आत्मनस्तक्षण इवावयवाः सन्ति,

<>

यैः हस्तादिभिरिव वास्यादीनि तक्षा, मनआदीनि करणान्यात्मोपाददीत न्यस्येद्रा ||

यत्तक्तम्‌, शास्त्रार्थवत्त्वादिभिर्हतुभिः स्वाभाविकमात्मनः कर्तृत्वमिति, तन्न-- विधिशास्त्रं तावद्यथाप्राप्तं कर्तृत्वमुपादाय

कर्तव्यविशेषमुपदिशति, न कर्तृत्वमात्मनः प्रतिपादयति; न च स्वाभाविकमस्य

इत्यवोचाम्‌; तस्मादविद्याकृतं कर्तृत्वमुपादाय विधिशास्त्रं प्रवर्तिष्यते

कमस्य कर्तृत्वमस्ति, ब्रह्मात्मत्वोपदेशात्‌-
। कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः---इत्येवंजातीयकमपि

शास्त्रमनुवादरूपत्वाद्यथाप्राप्तमेवाविद्याकृतं
। ननु संध्ये स्थाने प्रसुप्तेषु करणेषु स्वे शरीरे यथाका

कर्तृत्वमनुवदिष्यति । एतेन

न विहारोपादाने परिहृते, तयोरप्यनुवादरूपत्वात्‌

मं परिवर्तते-इति विहार उपदिश्यमानः केवलस्यात्मनः

कर्तृत्वमावहति; तथोपादानेऽपि ` तदेषां प्राणानां विज्ञानेन

नेन विज्ञानमादाय ' इति करणेषु कर्मकरणविभक्ती श्रूयमाणे

केवलस्यात्मनः कर्तृत्वं गमयत इति

ते; अत्रोच्यते-न तावत्संध्ये सथानेऽत्यन्तमात्मनः करणविरमणमस्ति

, ` सधीः

स्वप्नो भूत्वेमं लोकमतिक्रामति ' इति तत्रापि धीसंबन्धश्रवणात्‌; तथा च स्मरन्ति-- ` इद्दियाणामुपरमे मनोऽनुपरतं

यदि । सेवते विषयानेव तद्विद्यात्स्वप्नदर्शनम्‌ ' इति; कामादय च मनसो वृत्तयः इति श्रुतिः;

तस्मात्समना एव स्वप्ते

विहरति; विहारोऽपि च तत्रत्यो वासनामय एव, न तु

इवकारानुबद्धमेव स्वप्नव्यापारं वर्णयति--` उतेव स्त्रीभिः सह मोदमानो जक्षदुतेवापि

ता च स्वप्ने दृश्यन्ते;

पारमाथिकोऽस्ति; तथा च श्रुतिः
वापि भयानि पश्यन्‌ ' इति; लौकिका

अपि तथेव स्वप्नं कथयन्ति--आरुक्षमिव गिरिश्रङ्गम्‌, अद्राक्षमिव वनराजिमिति; तथोपादानेऽपि यद्यपि करणेषु

कर्मकरणविभक्तिनिर्देशः, तथापि तत्संपृक्तस्यैवात्मनः

विवक्ष्यते, न स्वातन्त्र्यं कस्यचित्‌,

त्मनः कर्तृत्वं द्रष्टव्यम्‌, केवले कर्तृत्वासंभवस्य दर्शितत्वात्‌;
लोकेऽनेकप्रकारा विवक्षा---योधा युध्यन्ते, योधे राजा युध्यत इति । अपि च अस्मिन्नुपादाने

भवति च

स्मिन्ुपादाने करणव्यापारोपरममात्र

अदुद्धिपूर्वकस्यापि स्वापे करणव्यापारोपरमस्य दृष्टत्वात्‌

। यस्त्वयं व्यपदेशो

दर्शितः, ` विज्ञानं यज्ञं तनुते

' इति, स बुद्धेरेव कर्तृत्वं प्रापयति-- विज्ञानशब्दस्य तत्र प्रसिद्धत्वात्‌, मनोऽनन्तरं

पाठाच्च, ` तस्य श्रद्धैव शिरः ' इति च विज्ञानमयस्यात्मनः श्रद्धाद्यवयवत्वसंकीर्तनात्‌-- श्रद्धादीनां च

दुद्धिधर्मत्वप्रसिद्धेः, ` विज्ञानं देवाः सरवे ब्रह्म ज्येष्ठमुपासते

प्रसिद्धत्वात्‌,

' इति च वाक्यशेषात्‌- ज्येष्ठत्वस्य च प्रथमजत्वस्य बुद्धौ
` स एष वार्वा चत्तस्योत्तरोत्तरक्रमो यद्यज्ञः ' इति च श्रुत्यन्तरे यज्ञस्य वाग्बुद्धिसाध्यत्वावधारणात्‌ । न

च बुद्धेः शक्तिविपर्ययः करणानां कर्तृत्वाभ्युपगमे भवति, सर्वकारकाणामेव स्वस्वव्यापारेषु कर्तृत्वस्यावश्यंभावित्वात्‌;

उपलब्ध्यपेक्षं त्वेषां करणानां करणत्वम्‌; सा चात्मनः;
अहं कारपूर्वकमपि कर्तृत्वं नोपलब्धुर्भ
करणान्तरकल्पनाप्रसङ्गः, बुद्धेः करणत्वाभ्युपगमात्‌

वितुमर्हति, अहंकारस्याप्युपलभ्यमानत्वात्‌;
। समाध्यभावस्तु

न च तस्यामप्यस्य कर्तृत्वमस्ति, नित्योपलब्धिस्वरूपत्वात्‌ ।

न चैवं सति

कर्तृत्वमुपादाय समाधिविधानात्‌ । तस्मात्कर्तृत्वमप्यात्मन उपाधिनिमित्तमेवेति स्थितम्‌

परात्तु तच्छतः ।। 2.3.41 ||

परायत्ताधिकरणम्‌ ।। 2.3.41 ||

यदिदमविद्यावस्थायामुपाधिनिबन्धनं कर्तृत्वं जीवस्याभिहितम्‌, तत्किमनपे
जीवः कर्तृत्व
अयं हि जीवः स्वयमेव रागद्देषादिदोषप्रयुक्तः कारकान्तरसामग्रीसंपन्नः कर्तृत्वमनुभवितुं

भवति विचारणा । तत्र प्राप्तं तावत्‌-नेश्वरमपेक्षते जी

अपक्षाप्रयोजनाभावात्‌;

शास््रार्थवत्वेनैव परिहृतः, यथाप्राप्तमेव

म्‌ ||

इति; कस्मात्‌ ?

शक्नोति; तस्य किमीश्वरः करिष्यति ? न च लोके प्रसिद्धरस्ति-- कृष्यादिकासु क्रियास्वनदुहादिवत्‌

क््येश्वरं भवति, आहोस्विदीश्वरापेक्षमिति

ईश्वरोऽपरोऽपेक्षितव्य इति । क्लेशात्मकेन च कर्तृत्वेन जन्तून्संसृजत ईश्वरस्य नैर्घुण्यं प्रसज्येत;

वत्‌
विषमफलं च एषां

कर्तृत्वं विदधतो वैषम्यम्‌ । ननु ` वैषम्यनैर्घृण्ये न सापेक्षत्वात्‌ ' इत्युक्तम्‌-- सत्यमुक्तम्‌, सति तु ईश्वरस्य

सापेक्षत्वसंभवे; सापेक्षत्वं च ईश्वरस्य संभवति सतोर्जन्तूनां ध्मधिर्मयोः; तयो च सद्भावः सति
तदेव चेत्कर्तृत्वमीश्वरपेक्षं स्यात्‌, किविषयमीश्वरस्य सापेक्षत्वमुच्येत

जीवस्य कर्तृत्वे

। अकृताभ्यागम चैवं जीवस्य प्रसज्येत

तस्मात्स्वत एवास्य कर्तृत्वमिति--- एतां
कार्यकरणसंघाताविवेकद

ं प्राप्तिं तु-शब्देन व्यावर्त्य प्रतिजानीते-- परादिति; अविद्यावस्थायां
्शिनो जीवस्याविद्यातिमिरान्धस्य सतः परस्मादात्मनः

कर्माध्यक्षात्सर्वभूताधिवासात्साक्षिण चेत चेतयिवुरीश्वरात्तदनुज्ञया कर्तृत्वभो क्तृत्वलक्षणस्य संसारस्य सिद्धिः;

तथा हि श्रुतिर्भवति-- ` एष दयेव साधुं कर्म कारयति

तदनुग्रहहेतुकेनेव च विज्ञानेन मोक्षसिद्धिर्भवितुमर्हति; कुतः ? तच्छरुतेः
यद्यपि च लोके कृष्यादिषु कर्मसु नेश्वर कारणत्वं प्रसिद्धम्‌, तथापि सर्वास्वेव प्रवृत्तिष्वीश्वरो हेतुकर्तेति श्रुतेरवसीयते;
तं यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषते

ः; यद्यपि दोषप्रयुक्तः सामग्रीसंपन्न च जीवः,

ननु एवमीश्वरस्य कारयितृत्वे सति वैषम्यनैर्घृण्ये स्याताम्‌

। एष ह्येवासाधु कर्म कारयति
तं यमधो निनीषते ' इति, ` य आत्मनि तिष्ठन्नात्मानमन्तरो यमयति ' इति च एवंजातीयका ||

्‌, अकृताभ्यागमश्च जीवस्येति; नेत्युच्यत---

कृतप्रयत्नापेक्षस्तु विहितप्रतिषिद्धावेयर्थ्यादिभ्यः ।। 2.3.42 ।।

|| 2.3.42 ।।

तु-शब्द चोदितदोषव्यावर्तनार्थः । कृतो यः प्रयत्नो जीवस्य धर्माधिर्मलक्षणः, तदपेक्ष एवैनमीश्वरः कारयति; अत चैते
चोदिता दोषा न प्रसज्यन्ते-जीवकृतधर्माधर्मवेषम्यापेक्ष एव तत्तत्फलानि विषमं विभजेत्पर्जन्यवत्‌ ईश्वरो
निमित्तत्वमात्रेण--- यथा लोके नानाविधानां गुच्छगुल्मादीनां व्रीहियवादीनां च असाधारणेभ्यः स्वस्वबीजेभ्यो
जायमानानां साधारणं निमित्तं भवति पर्जन्यः-- न हि असति पर्जन्ये रसपुष्पफलपलाशादिवेषम्यं तेषां जायते,
नाप्यसत्सु स्वस्वबीजेषु--एवं जीवकृतप्रयत्नापक्ष ईश्वरः तेषां शुभाशुभं विदध्यादिति { लष्यते । ननु
कृतप्रयत्नापेक्षत्वमेव जीवस्य परायत्ते कर्तृत्वे नोपपद्यते--नैष दोषः; परायत्तेऽपि हि कर्तृत्वे, करोत्येव जीवः, कुर्वन्तं
हि तमीश्वरः कारयति; अपि च पूर्वप्रयत्नमपेक्ष्य इदानीं कारयति, पूर्वतरं च प्रयत्नमपेक्ष्य पूर्वमकारयदिति--
अनादित्वात्संसारस्येति--अनवद्यम्‌ । कथं पुनरवगम्यते-- कृतप्रयत्नापेक्ष ईश्वर इति ? विहितप्रतिषिद्धावैयर्थ्यादिभ्यः
इत्याह; एवं हि ` स्वर्गकामो यजेत ' ` ब्राह्मणो

ब्राह्मणो न हन्तव्यः ' इत्येवंजातीयकस्य विहितस्य प्रतिषिद्धस्य च अवेयर्थ्य
भवति; अन्यथा तदनर्थकं स्यात्‌; ईश्वर एव विधिप्रतिषेधयोर्नियुज्येत, अत्यन्तपरतन्त्रत्वाज्जीवस्य; तथा
विहितकारिणमप्यनर्थन संसूृजेत, प्रतिषिद्धकारिणमप्यर्थन; तत च प्रामाण्यं वेदस्यास्तमियात्‌; ईश्वरस्य च
अत्यन्तानपेक्षत्वे लौकिकस्यापि पुरुषकारस्य वैयर्थ्यम्‌, तथा देशकालनिमित्तानाम्‌; पूर्वोक्तदोषप्रसङ्ग च--
इत्येवंजातीयकं दोषजातमादिग्रहणेन दर्शयति ।।

अंशो नानाव्यपदेशादन्यथा चापि दाशकितवादित्वमधीयत एके ।।
2.3.43 ||

अंशाधिकरणम्‌ ।। 2.3.43 ।।

जीवेश्वरयोरुपकार्योपकारकभाव उक्तः; स च संबद्धयोरेव लोके दृष्टः---यथा स्वामिभृत्ययोः, यथा वा
अग्निविस्फुलिङ्गयोः; तत च जीवेश्वरयोरप्युपकार्योपकारकभावाभ्युपगमात्‌ किं स्वामिभृत्यवत्संबन्धः,
आहोस्विदग्निविस्फुलिङ्गवत्‌ ? इत्यस्यां विचिकित्सायाम्‌ अनियमो वा प्राप्नोति । अथवा स्वामिभृत्यप्रकारेष्वेव
ईशित्रीशितव्यभावस्य प्रसिद्धत्वात्तद्विध एव संबन्ध इति प्राप्नोति ।।

अतो ब्रवीति अंश इति; जीव ईश्वरस्यांशो भवितुमर्हति, यथाग्नेर्विस्फुलिङ्गः; अंश इवांशः; न हि निरवयवस्य
मुख्योऽशः संभवति; कस्मात्पुनः निरवयवत्वात्‌ स एव न भवति ? नानाव्यपदेशात्‌; ` सोऽन्वेष्टव्यः स
विजिज्ञासितव्यः ' ` एतमेव विदित्वा मुनिर्भवति ' ` य आत्मनि तिष्ठन्नात्मानमन्तरो यमयति ' इति च

एवंजातीयको भेदनिर्देशो नासति भेदे युज्यते । ननु च अयं नानाव्यपदेशः सुतरां स्वामिभृत्यसारूप्ये युज्यत इति,
अत आह--अन्यथा चापीति; न च नानाव्यपदेशादेव केवलां दशत्वप्रतिपत्तिः; किं तर्हि, अन्यथा चापि व्यपदेशो
भवत्यनानात्वस्य प्रतिपादकः; तथा ह्येके शाखिनो दाशकितवादिभावं ब्रह्मण आमनन्त्याथर्वणिका ब्रह्मसूक्ते-- ` ब्रह्म
दाशा ब्रह्म दासा ब्रह्मैवेमे कितवाः ' इत्यादिना; दाशा य एते कैवर्ताः प्रसिद्धाः, ये च अमीदासाः
स्वामिष्वात्मानमुपक्षपयन्ति, ये च अन्ये कितवा द्यूतकृतः, ते सरवे ब्रह्मैव-- इति हीनजन्तरूदाहरणेन सर्वेषामेव
नामरूपकृतकार्यकरणसंघातप्रविष्टानां जीवानां ब्रह्मत्वमाह; तथा अन्यत्रापि ब्रहमप्रक्रियायामेवायमर्थः प्रपञ्च्यते--
त्वं स्त्री त्वं पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारी । त्वं जीर्णो दण्डन वञ्वसि त्वं जातो भवति विश्वतोमुखः ' इति, `
सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरो नामानि कृत्वाभिवदन्यदास्ते ' इति च; ` नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ' इत्यादिश्रुतिभ्य च
अस्यार्थस्य सिद्धिः । चैतन्यं च अविशिष्टं जीवेश्वरयोः, यथाग्निविस्फुलिङ्गयोरौष्ण्यम्‌ । अतो
भेदाभेदावगमाभ्यामंशत्वावगमः ।।

0

कुत च अंशत्वावगमः ?---

मन्त्रवर्णाच्च || 2.3.44 ।|
|| 2.3.44 ||

मन्त्रवर्ण चैतमर्थमवगमयति--- ` तावानस्य महिमा । ततो ज्यार्य च पूरुषः । पादोऽस्य सर्वा भूतानि ।
त्रिपादस्यामृतं दिवि ' इति; अत्र भूतशब्देन जीवगप्रधानानि स्थावरजङ्गमानि निर्दिशति, ` अहिं सन्सर्वभूतान्यन्यत्र
तीर्थभ्यः ' इति प्रयोगात्‌; अंशः पादो भाग इत्यनर्थान्तरम्‌; तस्मादप्यंशत्वावगमः ||

कुत च अंशत्वावगमः ?--

अपि च रमर्यते ।। 2.3.45 ||

|| 2.3.45 ||

ईश्वर गीतास्वपि च ईश्वरांशत्वं जीवस्य स्मर्यते-- ` ममेवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ' इति;
तस्मादप्यंशत्वावगमः । यत्तूक्तम्‌, स्वामिभृत्यादिष्वेव ईशित्रीशितव्यभावो लोके प्रसिद्ध इति-- यद्यप्येषा लोके
प्रसिद्धिः, तथापि शास्त्रात्तु अत्र अंशांशित्वमीशित्रीशितव्यभाव च नि चीयते; निरतिशयोपाधिसंपन्न चेश्वरो
निहीनोपाधिसंपन्नाञ्जीवान्‌ प्रशास्तीति न किचिद्विप्रतिषिध्यते ||

अत्राह-- ननु जीवस्येश्वरांशत्वाभ्युपगमे तदीयेन संसारदुःखोपभोगेनांशिन ईश्वरस्यापि दुःखित्वं स्यात्‌-- यथा लोके
हस्तपादाद्यन्यतमाङ्गतेन दुःखेन अङ्गिनो देवदत्तस्य दुःखित्वम्‌, तद्वत्‌; तत च तत्प्राप्तानां महत्तरं दुःखं प्राप्नुयात्‌;
अतो वरं पूर्वावस्थः संसार एवास्तु-- इति सम्यग्दर्शनानर्थक्यप्रसङ्गः स्यात्‌-- इति; अत्रोच्यते--

प्रकाशादिवच्चैवं परः ।। 2.3.46 ।|
|| 2.3.46 ।।

यथा जीवः संसारदुःखमनुभवति, नैवं पर ईश्वरोऽनुभवतीति प्रतिजानीमहे; जीवो हि अविद्यावेशवशात्‌
देहाद्यात्मभावमिव गत्वा, तत्कृतेन दुःखेन दुःखी अहम्‌ इति अविद्यया कृतं दुःखोपभोगम्‌ अभिमन्यते; नैवं
परमेश्वरस्य देहाद्यात्मभावो दुःखाभिमानो वा अस्ति;
जीवस्याप्यविद्याकृतनामरूपनिर्वृत्तदेहेद्रियाद्युपाध्यविवेकभ्रमनिमित्त एव दुःखाभिमानः, न तुं पारमार्थिकोऽस्ति; यथा च
स्वदेहगतदाहच्छेदादिनिमित्तं दुःखं तदभिमानभ्रान्त्यानुभवति, तथा पुत्रमित्रादिगोचरमपि दुःखं
तदभिमानभ्रान्त्यैवानुभवति-- अहमेव पुत्रः, अहमेव मित्रम्‌ इत्येवं स्नेहवशेन पुत्रमित्रादिष्वभिनिविशमानः; तत च
नि चतमेतदवगम्यते-- मिथ्याभिमानभ्रमनिमित्त एव दुःखानुभव इति । व्यतिरेकदर्शनाच्च एवमवगम्यते; तथा हि--
पुत्रमित्रादिमलत्सु बहूुषुपविष्टेषु तत्संबन्धाभिमानिष्वितरेषु च, पुत्रो मृतो मित्र मृतमित्येवमाघोषिते, येषामेव
पुत्रमित्रादिमत्त्वाभिमानस्तेषामेव तन्निमित्तं दुःखमुत्पद्यते, न अभिमानहीनानां परिव्राजकादीनाम्‌ । अत च
लौकिकस्यापि पुंसः सम्यग्दशनार्थवत््वं दृष्टम्‌, किमुत
विषयशून्यादात्मनोऽन्यद्वस्त्वन्तरमपश्यतो नित्यचैतन्यमात्रस्वरूपस्येति; तस्मात्रास्ति सम्यग्दर्शनानर्थक्यप्रसङ्गः ।
प्रकाशादिवदिति निदर्शनोपन्यासः-- प्रकाशः सौर चान्द्रमसो वा वियद्व्याप्य अवतिष्ठमानः अङ्गुल्याद्युपाधिसंबन्धात्‌
तेषु ऋचुवक्रादिभावं प्रतिपद्यमानेषु तत्तद्‌भावमिव प्रतिपद्यमानोऽपि न परमार्थतस्तद्भावं प्रतिपद्यते, यथा च आकाशो
घटादिषु गच्छत्सु गच्छन्निव विभाव्यमानोऽपि न परमार्थतो गच्छति, यथा च उदशरावादिकम्पनात्तद्‌गते सूर्यप्रतिबिम्बे
कम्पमानेऽपि न तद्दान्सूर्यः कम्पते-एवमविद्याप्रत्युपस्थापिते बुद्ध्याद्युपहिते जीवाख्ये अंशे दुःखायमानेऽपि न
तद्वानीश्वरो दुःखायते । जीवस्यापि दुःखप्राप्तिर विद्यानिमित्तैवेत्युक्तम्‌ । तथा च अविद्यानिमित्तजीवभावव्युदासेन
ब्रह्मभावमेव जीवस्य प्रतिपादयन्ति वेदान्ताः--- ` तत्त्वमसि ' इत्येवमादयः । तस्मान्नास्ति जैवेन दुःखेन परमात्मनो
दुःखित्वप्रसङ्गः ||

स्मरन्ति च ।। 2.3.47 ||
|| 2.3.47 ||

स्मरन्ति च व्यासादयः--- यथा जैवेन दुःखेन न परमात्मा दुःखायत इति; ` तत्र यः परमात्मा हि स सत्यो निर्गुणः
स्मृतः । न लिप्यते फलै चापि पद्मपत्रमिवाम्भसा । कर्मात्मा त्वपरो योऽसौ मोक्षबन्धैः स युज्यते । स
सप्तदशकेनापि राशिना युज्यते पुनः ' इति । च-शब्दात्‌-समामनन्ति च-इति वाक्यशेषः-- ` तयोरन्यः पिप्पलं
स्वाद्तत्यन नन्नन्यो अभिचाकशीति ' इति, ` एकस्तथा सर्वभूतान्तरत्मा न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः ' इति च ||

अत्राह--- यदि तर््यक एव सर्वेषां भूतानामन्तरात्मा स्यात्‌, कथमनुज्ञापरिहारौ स्यातां लौकिको वैदिकौ चेति । ननु
च अंशो जीव ईश्वरस्य इत्युक्तम्‌; तद्भेदाच्चानुज्ञापरिहारो तदाश्रयावव्यतिकीर्णावुपपद्येते; किमत्र चोद्यत इति,
उच्यते-- नैतदेवम्‌; अनंशत्वमपि हि जीवस्याभेदवादिन्यः श्रुतयः प्रतिपादयन्ति-- ` तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्‌
नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ' ` मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ' ` तत्त्वमसि ' ` अहं ब्रह्मास्मि '
इत्येवंजातीयकाः । ननु भेदाभेदावगमाभ्यामंशत्वं सिध्यतीत्युक्तम्‌--स्यादेतदेवम्‌, यद्युभावपि भेदाभेदौ
प्रतिपिपादयिषितौ स्याताम्‌; अभेद एव त्वत्र प्रतिपिपादयिषितः, ब्रह्मात्मत्वप्रतिपत्तौ पुरुषार्थसिद्धेः; स्वभावप्राप्तस्तु
भेदोऽनूद्यते; न च निरवयवस्य ब्रह्मणो मुख्योऽशो जीवः संभवतीत्युक्तम्‌; तस्मात्पर एवैकः सर्वेषां भूतानामन्तरात्मा
जीवभावेनावस्थित इत्यतो वक्तव्या अनुज्ञापरिहारोपपत्तिः । तां ब्रूमः--

९

अनुज्ञापरिहारौ देहसम्बन्धाज्ज्योतिरादिवत्‌ ।। 2.3.48 ।।

|| 2.3.48 ||

` ऋतौ भार्यामुपेयात्‌ ' इत्यनुज्ञा, ` गुर्वङ्गनां नोपगच्छेत्‌ ' इति परिहारः; तथा ` अग्नीषोमीयं पशुं संज्ञपयेत्‌ '
इत्यनुज्ञा, ` न हिस्यात्सर्वा भूतानि ' इति परिहारः;- एवं लोकेऽपि मित्रमुपसेवितव्यमित्यनुज्ञा, शत्रुः परिहर्तव्य इति
परिहारः--- एवंप्रकारावनुज्ञापरिहारौ एकत्वेऽप्यात्मनः देहसंबन्धात्‌ स्यात्‌ । देहैः संबन्धो देहसंबन्धः; कः
पुनर्देहसंबन्धः ? देहादिरयं संघातोऽहमेव-- इत्यात्मनि विपरीतप्रत्ययोत्पत्तिः; दृष्टा च सा सर्वप्राणिनाम्‌--अहं
गच्छामि अह मागच्छामि, अहमन्धः अहमनन्धः, अहं मूढः अहममूढः इत्येवमाल्मिका; न हि अस्याः
सम्यग्दर्शनादन्यन्निवारकमस्ति; प्राक्त सम्यग्दर्शनात्प्रततेषा भ्रान्तिः सर्वजन्तुषु ।
तदेवमविद्यानिमित्तदेहाद्युपाधिसंबन्धकृताद्विशेषादेकात्म्याभ्युपगमेऽप्यनुज्ञा-परिहाराववकल्पेते ।
सम्यग्दर्शिनस्तर्ह्यनुज्ञापरिहारानर्थक्यं प्राप्तम्‌--- न, तस्य कृतार्थत्वान्नियोज्यत्वानुपपत्ते-- हेयोपादेययोर्हि नियोज्यो
नियोक्तव्यः स्यात्‌; आत्मनस्त्वतिरिक्तं हेयमुपादेयं वा वस्त्वपश्यन्‌ कथं नियुज्येत; न च आत्मा आत्मन्येव नियोज्यः
स्यात्‌ । शरीरव्यतिरेकदर्शिन एव नियोज्यत्वमिति चेत्‌, न; तत्संहतत्वाभिमानात्‌--सत्यं व्यतिरेकदशिनो
नियोज्यत्वम्‌; तथापि व्योमादिवदेहाद्यसंहतत्वमपश्यत एव आत्मनो नियोज्यत्वाभिमानः; न हि देहाद्यसंहतत्वद्शिनः
कस्यचिदपि नियोगो दृष्टः, किमुतेकात्म्यदर्शिनः । न च नियोगाभावात्‌ सम्यग्दर्शनो यथेष्टचेष्टाप्रसङ्गः,
सर्वत्राभिमानस्यैव प्रवर्तकत्वात्‌, अभिमानाभावाच्च सम्यग्दर्शिनः । तस्मादेहसंबन्धादेवानुज्ञापरिहारौ--
ज्योतिरादिवत्‌-- यथा ज्योतिष एकत्वेऽप्यग्निः क्रव्यात्परिहियते, नेतरः;

यथा च प्रकाश एकस्यापि सवितुरमेध्यदेशसंबद्धः परिषहियते, नेतरः शुचिभूमिष्ठः; तथा भोमाः प्रदेशा वच्रवेदूर्यादय
उपादीयन्ते, भौमा अपि सन्तो नरकलेबरादयः परिहियन्ते; तथा मूत्रपुरीषं गवां पवित्रतया परिगृह्यते, तदेव
जात्यन्तरे परिवर्ज्यते-- तद्वत्‌ ।।

असन्तते चाव्यतिकरः ।। 2.3.49 ||
|| 2.3.49 ||

स्यातां नाम अनुज्ञापरिहारावेकस्यात्मनो देहविशेषयोगात्‌; यस्त्वयं कर्मफलसंबन्धः, स च एेकात्म्याभ्युपगमे
व्यतिकीर्यैत, स्वाम्येत्वादिति चेत्‌, नैतदेवम्‌, असंततेः; न हि कर्तु्भोक्तु चात्मनः संततः सर्वैः शरीरेः संबन्धोऽस्ति;

उपाधितन्त्रो हि जीव इत्युक्तम्‌; उपाध्यसंतानाच्च नास्ति जीवसंतानः--- तत च कर्मव्यतिकरः फलव्यतिकरो वा न
भविष्यति ।।

आभास एव च || 2.3.50 ।।
|| 2.3.50 ॥।

आभास एव च एष जीवः परस्यात्मनो जलसूर्यकादित्वत्म्रतिपत्तव्यः, न स एव साक्षात्‌, नापि वस्त्वन्तरम्‌ । अत च
यथा नैकस्मिञ्जलसूर्यके कम्पमान जलसूर्यकान्तरं कम्पते, एवं नैकस्मिञ्जीवे कर्मफलसंबन्धिनि जीवान्तरस्य
तत्संबन्धः । एवमव्यतिकर एव कर्मफलयोः । आभासस्य च अविद्याकृतत्वात्तदाश्रयस्य
संसारस्याविद्याकृतत्वोपपत्तिरिति, तद्व्युदासेन च पारमार्थिकस्य ब्रह्मात्मभावस्योपदेशोपपत्तिः । येषां तु बहव
आत्मानः, ते च सर्वे सर्वगताः, तेषामेवेष व्यतिकरः प्राप्नोति; कथम्‌ ? बहवो विभव चात्मान चैतन्यमात्रस्वरूपा
निर्गुणा निरतिशया च; तदर्थ साधारणं प्रधानम्‌; तन्निमित्तेषां भो गापवर्गसिद्धिरिति सांख्याः । सति बहुत्वे विभुत्वे च
घटकुङ्यादिसमाना द्रव्यमात्रस्वरूपाः स्वतोऽचेतना आत्मानः, तदुपकरणानि च अणूनि मनांस्यचेतनानि, तत्र
आत्मद्रव्याणां मनोद्रव्याणां च संयोगात्‌ नव इच्छादयो वैशेषिका आत्मगुणा उत्पद्यन्ते, ते च अव्यतिरेकेण
प्रत्येकमात्मसु समवयन्ति, स संसारः; तेषां नवानामात्मगुणानामत्यन्तानुत्पादो मोक्ष इति काणादाः । तत्र सांख्यानां
तावच्चैतन्यस्वरूपत्वात्सर्वात्मनां संनिधानाद्यविशेषाच्च एकस्य सुखदुःखसंबन्धे सर्वेषां सुखदुःखसंबन्धः प्राप्नोति ।
स्यादेतत्‌--प्रधानप्रवृत्तेः पुरुषकैवल्यार्थत्वाद्व्यवस्था भविष्यति; अन्यथा हि स्वविभूतिख्यापनार्था प्रधानप्रवृत्तिः स्यात्‌;
तथा च अनिर्मोक्षः प्रसज्येतेति-नैतत्सारम्‌-न हि अभिलषितसिद्धिनिबन्धना व्यवस्था शक्या विज्ञातुम्‌; उपपत्त्या तु
कयाचिद्व्यवस्थोच्येत; असत्यां पुनरुपपत्तौ कामं मा भूदभिलषितं पुरुषकेवल्यम्‌; प्राप्नोति तु
व्यवस्थाहेत्वभावादव्यतिकरः । काणादानामपि--यदा एकेनात्मना मनः संयुज्यते, तदा आत्मान्तरेरपि नान्तरीयकः
संयोगः स्यात्‌, संनिधानाद्यविशेषात्‌; तत च हेत्वविशेषात्फलाविशेष इत्येकस्यात्मनः सुखदुःखयोगे सर्वात्मनामपि
समानं सुखदुःखित्वं प्रसज्येत ।।

स्यादेतत्‌-अदृष्टनिमित्तो नियमो भविष्यतीति; नेत्याह--

अदृष्टानियमात्‌ ।। 2.3.51 ||
|| 2.3.51 ।।

वबहूष्वात्मस्वाकाशवत्सर्वगतेषु प्रतिशरीरं बाह्याभ्यन्तराविशेषेण संनिहितेषु मनोवाक्कायैर्ध्मधिर्मलक्षणमदृष्टमुपार्ज्यते
सांख्यानां तावत्‌ तदनात्मसमवायि प्रधानवतिं । प्रधानसाधारण्यान्न प्रत्यात्मं सुखदुःखोपभो गस्य नियामकमुपपद्यते ।

काणादानामपि पूर्ववत्साधारणेनात्ममनःसंयोगेन निर्वर्तितस्यादृष्टस्यापि अस्यैवात्मन इदमदृष्टमिति नियमे
हेत्वभावादेष एव दोषः ||

स्यादेतत्‌--- अहमिदं फलं प्राप्नवानि, इदं परिहराणि, इत्थं प्रयते, इत्थं करवाणि-- इत्येवंविधा अभिसंध्यादयः
प्रत्यात्मं प्रवर्तमाना अदृष्टस्यात्मनां च स्वस्वामिभावं नियंस्यन्तीति; नेत्याह---

अभिसन्ध्यादिष्वपि चैवम्‌ ।। 2.3.52 ||
|| 2.3.52 ।।

अमिसंध्यादीनामपि साधारणेनैवात्ममनःसंयोगेन सर्वात्मसंनिधौ क्रियमाणानां नियमहेतुत्वानुपपत्तेरुक्तदोषानुषङ्ग एव
||

प्रदेशादिति चेन्नान्तर्भावात्‌ ।। 2.3.53 ||

|| 2.3.53 ।।

अथोच्येत--- विभुत्वेऽप्यात्मनः शरीरप्रतिष्ठेन मनसा संयोगः शरीरावच्छिन्न एव आत्मप्रदेशे भविष्यति; अतः
प्रदेशकृता व्यवस्था अभिसंध्यादीनामदृष्टस्य सुखदुःखयो च भविष्यतीति, तदपि नोपपद्यते; कस्मात्‌ ? अन्तर्भावात्‌;
विभुत्वाविशेषाद्धि सर्व एवात्मानः सर्वशरीरेष्वन्तर्भवन्ति; तत्र न वैशेषिकैः शरीरावच्छित्नोऽप्यात्मनः प्रदेशः कल्पयितुं
शक्यः; कल्प्यमानोऽप्ययं निष्प्रदेशस्यात्मनः प्रदेशः काल्पनिकत्वादेव न पारमार्थिकं कार्य नियन्तुं शक्नोति; शरीरमपि
सर्वत्मिसंनिधावुत्पद्यमानम्‌-- अस्यैव आत्मनः, नेतरेषाम्‌-- इति च नियन्तुं शक्यम्‌ । प्रदेशविशेषाभ्युपगमेऽपि च
द्रयोरात्मनोः समानसुखदुःखभाजोः कदाचिदेकेनैव तावच्छरीरेणोपभो गसिद्धिः स्यात्‌, समानप्रदेशस्यापि
द्योरात्मनोरदृष्टस्य संभवात्‌; तथा हि-- देवदत्तो यस्मिन्प्रदेशे सुखदुःखमन्वभूत्‌, तस्मात्म्रदेशादपक्रान्ते तच्छरीरे,
यज्ञदत्तशरीरे च तं प्रदेशमनुप्राप्ते, तस्यापि इतरेण समानः सुखदुःखानुभवो दृश्यते; स न स्यात्‌, यदि
देवदत्तयज्ञदत्तयोः समानप्रदेशमदृष्टं न स्यात्‌ । स्वर्गाद्यनुपभोगप्रसङ्ग च प्रदेशवादिनः स्यात्‌,
ब्राह्मणदिशरीरप्रदेशेष्वदृष्टनिष्पत्ते प्रदेशान्तरवर्तित्वाच्च स्वर्गाद्युपभोगस्य । सर्वगतत्वानुपपत्ति च बहूनामात्मनाम्‌,
दृष्टान्ताभावात्‌; वद तावत्‌ त्वम्‌-- के बहवः समानदेशा चेति; रूपादय इति चेत्‌, न; तेषामपि धर्म्यशेनाभेदात्‌,
लक्षणभेदाच्च-- न तु बहूनामात्मनां लक्षणभेदोऽस्ति; अन्त्यविशेषवशाद्भेदोपपत्तिरिति चेत्‌, न; भेदकल्पनाया
अन्त्यविशेषकल्पनाया च इतरेतराश्रयत्वात्‌; आकाशादीनामपि विभुत्वं ब्रह्मवादिनोऽसिद्धम्‌, कार्यत्वाभ्युपगमात्‌ ।

तस्मादात्मेकत्वपक्ष एव सर्वदोषाभाव इति सिद्धम्‌ ।।

इति श्रीमत्परमहसपरि्राजका चार्यस्य श्रीगोविन्द-
भगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
द्वितीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ||

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छंकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

| | द्वितीयोऽध्यायः ||
|| चतुर्थः पादः ||

तथा प्राणाः || 2.4.1 ||

प्राणोत्पत्त्यधिकरणम्‌ ।। 2.4.1 ||

अतीतानन्तरपादान्ते त

नन्तरपादान्तं प्रकृतम्‌

सि हस्तः

तथा प्राणा इति । कथं पुनरत्र तथा इत्यक्षरानुलोम्यम्‌, प्रकृतोपमानाभावात्‌--सर्वगतात्मबहुत्ववादिदूषणम्‌
्‌; तत्तावत्नोपमानं संभवति, सादृश्याभावात्‌; सादृश्ये हि सति उपमानं स्यात्‌-यथा
था बलवर्मेति; अदृष्टसाम्यप्रतिपादनार्थमिति यद्युव्येत--यथा अदृष्टस्य सर्वात्मसंनिधावृत्पद्यमानस्यानियत्वम्‌,
च जीवेन प्राणा

एवं प्राणानामपि सर्वात्मनः प्रत्यनियतत्वमिति-- तदपि देहानियमेनैवोक्तत्वापुनरुक्तं भवेत्‌; न

उपमीयेरन्‌, सिद्धान्तविरोधात्‌-- जीवस्य हि अनुत्पत्तिराख्याता, प्राणानां तु उत्पत्तिराचिख्यासिता

इत्यसंबद्धमिव प्रतिभाति--न, उदाहरणोपात्तेनाप्युपमानेन संबन्धोपपत्तेः- अत्र प्राणोत्पत्तिवादिवाक्यजातमुदा

ता; तस्मात्तथा

वाक्यजातमुदाहरणम्‌--

` एतस्मादात्मनः सर्वे प्राणाः सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि व्युच्चरन्ति ' इत्येवंजातीयकम्‌; तत्र यथा

लोकादयः परस्मादुब्रह्मण उत्पद्यन्ते, त
खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी

था प्राणा अपीत्यर्थः; तथा--- ` एतस्माज्जायते

स्माज्जायते प्राणो

मनः सर्वेन्द्रियाणि च |

णी ' इत्येवमादिष्वपि खादिवत्प्राणानामुत्पत्तिरि

पानव्यापच्च तद्वत्‌

' इत्येवमादिषु व्यवहितोपमानसंबन्धस्याप्याश्रितत्वात्‌

परस्य ब्रह्मणो विकाराः समधिगताः,
ब्रह्मणो विकारा इति योजयितव्यम्‌ । कः पुनः प्राणानां विकारत्व हेतुः ? श्रुतत्वमेव

+त

तोपमानसं तत्वात्‌
था प्राणा अपि परस्य ब्रह्मणो विकाराः समधिगता

ति द्रष्टव्यम्‌ । अथवा `

-- यथा अतीतानन्तरपादादावुक्ता

९

[नन्तरपादादावृक्ता वियदादयः

ध

त

था प्राणा अपि परस्य

त्वमेव; ननु केषुचि्प्रदेशेषु न

प्राणानामुत्पत्तिः श्रूयत इत्युक्तम्‌-- तदयुक्तम्‌, प्रदेशान्तरेषु श्रवणात्‌; न हि क्वचिदश्रवणमन्यत्र श्रुतं

निवारयितुमुत्सहते; तस्मच्छरुतत्वाविशेषादाकाशादिवत्म्ाणा अप्युत्पद्यन्त इति सूक्तम्‌ ।।

|| 2.4.2 ||

यत्पुनरुक्तं प्रागुत्पत्तेः सद्‌भावश्रवणाद्‌ गौणी प्राणानामुत्पत्तिश्रुतिरिति, त्प्रत्याहः

गौण्यसम्भवात्‌ ।। 2.4.2 ||

गौण्यसंभवः--न हि प्राणानामुत्पत्तिश्रुतिर्गोणी संभवति, प्रतिज्ञाहानिप्रसङ्गात्‌

त्याह--- गौण्यसंभवादिति;
स्गात्‌-` कस्मिन्रु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं

गौण्या असंभवो

विज्ञातं भवति ' इति हि एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञाय

तत्साधनायेदमाम्नायते

सा च प्रतिज्ञा प्राणादेः समस्तस्य जगतो ब्रह्मविकारत्वे सति

विकाराभावात्सिध्यति; गौण्यां तु प्राणानामुत्पत्तिश्रुतौ प्रतिज्ञा
एवेदं विश्वं कर्म तपो ब्रह्म परामृतम्‌

्‌ ' इति,

प्रकृतिव्यतिरेकेण
7 इयं हीयेत । तथा च प्रतिज्ञाता

` एतस्माज्जायते प्राणः ' इत्यादि;

्थमुपसंहरति-- ` पुरुष

` ब्रह्मैवेदं विश्वमिद वरिष्ठम्‌ ' इति

श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेदं सर्व

विदितम्‌

प्राणानां सदृभावश्रवणम्‌ ? नैतन्मूलप्रकृतिविषयम्‌

तन्मूलप्रकृति

्‌ ' इत्येवंजातीयकासु

च; त

्‌, ` अप्राणो

ह्यमनाः शुभ्रो 1 ह्यक्षरात्परतः

था ` आत्मनो वा अरे दर्शनेन
श्रुतिषु एषैव प्रतिज्ञा योजयितव्या । कथं पुनः प्रागुत्पत्तेः

परः ' इति मूलप्रकृतेः प्राणादिसमस्तविशेषर
प्राणानां सद्‌भावावधारणमिति
प्रकृतिविकारभावप्रसिद्धेः ।

॥ अ
ष्‌

समस्तविशेष

रहितत्वाधारणात्‌

द्रष्टव्यम्‌, व्याकृतविषयाणामपि भूयसीनामवस्थानां श्रुतिस्मृत्योः

्‌; अवान्तरप्रकृतिविषयं त्वेतत्‌ स्वविकारपेक्षं प्रागुत्पत्तेः

वियदधिकरणे हि--- ` गौण्यसंभवात्‌ ' इति पूर्वपक्षसूत्रत्वात्‌-- गौणीजन्मश्रुतिः,

असंभवात्‌-- इति व्याख्यातम्‌

|

प्रतिज्ञाहान्या

न्या च तत्र सिद्धान्तोऽभिहितः; इह तु सिद्धान्तसूत्रत्वात्‌- गौण्या

जन्मश्रुतेरसंभावत्‌-- इति व्याख्यातम्‌; तदनुरोधेन तु इहापि-- गौणी जन्मश्रुतिः, असंभवात्‌-- इति व्याचक्षाणः

प्रतिज्ञाहानिरुपेक्षिता स्यात्‌ ।

|| 2.4.3 ||

इत च आकाशादीनामिव प्राणानामपि मुख्यैव जन्मश्रुतिः--- यत्‌ ` जायते

तत्प्राकश्रुते च ।। 2.4.3 ।।

उत्तरेष्वाकाशादिष्वनुवर्तते

--- ` एतस्माज्जायते

' इत्येकं जन्मवाचिपदं प्राणेषु प्राक्श्रुतं सत्‌
प्राणः ' इत्यत्र; आकाशादिषु मुख्यं जन्मेति प्रतिष्ठापितम्‌;

तत्सामान्यात्म्राणेष्वपि मुख्यमेव जन्म भवितुमर्हति; न हि एकस्मिन्प्रकरणे एकस्मि च वाक्ये एकः शब्दः सकृदुच्चरितो

बहूभिः संबध्यमानः क्वचिन्मुख्यः

न्मुख्यः क्वचिद्गौण

गोण इत्यध्यवसातुं शक्यम्‌, वैरूप्यप्रसङ्गात्‌ । त

थास प्राणमसुजत

प्राणाच्छरद्धाम्‌ ' इत्यत्रापि

उत्पत्तिवचनः शब्दः पूर्वैः संबध्यते, तत्राप्येष एव न्यायः--- यथा ` सर्वाणि भूतानि

प्राणेषु श्रुतः

: सृजतिः परेष्वप्युत्पत्तिमत्सु श्रद्धादिष्वनुषज्यते । यत्रापि प चाच्छरूत

नि

व्युच्चरन्तिशब्दः पूर्वैरपि प्राणादिभिः संबध्यते ।।

|| 2.4.4 ||

व्युच्चर

ततुपूर्वकत्वाद्वाचः ।। 2.4.4 ।।

यद्यपि ` तत्तेजो

त्ेजोऽसृजत !

इत्येतस्मिन्प्रकरणे त्यत्‌

' इत्ययमन्ते पठितो

तथापि ब्रह्मप्रकृतिकतेजोबन्नपूर्वकत्वाभिधानाद्वाक्प्राणमनसाम्‌, तत्सामान्याच्च

भवति । तथा हि-- अस्मिन्नेव

स्मिन्प्रकरणे प्राणानामुत्पत्तिर्न पठ्यते, तेजोबन्नानामेव त्रयाणां भूतानामुत्पत्तिश्रवणात्‌;
न्याच्च सर्वेषामेव प्राणानां ब्रह्मप्रभवत्वं सिद्धं

तत्र यदि तावन्मुख्यमेवेषामन्नादिमयत्वम्‌, ततो

भाक्तम्‌, तथापि ब्रह्मकर्तृकायां नामरूपव्याक्रियायां श्रवणात्‌, ` येनाश्रुतं श्रुतं

भवति ' इति

वर्तत

५

मनआदीनामन्नादिमयत्ववचनमिति गम्यते

उत्पत्तिविषयः श्रुतिविप्रतिषेधः प्राणानां परिहृतः
संप्रति तु कति इतरे प्राणा इति संप्रधारयति । श्रुतिविप्रतिपत्ते चात्र विशयः--- क्वचित्सप्त प्राणाः संकीर्त्यन्ते

सप्त गतेर्विशेषितत्वाच्च ।। 2.4.5 ||

सप्तगत्यधिकरणम्‌ ।। 2.4.5 ।।

ः; संख्याविषय इदानीं परिषियते ।

तत्र

स्मिन्नेव प्रकरणे तेजोवन्नपूर्वकत्वं वाक्प्राणमनसामाम्नायते-- ` अन्नमयं हि सोम्य मन
आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वाक्‌ ' इति; त

एव ब्रह्मव्रमवत्वम्‌; अथ

चोपक्रमात्‌ ` एेतदात्म्यमिदं सर्वम्‌ ' इति चोपसंहारात्‌, श्रुत्यन्तरप्रसिद्धे च ब्रह्मकार्यत्वप्रपञ्चनार्थमेव
। तस्मादपि प्राणानां ब्रह्मविकारत्वसिद्धिः ।।

त्र मुख्यं प्राणमुपरिष्टाद्रक्ष्यति;

९

सप्त प्राणाः प्रभवन्ति तस्मात्‌ ' इति; क्वचिदष्टौ प्राणा ग्रहत्वेन गुणेन संकीर्त्यन्ते- ` अष्टौ ग्रहा अष्टावतिग्रहाः '

इति; क्वचिन्नव-- सप्त वै शीर्षण्याः प्राणा द्वाववाञ्चौ ' इति; क्वचिदश

क्वचिदेका

दश-- दशेमे पुरुषे

-- नव वे पुरुषे प्राणा नाभिर्दशमी ' इति;

प्राणा आत्मैकादशः ' इति; क्वचिद्वादश--` सर्वेषां स्पर्शानां

† त्वगेकायनम्‌ ' इत्यत्र;

क्वचिन्त्रयोदशः

-- चक्षु च द्रष्टव्यं च ' इत्यत्र--एवं हि विप्रतिपन्ना

सप्तैव प्राणा इति । कुतः

९ सप्त

सप्त

विशेषिता चैते वे
स

; ? गतेः; यतस्तावन्तो

जीर्षण्याः प्राणाः

: प्राणेयत्तां प्रति श्रुतयः

: | कि तावत्प्राप्तम्‌

म्‌ ?

वन्तोऽवगम्यन्ते ` सप्त

प्राणाः प्रभवन्ति तस्मात्‌

्‌

' इत्येवंविधासु श्रुतिषु,

: ' इत्यत्र । ननु ` प्राणा गुहाशया निहिताः

सप्तभ्यो

'योऽतिरिक्तान्प्राणान्गमयतीति-- नैष दोषः; पुरुषभे दाभिप्रायेयं वीप्सा-प्रतिपुरुषं सप्त

: सप्त

सप्त ' इति

वीप्सा श्रूयते;

सप्त प्राणा इति; न

तत्त्वे दाभिप्राया-- सप्त सप्त अन्येऽन्ये प्राणा इति । नन्वष्टत्वादिकापि संख्या प्राणेषु उदाहृता; कथं सप्तैव स्युः ?

सत्यमुदाहृता; विरोधात््वन्यतमा संख्या अध्यवसातव्या; तत्र स्तोककल्पनानुरोधात्सप्तसंख्याध्यवसानम्‌; वृत्तिभेदापेक्षं
च संख्यान्तरश्रवणमिति मन्यते ||

अत्रोच्यते

|| 2.4.6 ।।

हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम्‌ ।। 2.4.6 ।।

हस्तादयस्त्वपरे सप्तभ्यो

करोति ' इत्येवमाद्यासु श्रुतिषु; स्थिते

नैवं मन्तव्यम्‌-- स्तोककल्पनानुरोधात्सप्तेव

ककल्पनानुरोधात्सप्ते

उदाहता

संमावयितुम्‌

९

करणाधिकारात्‌ । नन्वेकादशत्वादप्यधिके द्वादशत्रयोदशत्वे उदाहृते-- सत्यमुदाहृते; न त्वेकादशभ्यः

कार्यजाते

भ्योऽधिकं कार्यजातमस्ति

, यदर्थमधिकं करणं कल्प्येत; शब्दस्पर्शरूपरसगन्धविषयाः

'योऽतिरिक्ताः प्राणाः श्रूयन्ते-- ` हस्तो वे ग्रहः स कर्मणातिग्रहेण गृहीतो हस्ताभ्यां हि कर्म
च सप्तत्वातिरेके सप्तत्वमन्तर्मावाच्छक्यते
हीनाधिकसंख्याविप्रतिपत्तौ हि अधिका संख्या संग्राह्या भवति; तस्यां हीना अन्तर्भवति, न तु
व प्राणाः स्युरिति । उत्तरसंख्यानुरोधात्तु एकादशेव ते प्राणाः
1 श्रुतिः--- ` दशेमे पुरुषे प्राणा आत्मेकादशः ' इति; आत्मशब्देन च अत्र अन्तःकरणं परिगृह्यते,

हीनायामधिका; अत च
स्युः;

तथाच

ः पञ्च बुद्धिभेदः,

तदर्थानि पञ्च बुद्धीद्धियाणि; क्वनादानविहरणोत्सगनिन्दाः पञ्च कर्मभेदाः, तदर्थानि च पञ्च कर्मद्दियाणि;

सर्वार्थविषयं त्रैकाल्यवृत्ति मनस्तु एकम्‌ अनेकवृत्तिकम्‌; तदेव वृत्तिभेदात्‌ क्वचिद्‌भिन्नवद्‌व्यपदिश्य

पतै

मनो

दुद्धिरहं कारा चित्तं च ' इति; तथा च श्रुतिः कामाद्या नानाविधा वृत्तीरनुक्रम्याह--- ` एतत्सर्वं मन एव ' इति । अपि

च सप्तैव शीर्षण्यान्प्राणानभिमन्यमानस्य चत्वार एव प्राणा अभिमताः स्युः; स्थानमेदाद्ध्येते

गण्यन्ते--- `

दे श्रोत्रे द्वे चक्षुषी द्वे नासिके एका वाक्‌ ' इति; न च तावतामेव

वक्तुम्‌, हस्तादिवृत्तीनामत्यन्तविजातीयत्वात्‌ । त
भेदाभिप्रायेणैव दश प्राणा उच्यन्ते,
का चत्प्राणः प्रसिद्धोऽस्ति; मुख्यस्य तु प्राणस्य

देहच्छिद्र

न प्राणतत्त्वभे

दाभिप्रायेण, ` नाभिर्दशमी ' इति वचनात्‌; न

मेव वृत्तिभेदा इतरे

था` नव वे पुरुषे प्राणा नाभिर्दशमी ' इत्यत्रापि

चत्वारः सन्तः सप्त
रे प्राणा इति

शक्यते

स्य भवति नाभिरप्येकं विशेषायतनमितिः

। क्वचिदुपासनार्थं कतिचित्म्राणा गण्यन्ते, क्वचित्प्रदर्शनार्थम्‌; तदेवं

आम्नानमिति विवेक्तव्यम्‌; कार्यजातवशात्त्वेका दशत्वाम्नानं प्राणविषयं प्रमाणमिति स्थितम्‌ ।|

इयमपरा सूब्रहययोजना-- सप्तेव प्राणाः स्युः, यतः
प्राणमनूत्क्रामन्तं सर्वे प्राणा अनूत्क्रामन्ति ' इत्यत्र |

नाभिर्नमि

---अतो ` नाभिर्दशमी ' इत्युच्यते
ं विचित्रे प्राणेयत्ताम्नाने सति, क्व किं परम्‌

: सप्तानामेव गतिः श्रूयते

--- ` तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्क्रामति

ननु सर्वशब्दोऽत्र पठ्यते

, तत्कथं सप्तानामेव गतिः प्रतिज्ञायत

इति; विशेषितत्वादित्याह--- सप्तेव हि प्राणा चक्षुरादयस्त्वक्पर्यन्ता विशेषिता इह प्रकृताः ` स यत्रैव चाक्षुषः पुरुषः

पराङ्पर्यावर्ततेऽथारूपज्ञो भवति ' ` एकीभवति न पश्यतीत्याहुः ' इत्येवमादिना अनुक्रमणेन; प्रकृतगामी च सर्वशब्दो
भवति; यथा सर्वे ब्राह्मणा भोजयितव्या इति ये निमन्त्रिताः प्रकृता ब्राह्मणास्त एव सर्वशब्देनोच्यन्ते, नान्येएवमिहापि

ये प्रकृताः सप्त प्राणस्त

[स्त

एव सर्वशब्देनोच्यन्ते, नान्य इति । नन्वत्र विज्ञानमष्टममनुक्रान्तम्‌; कथं

सप्तानामेवानुक्रमणम्‌

? नैष दोषः । मनोविज्ञानयोस्तत्त्वाभे

-एवं प्राप्ते, ब्रूमः-- हस्तादयस्त्वपरे सप्तभ्यो

विज्ञान योसत

मदादृत्तिभेदेऽपि सप्तत्वोपपत्तेः

त्व : | तस्मात्सप्तैव

स्मात्सप्तव

प्राणा इति--

-योऽतिरिक्ताः प्राणाः प्रतीयन्ते ` हस्तो

बन्धनभावः, गृह्यते

ो वे ग्रहः ' इत्यादिश्रुतिषु

बध्यते क्षेत्रज्ञः अनेन ग्रहसंज्ञकेन बन्धनेनेति; स च क्षेत्रज्ञो नैकसिमिन्नेव शरीरे

रीरे बध्यते,

४६८

ग्रहत्वं च

शरीरान्तरेष्वपि तुल्यत्वाद्बन्धनस्य

त्वाद्बन्धनस्य; तस्माच्छरीरान्तसंचारि

स्मृतिः-- ` पूर्यष्टकेन लिङ्गेन प्राणाद्येन स युज्यते

| तेन

ग्रहसंज्ञकेन बन्धनेन अवियोगं दर्शयति; आथर्वणे च विषयेद्दियानुक्रमणे
तुल्यवद्धस्तादीनीद्दरियाणि सविषयाण्यनुक्रामति-- हस्तौ चादातव्यं चोपस्थ चानन्दयितव्यं च पायु च विसर्जयितव्यं

च्छरीरान्तसंचारि इदं ग्रहसंज्ञकं बन्धनम्‌ इत्यर्थादुक्तं भवति । तथा च

न बद्धस्य वै बन्धो मोक्षो मुक्तस्य तेन च ' इति

` चक्षु च द्रष्टव्यं च

' इत्यत्र

प्राड्मोक्षात्‌

च पादौ च गन्तव्यं च ' इति; तथा ` दशेमे पुरुषे प्राणा

आत्मैकादशस्ते

यदास्माच्छरीरान्मरत्यादुत्क्रामन्त्यथ रोदयन्ति ' इत्येकादशानां प्राणानामुत्क्रा

प्राणशब्देन संबध्यमानोऽशेषान्प्राणानभिदधानो न प्रकरणवशेन सप्तस्वेवावरः
बलीयस्त्वात्‌; सर्व ब्राह्मणा भोजयितव्याः

स्वेव

थापयितुं शक्यते

सर्वशब्दसामर्थ्यात्‌; सर्वभोजनासंभवात्तु

तु तत्र

त्र निमन्त्रितमात्रविषया

वृत्तिराश्चिता

; इह

हदतुन

न्ति दर्शयति । सर्वशब्दोऽपि च

, प्रकरणाच्छब्दस्य
: इत्यत्रापि सर्वेषामेव अवनिवर्तिनां ब्राह्मणानां ग्रहणं न्याय्यम्‌,
मात्रविषया सर्वशब्दस्य वृ

किचित्सर्वशब्दार्थसंको चने कारणमस्ति; तस्मात्सर्वशब्देन अत्र अशेषाणां प्राणानां परिग्रहः । प्रदर्शनार्थ च

सप्तानामनुक्रमणमित्यनवद्यम्‌ । तस्मादेकादशेव प्राणाः-- शब्दतः कार्यत चेति

सिद्धम्‌ ।

अणव च || 2.4.7 ||

प्राणाणुत्वाधिकरणम्‌ ।। 2.4.7 ।।

अधुना प्राणानामेव स्वभावान्तरमभ्युच्विनोति । अणव चैते प्रकृताः

न परमाणुतुल्यत्वम्‌

शरीरात्निर्गच्छन्तः

च्छन्तः, बिलादहिरिव

, उपलभ्येरन्‌ प्रियमाणस्य पार्श्वस्थः; परिच्छिन्ना चैते प्राणाः,

उत्क्रान्तिगत्यागतिश्रुतिव्याको

स्यादि

चेत्‌ ५

सर्वगता

: प्राणाः प्रतिपत्तव्याः; अणुत्वं चैषां सौक्ष्यपरिच्छेदौ,
्‌, कृत्स्नदेहव्यापिकार्यानुपपत्तिप्रसङ्गात्‌-- सूक्ष्मा एते प्राणाः, स्थूला चेत्स्युः-- मरणकाले

1 चेत्स्युः--

पः स्यात्‌, तद्गुणसारत्वं न जीवस्य न सिध्येत्‌ । सर्वगतानामपि वृत्तिलाभः शरीरदेशे

संज्ञामात्रे

त्रे विवादः इति करणानां

श्रेष्ठ च ।। 2.4.8 ||

प्राणश्रष्ठयाधिकरणम्‌ ।। 2.4.8 ।।

मुख्य च प्राण इतर प्राणवदुब्रह्मविका
एतस्माज्जायते प्राणो
इत्यादिश्रवणेभ्य च । किमर्थः पुनरतिदेशः ? अधिका

एत

रप्राणवद्‌

रः-- इत्यतिदिशति

शति । तच्च

णो मनः सर्वेन्द्रियाणि

न्द्रियाणि च ' इति

न, वृत्तिमात्रस्य करणत्वोपपत्ते; यदेव हि उपलब्धिसाधनम्‌-- वृत्तिः अन्यद्वा-- तस्यैव
† व्यापित्वकल्पना निरर्थिका ।

भवति

किंचनास ' इति; ` आनीत्‌ ' इति प्राणकर्मोपादानात्‌ प्रागुत्पत्तेः सन्तमिव प्राणं सूचयति; तस्मादजः

--` न मृत्युरासीदमृतं

न तर्हि

हिं न रात्र्या अहन आसीत्प्रकेतः

केतः

कस्यचिन्मतिः

विशेषणात्‌, ` अप्राणो ह्यमनाः शुभ्रः ' इति च मूलप्रकृतेः

तस्मात्कारणसद्‌भावप्रदर्शनार्थ एवायम्‌ आनीच्छब्द इति

। आनीदवातं

स्थैव नः करणत्वम्‌,
तस्मात्सूक्ष्माः परिच्छिन्ना च प्राणा इत्यध्यवस्यामः ||

स्वधया तदेकं

च्च अविशेषेणेव सर्वप्राणानां ब्रह्मविकारत्वमाख्यातम्‌
सेद्दियमनोव्यतिरेकेण प्राणस्योत्पत्तिश्रवणात्‌,
शङ्का वारणार्थः-- नासदासीये हि ब्रहमप्रधाने सूक्ते मन्त्रवर्णो
7 तस्माद्धान्यन्नरपरः

स प्राणमसुजत

[=

: प्राण इति जायते

न्मतिः; तामतिदेशेनापनुदति । आनीच्छब्दोऽपि न प्रागुत्पत्तेः प्राणसद्भावं सूचयति, ` अवातम्‌

: प्राणादिसमस्तविशेषर

| ` श्रेष्ठः '

हितत्वस्य दर्शितत्वात्‌;
च मुख्यं प्राणमभिदधाति, ` प्राणो वाव

्‌ ' इति

ज्येष्ठ च ' इति श्रुतिनिर्देशात्‌; ज्येष्ठ च प्राणः, शुक्रनिषेककालादारभ्य तस्य वृत्तिलाभात्‌-न चेतस्य तदानीं

वृत्तिला

स पुनर्मुख्यः प्राणः किंस्वरूप इति इदानीं जिज्ञास्यते
यः प्राणः स वायुः स एष वायुः पञ्चविधः प्राणोऽपानो
समस्तकरणवृक्तिः प्राण इति प्राप्तम्‌

समस्त
||

अत्रोच्यते--- न वायुः प्राणः, नापि करणव्यापारः; कुतः
प्राण एव ब्रह्मण चतुर्थः पादः स वायुना ज्योतिषा
। तथा करणवृत्तेरपि पृथगुपदेशो भवति, वागादीनि
पृथक्प्राणस्यानुक्रमणात्‌, वृत्तिवृत्तिमतोरभेदात्‌;

वृत्तिलाभान्न ज्येष्ठत्वम्‌ । श्रेष्ठ च प्राणः, गुणाधिक्यात्‌- न वै शक्ष्यामस्त्वदृते जीवितुम्‌

म्‌ ' इति श्रुतेः

न वायुक्रिये पृथगुपदेशात्‌ ।। 2.4.9 ||

वायुक्रियाधिकरणम्‌ ।। 2.4.9 ||

। तत्र प्राप्तं तावत्‌

[वत्‌

[र शरु तेः

{; एव वं हि तन्त्रान्तरीया

ग्त्रान्तं

तिषा भाति च तपति

: ? पृथगुपदेशात्‌;

वायोस्तावत

[वत्‌

गादीनि करणान्यनुक्रम्य तत्र

त्र तत्र

त्र

एतस्माज्जायते

अनुसर्तव्याः । न च समस्तानां करणानामेका वृत्तिः संभवति, प्रत्येकमेकेकवृत्तित्वात्‌

संभूय एकं पञ्जरं चालयन्ति, एवमेकशरीरवर्तिन

तिन एकादशप्राणाः प्रत्येकं प्रतिनियतवृत्तयः

न हि करणव्यापार एव सन्‌ करणेभ्यः पृथगुपदिश्येत
प्राणो मनः सर्वद्दरियाणि च । खं वायुः ' इत्येवमादयोऽपि वायोः करणेभ्य च प्राणस्य पृथगुपदेशा

: वायुः प्राण इति; एवं हि श्रूयते

प्राणस्य पृथगुपदेशो भवति--
पति च ' इति; न हि वायुरेव सन्‌ वायोः पृथगुपदिश्येत

भः स्यात्‌, योनौ निषिक्तं शुक्रं पूयेत, न संमवेद्वा; श्रोत्रादीनां तु कर्णशष्कुल्यादिस्थानविभागनिष्पत्तौ

नो व्यान उदानः समानः ' इति । अथवा तन्त्रान्तरीयाभिप्रायात्‌
रीया आचक्षते-- सामान्या करणवृत्तिः प्राणाद्या वायवः पञ्चेति

९

था

| त.

त्वात्‌, समुदायस्य च अकारकत्वात्‌,;
ननु पञ्जरवालनन्यायेन एतद्‌भविष्यति-- यथा एकपञ्जरवर्तिन एकादशपक्षिणः प्रत्येकं प्रतिनियतव्यापाराः सन्तः

वृत्ति प्रतिलप्स्यन्त इति; नेत्युच्यते-- युक्तं तत्र
संभूय एकं पञ्जरं चालयेयुरि
युक्तम्‌, प्रमाणाभावात्‌, अत्यन्तविजातीयत्वाच्च

, तथा दृष्टत्वात्‌;

इह तु- श्रवणाद्यवान्तरव्यापारोपेताः

: सन्तः संभूय एकां प्राणाख्यां

पारोपेत

-- प्रत्येकवृत्तिभिरवान्तरव्यापारेः पञ्जरवालनानुरूपैरेवोपेताः
: प्राणा न संभूय प्राण्युरि
च्व श्रवणादिभ्यः प्राणनस्य । तथा प्राणस्य श्रष्ठत्वाद्युद्धोषणम्‌,

: पक्षिणः
ति

गुणभ
(९.
त

विशेषात्मनावतिष्ठमानः प्राणो नाम भण्यते, न तत्त्वान्तरम्‌, नापि वायुमात्रम्‌;

मावोपगम च तं प्रति वागादीनाम्‌, न करणवृत्तिमात्रे प्राणेऽवकल्पते । तस्मादन्यो वायुक्रियाभ्यां प्राणः । कथं
हीयं श्रुतिः-- ` यः प्राणः स वायुः ' इति ? उच्यते-- वायुरेवायम्‌ अध्यात्ममापन्नः पञ्चव्यूहो

अत चोभे अपि भेदाभेदश्रुती न विरुध्येते

स्यादेतत्‌-- प्राणोऽपि तर्हिं जीववत्‌

अस्मिन्‌ शरीरे स्वातन्त्र्यं प्राप्नोति, श्रेष्ठत्वात्‌, गुणभावोपगमाच्च तं प्रति

वागादीनामिन्द्रियाणाम्‌; तथा हि अनेकविधा विभूतिः प्राणस्य श्राव्यते-- सुप्तेषु वागातिषु प्राण एवैको जागर्ति, प्राण

एवैको मृत्युना अनाप्तः, प्राणः संवर्गौ

तस्मात्प्राणस्यापि जीववत्‌ स्वातन्त्रयप्रसङ्गः

प्रसङ्गः; तं परिहरति--

ग वागादीन्‌ संवृङ्क्ते, प्राण इतरान्प्राणानरक्षति मातेव पुत्रान्‌- इति;

चक्षुरादिवत्तु तत्सहशिष्ट्यादिभ्यः ।। 2.4.10 ।।

|| 2.4.10 ।।

तु-शब्दः प्राणस्य जीववत्‌ स्वातन्त्र्यं

उपकरणानि, न स्वतन्त्राणि; तथा मुख्योऽपि प्राणः, राजमन्त्रिवत्‌

व्यावर्तयति । यथा चक्षुरादीनि, राजप्रकृतिवत्‌, जीवस्य कर्तृत्वं भो क्तृत्वं च प्रति

जीवस्य सर्वार्थकरत्वेन उपकरणभूतः, न स्वतन्त्रः

| कुतः ? तत्सहशिष्ट्यादिभ्यः; ते चक्षुरादिभिः सहेव प्राणः शिष्यते प्राणसंवादादिषु; समानधर्मणां च सह शासनं

युक्तं बृहद्रथंतरादिवत्‌; आदिशब्देन संहतत्वाचेतनत्वादीन्‌ प्राणस्य स्वातन्त्यनिराकरणहेतून दर्शयति ।।

स्यादेतत्‌-- यदि चक्षुरादिवत्‌ प्राणस्य जीवं प्रति करणभावोऽभ्युपगम्येत

विषयान्तरं रूपादिवत्‌, प्रसज्येत--

रूपालोचनादिभिर्वृत्तिभिर्यथास्वं चक्षुरादीनां जीवं प्रति करणाभावो भवति । अपि च एकादशैव कार्यजातानि
रूपालोचनादीनि परिगणितानि, यदर्थमेकादश प्राणाः संगृहीताः; न तु द्वादशमपरं कार्यजातमवगम्यते, यदर्थमयं

द्वादशः प्राणः प्रतिज्ञायत इति; अत

उत्तरं पठति--

अकरणत्वाच्च न दोषस्तथाहि दर्शयति ।। 2.4.11 ||

|| 2.4.11 ।।

न तावद्िषयान्तरप्रसङ्गो दोषः, अकरणत्वात्प्राणस्य; न हि चक्षुरादिवत्‌ प्राणस्य विषयपरिच्छेदेन
करणत्वमभ्युपगम्यते । न च अस्य एतावता कार्याभाव एव; कस्मात्‌ ? तथा हि श्रुतिः प्राणान्तरेष्वसंभाव्यमानं
मुख्यप्राणस्य वैशेषिकं कार्य दर्शयति प्राणसंवादादिषु--` अथ ह प्राणा अहं श्रेयसि व्यूदिरे ' इत्युपक्रम्य, ` यस्मिन्व
उत्क्रान्ते शरीरं पापिष्ठतरमिव दृश्यते स वः श्रेष्ठः ' इति च उपन्यस्य, प्रत्येकं वागाद्यु्रमणेन तदृत्तिमात्रहीनं
यथापूर्वं जीवनं दर्शयित्वा, प्राणोच्विक्रमिषायां वागादिशेथिल्यापत्ति शरीरपातप्रसङ्गं च दर्शयन्ती श्रुतिः प्राणनिमित्तां

शरीरेद्दरियस्थिति दर्शयति; ` तान्वरिष्ठः प्राण उवाच मा मोहमापद्यथाहमेवेतत्पञ्चधात्मानं प्रविभज्यैतद्‌बाणमवष्टभ्य

विधारयामि ' इति च एतमेवार्थं श्र

तिराह; ` प्राणेन रक्षन्नवरं कुलायम्‌ ' इति

च सुप्तेषु चक्षुरादिषु प्राणनिमित्तां

शरीररक्षा दर्शयति; ` यस्मात्कस्माच्चाङ्गात्प्राण उन्क्रामति तदेव तच्छुष्यति

तेनेतरान्प्राणानवति ' इति च प्राणनिमित्तां
कस्मिन्वा प्रतिष्ठिते

प्रतिष्ठास्यामि ' इति, ` स प्राणमसृजत...

, इति

तेन

न यद नाति यत्पिबति

† शरीरे द्दियपुष्टि दर्शयति; ` कस्मिन््वहमुन्क्रान्त उत्क्रान्तो भविष्यामि

' इति च प्राणनिमित्ते जीवस्योत््रान्तिप्रतिष्ठे दर्शयति ||

पञ्चवृत्तिर्मनोवद्‌व्यपदिश्यते ।। 2.4.12 ||

|2.4.12 ।।

इत चास्ति मुख्यस्य प्राणस्य वैशेषिकं कार्यम्‌, यत्कारणं पञ्चवृत्तिरयं व्यपदिश्यते श्रुतिषु--- प्राणोऽपानो व्यान

उदानः समानः ' इति; वृत्तिभेद चायं कार्यभेदापेक्षः-- प्राणः प्राग्वृत्तिः उच्छवासादिकर्मा, अपानः
अवाग्वत्तिर्निश्वासादिकर्मा, व्यानः तयोः संधौ वर्तमानो वीर्यवत्कर्महेतुः, उदानः ऊर्ध्ववृत्तिरुत्करान्त्यादिहेतुः, समानः
समं सर्वेष्वङ्गेषु योऽच्नररसान्रयति--इत्येवं पञ्चवृत्तिः प्राणः, मनोवत्‌-- यथा मनसः पञ्च वृत्तयः, एवं
प्राणस्यापीत्यर्थः । श्रोत्रादिनिमित्ताः शब्दादिविषया मनसः पञ्च वृत्तयः प्रसिद्धाः; न तु ` कामः संकल्पः... ' इत्याद्याः
परिपठिता गृह्येरन्‌, पञ्चसंख्यातिरेकात्‌ । नन्वत्रापि श्रत्रादिनिरपेक्षा भूतभविष्यदादिविषया अपरा मनसो
वृत्तिरस्तीति समानः पञ्चसंख्यातिरेकः; एवं तर्हि ` परमतमप्रतिषिद्धमनुमतं भवति ' इति न्यायात्‌ इहापि
योगशास्त्रप्रसिद्धा मनसः पञ्च वृत्तयः परिगृह्यन्ते-- ` प्रमाणविपर्ययविकल्पनिद्रास्मृतयः ' नाम; बहुवृत्तित्वमात्रेण वा
मनः प्राणस्य निदर्शनमिति द्रष्टव्यम्‌ । जीवोकरणत्वमपि प्राणस्य पञ्चवृत्तित्वात्‌, मनोवत्‌-- इति वा योजयितव्यम्‌
||

अणु च ।। 2.4.13 ||

्रष्ठाणुत्वाधिकरणम्‌ ।। 2.4.13 ।।

अणु चायं मुख्यः प्राणः प्रत्येतव्यः, इतरगप्राणवत्‌ । अणुत्वं च इहापि सौक्ष्यपरिच्छेदौ, न परमाणुवुल्यत्वम्‌,
पञ्चभिर्वृत्तिभिः कृत्स्शरीरव्यापित्वात्‌;-- सूक्ष्मः प्राणः, उत्क्रान्तौ पार्श्वस्थेन अनुपलमभ्यमानत्वात्‌; परिच्छिन्न च,
उत्क्रान्तिगत्यागतिश्रुतिभ्यः । ननु विभुत्वमपि प्राणस्य समाम्नायते---` समः प्लुषिणा समो मशकेन समो नागेन सम
एभिस्त्रिभिलेकिः समोऽनेन सर्वेण ' इत्येवमादिषु प्रदेशेषु; तदुच्यते-- आधिदैविकेन समष्िव्यष्टिरूपेण हेरण्यगर्भण
प्राणात्मनैव एतद्विभुत्वमाम्नायते, न आध्यात्मिकेन; अपि च ` समः प्लुषिणा ' इत्यादिना साम्यवचनेन प्रतिप्राणिवर्तिनः
प्राणस्य परिच्छेद एव प्रदर्श्यते; तस्माददोषः ।।

ज्योतिराद्यधिष्ठानं तु तदामननात्‌ || 2.4.14 ||
ज्योतिराद्यधिकरणम्‌ ।। 2.4.14 ।।

ते पुनः प्रकृताः प्राणाः कि स्वमहिम्नैव स्वस्मे स्वस्मै कार्याय प्रभवन्ति, आहोस्विदेवताधिष्ठिताः प्रभवन्ति इति
विचार्यते । तत्र प्राप्तं तावत्‌-- यथास्वं कार्यशक्तियोगात्‌ स्वमहिम्नैव प्राणाः प्रव्तैरत्रिति; अपि च देवताधिष्ठितानां
प्राणानां प्रवृत्तावभ्युगम्यमानायां तासामेवाधिष्ठात्रीणां देवतानां भो क्तृत्वप्रसङ्गात्‌ शारीरस्य भोक्तृत्वं प्रलीयेत; अतः
स्वमहिम्नैव एषां प्रवृत्तिरिति; एवं प्राप्ते, इदमुच्यते-- ज्योतिराद्यधिष्ठानं तु-इति । तु-शब्देन पूर्वपक्षो व्यावर्त्यते
ज्योतिरादिभिरग्न्याद्यभिमानिनीभिर्दैवताभिर धिष्ठितं वागादिकरणजातं स्वकार्येषु प्रवर्तत इति प्रतिजानीते । हेतुं च
व्याचष्ठ-- तदामननादिति; तथा हि आमनन्ति-- अग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशत्‌ ' इत्यादि; अग्ने चायं वाग्भावो
मुखप्रवेश च देवतात्मना अधिष्ठातृत्वमङ्गीकृत्य उच्यते; न हि देवतासंबन्ध प्रत्याख्याय अग्नेः वाचि मुखे वा

का चद्विशेषसंबन्धो दृश्यते; तथा ` वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्राविशत्‌ ' इत्येवमाद्यपि योजयितव्यम्‌ । तथा
अन्यत्रापि ` वागेव ब्रह्मण चतुर्थः पादः सोऽग्निना ज्योतिषा भाति च तपति च ' इत्येवमादिना वागादीनाम्‌
अग्न्यादिज्योतिष्ट्वादिवचनेन एतमेवार्थं द्रढयति । ` स वै वाचमेव प्रथमामत्यवहत्सा यदा मृत्युमत्यमुच्यत
सोऽग्निरभवत्‌ ' इति च एवमादिना वागादीनामग्न्यादिभावापत्तिवचनेन एतमेवार्थं द्योतयति । सर्वत्र च
अध्यात्माधिदेवतविभागेन वागाद्यगन्याद्यनुक्रमणम्‌ अनयैव प्रत्यासत्त्या भवति । स्मृतावपि--- ` वागध्यात्ममिति
्राहर्बराह्मणास्तत्त्वदर्शिनः । वक्तव्यमधिभूतं तु वल्निस्तत्राधिदैवतम्‌ ' इत्यादिना वागादीनामगन्यादिदेवताधिष्ठितत्वं
सप्रपञ्चं प्रदर्शितम्‌ । यदुक्तम्‌--स्वकार्यशक्तियोगात्स्वमहिम्नैव प्राणाः प्रवर्तेरन्निति, तदयुक्तम्‌, शक्तानामपि
शकटादीनामनडहाद्यधिष्ठितानां प्रवृत्तिदर्शनात्‌; उभयथोपपत्तौ च आगमात्‌ वागादीनां देवताधिष्ितत्वमेव नि चीयते
||

यदप्यक्तम्‌-देवतानामेवाधिष्ठात्रीणां भो क्तृत्वप्रसङ्गः, न शारीरस्येति, तत्परिषहियते--

प्राणवता शब्दात्‌ ।। 2.4.15 ||
|| 2.4.15 ।।

सतीष्वपि प्राणानामधिष्ठात्रीषु देवतासु प्राणवता कार्यकरणसंघातस्वामिना शारीरेणैव एषां प्राणानां संबन्धः
श्रुतेरवगम्यते; तथा हि श्रुतिः--- अथ यत्रेतदाकाशमनुविषण्णं चक्षुः स चा्चुषः पुरुषो दर्शनाय चक्षुरथ यो वेदेदं
जिघ्राणीति स आत्मा गन्धाय प्राणम्‌ ' इत्येवंजातीयका शारीरेणैव प्राणानां संबन्धं श्रावयति । अपि च
अनेकत्वात्प्रतिकरणमधिष्ठात्रीणां देवतानां न भोक्तृत्वम्‌ अस्मिन्‌ शरीरेऽवकल्पते; एको ह्ययमस्मिन्‌ शरीरे शारीरो
भोक्ता प्रतिसंधानादिसंमवादवगम्यते ।।

तस्य च नित्यत्वात्‌ ।। 2.4.16 ।।
|| 2.4.16 ।।

तस्य च शारीरस्यास्मिन्‌ शरीरे भोक्तृत्वेन नित्यत्वम्‌--पुण्यपापोपलेपसंभवात्‌ सुखदुःखोपभो गसंभवाच्च, न देवतानाम्‌;
ता हि परस्मिन्नैश्वर्ये पदेऽवतिष्ठमाना न हीनेऽस्मिन्‌ शरीरे भोक्तृत्वं प्रतिलब्धुमर्हन्ति; श्रुति च भवति-- ` पुण्यमेवामुं
गच्छति न ह वै देवान्पापं गच्छति ' इति । शारीरेणैव च नित्यः प्राणानां संबन्धः, उत्क्रान्त्यादिषु तदनुवृत्तिदर्शनात्‌--
- ` तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्क्रामति प्राणमनूत्क्रामन्तं सर्व प्राणा अनूत्क्रामन्ति ' इत्यादिश्रुतिभ्यः । तस्मात्‌ सतीष्वपि
करणानां नियन्त्रीषु देवतासु न शारीरस्य भोक्तृत्वमपगच्छति; करणपक्षस्यैव हि देवता, न भोक्तृपक्षस्येति ।।

1

(|

त इद्द्रियाणि तद्व्यपदेशादन्यत्र श्रेष्ठात्‌ ।। 2.4.17 ।।
इद्दियाधिकरणम्‌ ।। 2.4.17 ।।

मुख्य चैकः इतरे चैकादश प्राणा अनुक्रान्ताः; तत्रेदम परं संदिद्यते-- कि मुख्यस्यैव प्राणस्य वृत्तिभेदा इतरे प्राणाः,
आहोस्वित्‌ तत्त्वान्तराणीति । किं ताव्प्ाप्तम्‌--मुख्यस्यैवेतरे वृत्तिभेदा इति; कुतः ? श्रुतेः; तथा हि श्रुतिः
मुख्यमितरां च प्राणान्संनिधाप्य, मुख्यात्मतामितरेषां ख्यापयति--- ` हन्तास्यैव सर्वे रूपमसामेति त एतस्यैव सर्वे
रूपमभवत्‌ ' इति; प्राणैकशब्दत्वाच्च एकत्वाध्यवसायः; इतरथा ह्यन्याय्यमनेकार्थत्वं प्राणशब्दस्य प्रसज्येत, एकत्र वा
मुख्यस्येतरत्र लाक्षणिकत्वमापद्येत । तस्माद्यथेकस्यैव प्राणस्य प्राणाद्याः पञ्च वृत्तयः, एवं वागाद्या अप्येकादशेति;
एवं प्राप्ते, ब्रूमः-- तत्त्वान्तराण्येव प्राणाद्वागादीनीति; कुतः ? व्यपदेशमेदात्‌; कोऽयं व्यपदेशमेदः ? ते प्रकृताः
प्राणाः, श्रेष्ठं वर्जयित्वा अवशिष्टा एकादशेन्दियाणीत्युच्यन्ते, श्रुतावेवं व्यपदेशभे ददर्शनात्‌--- ` एतस्माज्जायते प्राणो
मनः सर्वेन्द्रियाणि च इति द्येवंजातीयकेषु प्रदेशेषु पृथक्‌ प्राणो व्यपदिश्यते, पृथक्व इद्दियाणि । ननु मनसोऽप्येवं
सति वर्जनम्‌ इद्दियत्वेन, प्राणवत्‌, स्यात्‌- ` मनः सर्वन्द्रियाणि च ' इति पृथग्व्यपदेशदर्शनात्‌; सत्यमेतत्‌-- स्मृतौ
तु एकादशेद्धरियाणीति मनोऽपि इद्दरियत्वेन श्रोत्रादिवत्‌ संगृह्यते; प्राणस्य तु इद्ियत्वं न श्रुतौ स्मृतौ वा
प्रसिद्धमस्ति । व्यपदेशभेद चायं तत्त्वभे दपक्षे उपपद्यते; तत्त्वैकत्वे तु, स एवैकः सन्‌ प्राण इद्दियव्यपदेशं लभते न
लभते च-- इति विप्रतिषिद्धम्‌ । तस्मात्तत्त्वान्तरभूता मुख्यादितरे ।।

कुत च तत्त्वान्तरभूताः ?---

भेदश्रुतेः ।। 2.4.18 ।।

|| 2.4.18 ।।

९

भेदेन वागादिभ्यः प्राणः सर्वत्र श्रूयते-- ` ते ह वाचमूचुः ' इत्युपक्रम्य, वागादीनसुरपाप्मविध्वस्तानुपन्यस्य, उपसंहृत्य
वागादिप्रकरणम्‌, ` अथ हेममासन्यं प्राणमूचुः ' इत्यसुर विध्व॑सिनो मुख्यस्य प्राणस्य पृथगुपक्रमणात्‌ । तथा ` मनो

वाचं प्राणं तान्यात्मनेऽकुरुत ' इत्येवमाद्या अपि भेदश्रुतय उदाहर्तव्याः । तस्मादपि तत््वान्तरभूता

मुख्यादितरे ।।

कुत

च तत्त्वान्तरभूताः

|| 2.4.19 ।।

५

वैलक्षण्याच्च ।। 2.4.19 ||

वैलक्षण्यं च भवति, मुख्यस्य इतरेषां च-- सुप्तेषु वागादिषु मुख्य एको जागर्ति; स एव च एको मृत्युना अनाप्तः,

आप्तास्त्वितरे, तस्यैव च स्थित्युत्क्रान्तिभ्यां देहधारणपतनहेतुत्वम्‌, न इद्दियाणाम्‌; विषयालोचनहेतुत्वं च
इद्दियाणाम्‌, न प्राणस्य--- इत्येवंजातीयको भूर्योल्लक्षणभेदः प्राणेद्धियाणाम्‌; तस्मादप्येषां तत््वान्तरभावसिद्धिः ।

यदुक्तम्‌--- ` त एतस्यैव सर्वे रूपमभवन्‌ ' इति श्रुतेः प्राण एवेन्दरियाणीति, तदयुक्तम्‌, तत्रापि
पौर्वापर्यालोचनाद्‌भेदप्रतीतेः; तथा हि-- वदिष्याम्येवाहमिति वाग्दध्रे ' इति वागादीनीद्दियाण्यनुक्रम्य, ` तानि मृत्युः

श्रमो

श्रेष्ठतामस्यावधारयति

भूत्वोपयेमे तस्माच्छ्राम्यत्येव वाक्‌ ' इति च श्रमरूपेण मृत्युना ग्रस्तत्वं वागादीनामभिधाय, ` अथेममेव
नाप्नोद्योऽयं मध्यमः प्राणः ' इति पृथक्‌ प्राणं मृत्युना अनभिभूतं तमनुक्रामति; ` अयं वै नः श्रेष्ठः ' इति च

, तस्मात्‌ तदविरोधेन, वागादिषु परिस्पन्दलाभस्य प्राणायत्तत्वम्‌-तद्रूपभवनं वागादीनाम्‌-इति

मन्तव्यम्‌

्‌, न तु तादात्म्यम्‌ । अत एव च प्राणशब्दस्येद्ियेषु लाक्षणिकत्वसिद्धिः; तथा च श्रुतिः--- ` त एतस्यैव सर्वे

रूपमभवन्‌ । तस्मादेत एतेनाख्यायन्ते प्राणाः ' इति मुख्यप्राणविषयस्यैव प्राणशब्दस्येद्रियेषु लाक्षणिकं वृत्ति दर्शयति
तस्मात्तत्त्वान्तराणि प्राणात्‌ वागादीनि इद्दरियाणीति ||

। त

संज्ञामूर्तिक्लृप्तिस्तु त्रिवृत्कुर्वत उपदेशात्‌ ।। 2.4.20 ।।

संज्ञामूर्तिक्लृप्त्यधिकरणम्‌ ।। 2.4.20 ।।

सत्परक्रियायां तेजोबन्नानां

जोबन्नानां सृष्टिमभिधायोपदिश्यते-- ` सेयं देवतैक्षत हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन

जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणीति । तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां करवाणीति ' तत्र संशयः--किं
जीवकर्तृकमिदं नामरूपव्याकरणम्‌, आहोस्वित्परमेश्वरकर्तृकमिति । तत्र प्राप्तं तावत्‌--जीवकर्तृकमेवेदं
नामरूपव्याकरणमिति; कुतः 2 ` अनेन जीवेनात्मना ' इति विशेषणात्‌-- यथा लोके ` चारेणाहं परसेन्यमनुप्रविश्य
संकलयानि ' इत्येवंजातीयके प्रयोगे, चारकर्तृकमेव सत्‌ सैन्यसंकलनं हेतुकर्तृत्वात्‌ राजा आत्मन्यध्यारोपयति
संकलयानीत्युत्तमपुरुषप्रयोगेण; एवं जीवकर्तृकमेव सत्‌ नामरूपव्याकरणं हेतुकर्तृत्वात्‌ देवता आत्मन्यध्यारोपयति
व्याकरवाणीत्युत्तमपुरुषप्रयोगेण । अपि च डित्थडवित्थादिषु नामसु घटशरावादिषु च रूपेषु जीवस्यैव व्याकर्तृत्वं

दृष्टम्‌ । तस्माज्जीवकर्तुकमेवेदं नामरूपव्याकरणमित्येवं प्राप्ते--

अभिधत्ते-- संज्ञामूर्तिक्लृप्तिस्त्विति । वु-शब्देन पक्षं व्यावर्तयति । संज्ञामूर्तिक्लृप्तिरिति-- नामरूपव्याक्रियेत्येतत्‌,;

त्रिवृत्कुर्वत

इति परमेश्वरं लक्षयति, त्रिवृत्करणे तस्य निरपवादकर्तृत्वनिर्देशात्‌-- येयं संज्ञाक्लृप्तिः मूतिक्लृप्ति च,

अग्निः आदित्यः

त्यः चन्द्रमाः विद्युदिति, तथा कुशकाशपलाशादिषु पञचुमृगमनुष्यादिषु च, प्रत्याकृति प्रतिव्यक्ति च

अनेकप्रकारा, सा खलु परमेश्वरस्यैव तेजोबन्नानां निर्मातुः कृतिर्भवितुमर्हति; कुतः ? उपदेशात्‌; तथा हि--` सेयं
देवता ' इत्युपक्रम्य ` व्याकरवाणि ' इत्युत्तमपुरुषप्रयोगेण परस्यैव ब्रह्मणो व्याकर्तत्वमिहोपदिश्यते । ननु ` जीवेन !

इति विशेषणात्‌ जीवकृर्तृकत्वं व्याकरणस्याध्यवसितम्‌-- नैतदेवम्‌; ` जीवेन ' इत्येतत्‌ ` अनुप्रविश्य ' इत्येनेन
संबध्यते, आनन्तर्यात्‌; न ` व्याकरवाणि ' इत्यनेन-- तेन हि संबन्धे ` व्याकरवाणि ' इत्ययं देवताविषय उत्तमपुरुष
ओपचारिकः कल्प्येत; न च गिरिनदीसमुद्रादिषु नानाविधेषु नामरूपेषु अनीश्वरस्य जीवस्य व्याकरणसामर्थ्यमस्ति;

येष्वपि च अस्ति सामर्थ्यम्‌, तेष्वपि परमेश्वरायत्तमेव तत्‌; न च जीवो नाम परमेश्वरादत्यन्तभिन्नः-- चार इव राज्ञः,

९

आत्मना ' इति

विशेषणात्‌, उपाधिमात्रनिबन्धनत्वाच्च जीवभावस्य; तेन तत्कृतमपि नामरूपव्याकरणं परमेश्वरकृतमेव

भवति; परमेश्वर एव च नामरूपयोर्व्याकर्तेति सर्वोपनिषत्सिद्धान्तः, ` आकाशो ह वै नाम नामरूपयोर्चिर्वहिता '
इत्यादिश्रुतिभ्यः;

तस्मात्‌ परमेश्वरस्यैव त्रिवृत्कुर्वतः कर्म नामरूपव्याकरणम्‌ । त्रिवृत्करणपूर्वकमेवेदम्‌ इह नामरूपव्याकरणं विवक्ष्यते,
प्रत्येकं नामरूपव्याकरणस्य तेजोवत्नोत्पत्तिवचनेनैवोक्तत्वात्‌; तच्च त्रिवृत्करणमगन्यादित्यचन्द्रविद्युत्सु श्रुतिर्दर्शयति---
` यदग्ने रोहितं रूपं तेजसस्तद्रूपं यच्छुक्लं तदपां यत्कृष्णं तदन्नस्य ' इत्यादिना; तत्राग्निरिति इदं रूपं व्याक्रियते,
सति च रूपव्याकरणे विषयप्रतिलम्भादग्निरिति इदं नाम व्याक्रियते; एवमेवादित्यचन्द्र विद्युत्स्वपि द्रष्टव्यम्‌ । अनेन
च अग्न्याद्युदाहरणेन भौमाम्भसतेजसेषु त्रिष्वपि द्रव्येष्वविशेषेण त्रिवृत्करणमुक्तं भवति, उपक्रमोपसंहारयोः
साधारणत्वात्‌; तथा हि--- अविशेषेणेव उपक्रमः-- ` इमास्तिस्रो देवतास्त्रिवृन्त्रिवृदेकैका भवति ' इति, अविशेषेणेव
च उपसंहारः-- ` यदु रोहितमिवाभूदिति तेजसस्तद्रूपम्‌ ' इत्येवमादिः, ` यद्दविज्ञातमिवाभूदित्येतासामेव देवतानां
समासः ' इत्येवमन्तः ||

तासां तिसृणां देवतानाम्‌, बहिस्त्रिवृत्कृतानां सतीनाम्‌, अध्यात्ममपरं त्रिवृत्करणमुक्तम्‌-- ` इमास्तिस्रो देवताः पुरुषं
प्राप्य त्रिवृत्तरिवृदेकेका भवति ' इति; तदिदानीम्‌ आचार्यो यथाश्रुत्येवोपदर्शयति, आशङ्कितं कंचिदोषं परिहरिष्यन्‌--

मांसादि भौमं यथाशब्दमितरयो च ।। 2.4.21 ||
|| 2.4.21 ||

भूमेस्त्रिवृत्कृतायाः पुरुषेणोपभुज्यमानाया मांसादिकार्य यथाशब्दं निष्पद्यते; तथा हि श्रुतिः--` अन्नमशितं त्रेधा
विधीयते तस्य यः स्थविष्ठो धातुस्तत्पुरीषं भवति यो मध्यमस्तन्मांसं योऽणिष्ठस्तन्मनः ' इति; त्रिवृत्कृता भूमिरेवेषा
व्रीहियवाद्यन्नरूपेण अद्यत इत्यभिप्रायः; तस्या च स्थविष्ठं रूपं पुरीषभावेन बहिनिर्गच्छति; मध्यममध्यात्मं मांसं
वर्धयति; अणिष्ठं तु मनः । एवमितरयोरप्तेजसोर्यथाशब्दं कार्यमवगन्तव्यम्‌-- मूत्रं लोहितं प्राण च अपां कार्यम्‌,
अस्थि मज्जा वाक्‌ तेजसः-- इति ।।

अत्राह--- यदि सर्वमेव त्रिवृत्कृतं भूतभोतिकम्‌, अविशेषश्रुतेः-- ` तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकेकामकरोत्‌ ' इति,
किकृतस्तर््य विशेषव्यपदेशः--- इदं तेजः, इमा आपः, इदमन्नम्‌ इति ? तथा अध्यात्मम्‌-- इदमन्नस्याशितस्य कार्यं
मांसादि, इदमपां पीतानां कार्य लोहितादि, इदं तेजसोऽशितस्य कार्यमस्थ्यादि इति ? अत्रोच्यते--

वैशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वादः ।। 2.4.22 ।।
|| 2.4.22 ।।

तु-शब्देन चोदितं दोषमपनुदति; विशेषस्य भावो वेशेष्यम्‌, भूयस्त्वमिति यावत्‌; सत्यपि त्रिवृत्करणे
क्वचित्कस्यविद्भूतधातोर्भूयस्त्वमुपलभ्यते- अग्नेस्तेजोभूयस्त्वम्‌, उदकस्याब्भूयस्त्वम्‌, पृथिव्या अन्नभूयस्त्वम्‌ इति ।
व्यवहारप्रसिद्ध्यर्थं चेदं त्रिवृत्करणम्‌; व्यवहार च त्रिवृत्कृतरज्जुवदेकत्वापत्तौ सत्याम्‌, न भेदेन भूतत्रयगोचरो
लोकस्य प्रसिध्येत्‌ । तस्मात्सत्यपि त्रिवृत्करणे वैशेष्यादेव तेजोबन्नविशेषवादो भूतभोतिकविषय उपपद्यते । `
तद्वादस्तद्वादः ' इति पदाभ्यासः अध्यायपरिसमाप्तिं द्योतयति ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्दभगव-
त्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
द्वितीयोऽध्यायः ||

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| तृतीयोऽध्यायः ||
|| प्रथमः पादः ||

तदन्तरप्रतिपत्तौ रंहति सम्परिष्वक्तः प्र ननिरूपणाभ्याम्‌ ।। 3.1.1 ||

तदन्तरप्रतिपतत्यधिकरणम्‌ ।। 3.1.1 ।।

तदन्तप्रतिपत्तौ रंहति संपरिष्वक्त इति। तदन्तरप्रतिपत्तौ देहान्तरगप्रतिपत्तौ, देहबीजैर्भूतसूक्षमेः संपरिष्वक्तः, रंहति
गच्छति -- इत्यवगन्तव्यम्‌; कुतः? प्रश्ननिरूपणाभ्याम्‌; तथा हि प्रश्नः-- 'वेत्थ यथा पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो
भवन्ति इति; निरूपणं च प्रतिवचनम्‌, द्युपर्जन्यपृथिवीपुरुषयोषित्सु पञ्चस्वग्निषु श्रद्धासोमवृष्ट्यन्नरेतोरूपाः पञ्च
आहूतीर्दर्शयित्वा, -- 'इति तु पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति' इति; तस्मादद्भिः परिवेष्टितो जीवो रंहति
व्रजतीति गम्यते। नन्वन्या श्रुतिः जलूकावद्पूर्वदेहं न मुञ्चति यावन्न देहान्तरमाक्रमतीति दर्शयति -- 'तद्यथा
तृणजलायुका" इति; तत्राप्यप्रिवेष्टितस्थैव जीवस्य कर्मोपस्थापितप्रतिपत्तव्यदेहविषयभावनादीर्घी भावमात्र
जलूकयोपमीयत इत्यविरोधः । एवं श्रुत्युक्ते देहान्तरप्रतिपत्तिप्रकारे सति, याः पुरुषमतिप्रभवाः कल्पनाः-- व्यापिनां
करणानामात्मनश्च देहान्तरप्रतिपत्तौ कर्मवशाद्ृत्तिलाभस्तत्र भवति, -- केवलस्यैवात्मनो वृत्तिलाभस्तत्र भवति,
इद्दियाणि तु देहवदभिनवान्येव तत्र तत्र भोगस्थाने उत्पद्यन्ते, -- मन एव वा केवलं भो गस्थानमभिप्रतिष्ठते, --
जीव एव वा उत्प्लुत्य देहादेहान्तरं प्रतिपद्यते, शुक इव वृक्षाटक्षान्तरम्‌ -- इत्येवमाद्याः, ताः सर्वा एव अनादर्तव्याः,
श्रुतिविरोधात्‌ ।।

ननु उदाहृताभ्यां प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां केवलाभिरद्‌भिः संपरिष्वक्तो रंहतीति प्राप्नोति, अपृशब्दश्रवणसामर्थ्यात्‌; तत्र
कथं सामान्येन प्रतिज्ञायते -- सर्वैरेव भूतसूक्ष्मेः संपरिष्वक्तो रंहतीति ? अत उत्तरं पठति --

त्र्यात्सकत्वाच्तु भूयस्त्वात्‌ ।। 3.1.2 ||
|| 3.1.2 ।।

तु-शब्देन चोदितामाशङ्कामुच्छिनत्ति । त्रयात्मिका हि आपः, त्रिवृत्करणश्रुतेः; तास्वारम्भिकास्वभ्युपगतास्वितरदपि
भूतद्वयमवश्यममभ्युपगन्तव्यं भवति| त्रयात्मकश्च देहः, त्रयाणामपि तेजोबन्नानां तस्मिन्कार्योपलब्धेः । पुनश्च त्रयात्मकः,
त्रिधातुत्वात्‌ ~- त्रिभिर्वातपित्तश्लेष्मभिः; न स भूतान्तराणि प्रत्याख्याय केवलाभिरद्‌भिरारब्धुं शक्यते ।
तस्माद्भूयस्त्वापक्षोऽयम्‌ -- 'आपः पुरुषवचसः' इति ~ प्रश्नप्रतिवचनयोरपृशब्दः, न कैवल्यापेक्षः; सर्वदेहेषु हि
रसलोहितादिद्रवभूयस्त्वं दृश्यते। ननु पार्थिवो धातुरभूयिष्ठो देहेषूपलभ्यते; नैष दोषः-- इतरापेक्षया अपां बाहुल्यं
भविष्यति; दृश्यते च शुक्रशोणितलक्षणेऽपि देहवबीजे द्रवबाहुल्यम्‌ | कर्म च निमित्तकारणं देहान्तरारम्भे; कर्माणि च
अग्निहोत्रादीनि सोमाज्यपयपप्रभृतिद्रवद्रव्यव्यपाश्रयाणि; कर्मसमवायिन्यश्च आपः श्रद्धाशब्दोदिताः सह
कर्मभिर्युलोकाख्येऽग्नौ हूयन्त इति वक्ष्यति; तस्मादप्यपां बाहुल्यप्रसिद्धिः। बाहूल्याच्च अपशब्देन सर्वेषामेव
देहबीजानां भूतसूक्ष्माणामुपादानमिति निरवद्यम्‌ ।।

प्राणगते च ।। 3.1.3 ।।
|| 3.1.3 ||

प्राणानां च देहान्तरप्रतिपत्तौ गतिः श्राव्यते -- "तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्क्रामंति प्राणमनूत्क्रामन्तं सर्वे प्राणा
अनूत्क्रामन्ति' इत्यादिश्रुतिभिः; सा च प्राणानां गतिर्नाश्रयमन्तरेण संभवतीत्यतः, प्राणगतिप्रयुक्ता
तदाश्रयभूतानामपामपि भूतान्तरोपसृष्टानां गतिरर्थादवगम्यते; न हि निराश्रयाः प्राणाः क्वचिद्‌ गच्छन्ति तिष्ठन्ति वा,
जीवतो दर्शनात्‌ ।।

अंग्न्यादिगतिश्रुतेरिति चेन्न भाक्तत्वात्‌ ।। 3.1.4 ||

|| 3.1.4 ||

स्यादेतत्‌ -- नैव प्राणा देहान्तरप्रतिपत्तौ सह जीवेन गच्छन्ति, अग्न्यादिगतिश्रुतेः; तथा हि श्रुतिः मरणकाले
वागादयः प्राणा अगन्यादीन्देवान्गच्छन्तीति दर्शयति -- "यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्याग्निं वागप्येति वातं प्राणः" इत्यादिना
इति चेत्‌, न, भाक्तत्वात्‌; वागादीनामग्न्यादिगतिश्रुतिर्गोणी, लोमसु केशेषु च अदर्शनात्‌ -- 'ओषधीर्लोमानि
वनस्पतीन्केशाः' इति हि तत्राम्नायते, न हि लोमानि केशाश्चोत्प्लुत्य ओषधीर्वनस्पतींश्च गच्छन्तीति संभवति; न च
जीवस्य प्राणोपाधिप्रत्याख्याने गमनमवकल्पते; नापि प्राणेर्विना देहान्तरे उपभोग उपपद्यते; विस्पष्टं च प्राणानां सह
जीवेन गमनमन्यत्र श्रावितम्‌; अतो वागाद्यधिष्ठात्रीणामगन्यादिदेवतानां वागाद्युपकारिणीनां मरणकाले
उपकारनिवृत्तिमात्रमपेक्ष्य -- वागादयोऽग्न्यादीन्गच्छन्तीत्युपचर्यते ||

प्रथमेऽश्रवणादिति चेन्न ता एव ह्युपपत्तेः ।। 3.1.5 ||

|| 3.1.5 ।|

स्यादेतत्‌ -- कथं पुनः 'पञ्चम्यामाहूतावापः पुरुषवचसो भवन्ति इत्येतत्‌ निर्धारयितुं पार्यते, यावता नैव
प्रथमेऽग्नावपां श्रवणमस्ति? -- इह हि द्युलोकप्रभृतयः पञ्चाग्नयः पञ्चानामाहूुतीनामाधारत्वेनाधीताः; तेषां च प्रमुखे
असौ वाव वोको गौतमाग्निः इत्युपन्यस्य 'तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवाः श्रद्धां जुह्वति! इति श्रद्धा होम्यद्रव्यत्वेन
आवेदिता; न तत्र आपो होम्यद्रव्यतया श्रुताः; यदि नाम पर्जन्यादिषृत्तरेषु चुर्ष्वग्निष्वपां होम्यद्रव्यता परिकल्प्येत,
परिकल्प्यतां नाम, तेषु होतव्यतयोपात्तानां सोमादीनामवब्बहुलत्वोपपत्तेः; प्रथमे त्वग्नौ श्रुतां श्रद्धां परित्यज्य अश्रुता
आपः परिकल्प्यन्त इति साहसमेतत्‌; श्रद्धा च नाम प्रत्ययविशेषः, प्रसिद्धिसामर्थ्यात्‌; तस्मादयुक्तः पञ्चम्यामाहूतावपां
पुरुषभाव इति चेत्‌ --

नैष दोषः; हि यतः तत्रापि प्रथमेऽग्नौ ता एवापः श्रद्धाशब्देनामिप्रेयन्ते; कुतः ? उपपत्तेः; एवं
ह्यादिमध्यावसानसंगानात्‌ अनाकुलमेतदेकवाक्यमुपपद्यते; इतरथा पुनः, पञ्चम्यामाहुतौ अपां पुरुषवचस्त्वप्रकारे पृष्टे,
प्रतिववनावसरे प्रथमाहुतिस्थाने यद्यनपो होम्यद्रवयं श्रद्धां नामावतारयेत्‌ -- ततः अन्यथा प्रश्नोऽन्यथा
प्रतिवचनमित्येकवाक्यता न स्यात्‌। 'इति तुं पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति" इति च उपसंहरन्‌ एतदेव
दर्शयति| श्रद्धाकार्यं च सोमवृष्ट्यादि स्थूलीभवदव्बहूलं लक्ष्यते; सा च श्रद्धाया अप्त्वे युक्तिः। कारणानुरूपं हि कार्यं
भवति। न च श्रद्धाख्यः प्रत्ययः, मनसो जीवस्य वा धर्मः सन्‌ धर्मिणो निष्कृष्य होमायोपादातुं शक्यते -- पश्वादिभ्य
इव हृदयादीनि इति, आप एव श्रद्धाशब्दा भवेयुः | श्रद्धाशब्दश्वाप्सूपपद्यते, वेदिकप्रयोगदर्शनात्‌ -- श्रद्धा वा आपः
इति। तनुत्वं श्रद्धासारूप्यं गच्छन्ति आपो देहबीजभूता इत्यतः, श्रद्धाशब्दाः स्युः-- यथा सिहपराक्रमो नरः सिहशब्दो
भवति| श्रद्धापूर्वककर्मसमवायाच्च अप्सु श्रद्धाशब्द उपपद्यते, मञ्वशब्द इव पुरुषेषु; श्रद्धाहेतुत्वाच्च
श्रद्धाशब्दोपपत्तिः, 'आपो हास्मे श्रद्धां संनमन्ते पुण्याय कर्मणे' इति श्रुतेः ।।

अश्रुतत्वादिति चेन्नष्टादिकारिणां प्रतीतेः ।। 3.1.6 ।।

|| 3.1.6 ।।

अथापि स्यात्‌ ~- प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां नाम आपः श्रद्धादिक्रमेण पञ्चम्यामाहुतौ पुरुषाकारं प्रतिपद्येरन्‌; न तु

तत्संपरिष्वक्ता जीवा रंहेयुः, अश्रुत्वात्‌ -- न ह्यत्र अपामिव जीवानां श्रावयिता कश्चिच्छब्दोऽस्ति; तस्मात्‌ 'रंहति
संपरिष्वक्तः' इत्ययुक्तम्‌ -- इति चेत्‌, नैष दोषः; कुतः? इष्टादिकारिणां प्रतीतेः-- 'अथ य इमे ग्राम इष्टापूर्त
दत्तमित्युपासते ते धूममभिसंभवन्ति' इत्युपक्रम्य इष्टादिकारिणां धूमादिना पितृयाणेन पथा चन्द्रप्राप्ति कथयति
आकाशाच्चन्द्रमसमेष सोमो राजा' इति; त एवेहापि प्रतीयन्ते, ' तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवाः श्रद्धां जुह्वति तस्या आहूृतेः
सोमो राजा संभवति! इति श्रुतिसामान्यात्‌ । तेषां च अन्निहोत्रदर्शपूर्णमासादिकर्मसाधनमूता दधिपयप्रभृतयो
द्रवद्रव्यभूयस्त्वात्परत्यक्षमेव आपः सन्ति; ता आहवनीये हुताः सूक्ष्मा आहूत्योऽपूर्वरूपाः सत्यः तानिष्टादिकारिण
आश्रयन्ति -- तेषां च शरीरं नैधनेन विधानेनान्त्येऽग्नावृत्विजो जुह्वति -- 'असौ स्वर्गाय लोकाय स्वाहा' इति;
ततस्ताः श्रद्धापूर्वककर्मसमवायिन्य आहूतिमय्य आपोऽपूर्वरूपाः सत्यः तानिष्टादिकारिणो जीवन्परिवेष्ट्य अमुं लोकं
फलदानाय नयन्तीति यत्‌, तदत्र जुहोतिना अभिधीयते ~- श्रद्धां जुह्वतीति । तथा च अग्निहोत्र
षट्‌प्रश्नीनिर्ववनरूपेण वाक्यशेषेण 'ते वा एते आहुती हुते उत्क्रामतः' इत्येवमादिना अग्निहोत्राहुत्योः फलारम्भाय
लोकान्तरप्रापपिर्द्शिता। तस्मादाहूतीमयीभिरद्‌भिः संपरिष्वक्ता जीवा रंहन्ति स्वकर्मफलोपभो गायेति श्लिष्यते ।।

कथं पुनरिदमिष्टादिकारिणां स्वकर्मफलोपभोगाय रंहणं प्रतिज्ञायते, यावता तेषां धूमप्रतीकेन वर्त्मना
चन्द्रमसमधिरूढानामन्नभावं दर्शयति -- 'एष सोमो राजा तद्देवानामन्नं तं तेवा भक्षयन्ति' इति, 'ते चन्द्रं प्राप्यान्नं
भवन्ति तांस्तत्र देवा यथा सोमं राजानमाप्यायस्वापक्षीयस्वेत्येवमेतांस्त्र भक्षयन्ति' इति च समानविषयं श्रुत्यन्तरम्‌? न
च व्याघ्रादिभिरिव देवेर्भक्ष्यमाणानामुपभोगः संभवतीति; अत उत्तरं पठति --

भाक्तं वानात्वित्त्वात्तथाहि दर्शयति ।। 3.1.7 ||
|| 3.1.7 ||

वा-शब्दश्वोदितदोषव्यावर्तनार्थः। भाक्तमेषामत्रत्वम्‌, न मुख्यम्‌; मुख्ये ह्यन्नत्वे 'स्वर्गकामो यजेत्‌
इत्येवंजातीयकाधिकारश्रुतिरुपरुध्येत; चन्द्रमण्डले चेदिष्टादिकारिणामुपभोगो न स्यात्‌, किमर्थमधिकारिण इष्टादि
आयासबहूलं कर्म कुर्युः । अन्नशब्दश्चोपभो गहेतुत्वसामान्यात्‌ अनन्नेऽप्युपचर्यमाणो दृश्यते, यथा -- विशोऽन्नं राज्ञां
पशवोऽन्नं विशामिति। तस्मादिष्टस्त्रीपुत्रमित्रभृत्यादिभिरिव गुणभावोपगतेरिष्टादिकारिभिर्यत्सुखविहरणं देवानाम्‌,
तदेवेषां भक्षणमभिप्रेतम्‌, न मोदकादिवच्चर्वणं निगरणं वा। "न ह वे देवा अश्नन्ति न पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा
तृप्यन्ति" इति च देवानां चर्वणादिव्यापारं वारयति । तेषां च इष्टादिकारिणां देवान्प्रति गुणभावोपगतानामप्युपभोग
उपपद्यते, राजोपजीविनामिव परिजनानाम्‌। अनात्मवित्त्वाच्च इष्टादिकारिणां देवोपभोग्यभाव उपपद्यते; तथा हि
श्रुतिरनात्मविदां देवोपभोग्यतां दर्शयति -- 'अथ योऽन्यां देवतामुपास्तेऽन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद यथा
पशुरेवं स देवानाम्‌" इति; स चास्मिन्नपि लोके इष्टादिभिः कर्मभिः प्रीणयन्पशुवदेवानामुपकरोति, अमुघिन्नपि लोके
तदुपजीवी तदादिष्टं फलमुपभुञ्जानः पशुवदेव देवानामुपकरोतीति गम्यते ।।

अनात्मवित्त्वात्‌ तथा हि दर्शयति इत्यस्य अपरा व्याख्या -- अनात्मविदो ह्येते केवलकर्मिण इष्टादिकारिणः, न
ज्ञानकर्मसमुच्चयानुष्ठायिनः पञ्चाग्निविद्यामिह आत्मविद्येत्युपचरन्ति, प्रकरणात्‌;
पञ्चाग्निविद्याविहीनत्वाच्वेदमिष्टादिकारिणां गुणवादेनान्नत्वमुद्‌भाव्यते पञ्चाग्निविज्ञानप्रशंसायै; पञ्चाग्निविद्येह
विधित्सित, वाक्यतात्पर्यावगमात्‌; तथा हि श्रुत्यन्तरं चन्द्रमण्डले भोगसद्‌भावं दर्शयति -- 'स सोमलोके
विभूतिमनुभूय पुनरावर्तते' इति; तथा अन्यदपि श्रुत्यन्तरम्‌ 'अथ ये शतं पिवृणां जितलोकानामानन्दाः स एकः कर्म
देवानामानन्दो ये कर्मणा देवत्वमभिसंपद्यन्ते' इति इष्टादिकारिणां देवैः सह संवसतां भो गप्राप्तिं दर्शयति । एवं
भाक्तत्वादन्नमाववचनस्य, इष्टादिकारिणोऽत्र जीवा रंहन्तीति प्रतीयते। तस्मात्‌ "रहति संपरिष्वक्तः! इति युक्तमेवोक्तम्‌
| |

कृतात्ययेऽनुशयवान्‌ दृष्टस्मृतिभ्यां यथेतमनेवञ्च ।। 3.1.8 ।।

कृतात्ययाधिकरणम्‌ ।। 3.1.8 ।।

इष्टादिकारिणां धूमादिना वर्त्मना चन्द्रमण्डलमधिरूढानां भुक्तभो गानां ततः प्रत्यवरोह आम्नायते --

तस्मिन्यावत्संपातमुषित्वाथेतमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते यथेतम्‌" इत्यारभ्य, -- यावत्‌ -- रमणीयचरणा
ब्राह्मणादियोनिमापद्यन्ते कपूयचरणाः श्वादियोनिमिति। तत्रेदं त्रदं विचार्यते ~ किं निरनुशया

भुक्त कृत्स्नकर्माणोऽवरोहन्ति, आहोस्वित्सानुशया इति। किं तावत्प्राप्तम्‌ ? निरनुशया इति;

कुतः? 'यावत्संपातम्‌' इति

विशेषणात्‌ -- संपातशब्देनात्र कर्माशय उच्यते, संपतन्ति अनेन अस्माल्लोकात्‌ अमुं लोकं फलोपभो गायेति;

यावत्संपातमुषित्वा' इति च कृत्स्नस्य तस्य कृतस्य तत्रैव भुक्ततां दर्शयति; "तेषां यदा तत्पर्यवति' इति च

श्रुत्यन्तरेणैव एवार्थः प्रदर्श्यते । स्यादेतत्‌ -- यावदमुिंल्लोके उपभोक्तव्यं कर्म तावदुपभुङ्क्त इति कल्पयिष्यामीति;

नैवं कल्पयितुं शक्यते, 'यत्किच' इत्यन्यत्र परामर्शात्‌ ~- प्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यत्किचेह करोत्ययम्‌ ।

तस्माल्लोकात्पुनरेत्यस्मै लोकाय कर्मणे' इति हि अपरा श्रुतिः 'यत्किच' इत्यविशेषपरामर्शेन कृत्स्नस्येह कृतस्य

कर्मणः तत्र क्षयिततां दर्शयति। अपि च प्रायणमनारब्धफलस्य कर्मणोऽभिव्यञ्जकम्‌; प्राक्प्रायणात्‌ आरब्धफलेन
कर्मणा प्रतिबद्धस्याभिव्यक्त्यनुपपत्तेः; तच्च अविशेषाद्यावत्किचिदनारब्धफलं तस्य सर्वस्याभिव्यञ्जकम्‌; न हि

साधारणे निमित्ते नैमित्तिकमसाधारणं भवितुमर्हति; न ह्यविशिष्टे प्रदीपसंनिधो, घटोऽभिव्यज्यते न पट इत्युपपद्यते ।

तस्मात्निरनुशया अवरोहन्तीत्येवं प्राप्ते --

ब्रूमः -- कृतात्ययेऽनुशयवानिति। येन कर्मबृन्देन चन्द्रमसमारूढाः फलोपभोगाय, तस्मिन्नुपभोगेन क्षयिते, तेषां

यदम्मयं शरीरं चन्द्रमस्युपभोगायारब्धम्‌, तत्‌ उपभोगक्षयदर्शनशोकाग्निसंपकर्त्प्रिविलीयते --

सवितृकिरणसंपर्कादिवहिमकरकाः, हुतभुगर्चिःसंपर्कादिव च घृतकाठिन्यम्‌; ततः कृतात्यये कृतस्येष्टादेः कर्मणः

फलोपभोगेनोपक्षये सति, सानुशया एवेममवरोहन्ति; केन हेतुना ? दृष्टस्मृतिभ्यामित्याह । तथा हि प्रत्यक्षा श्रुतिः
सानुशयानामवरोहं दर्शयति -- 'तद्य इह रमणीयचरणा अभ्याशो ह यत्ते रमणीयां योनिमापद्यरन्ब्राह्मणयोनि वा
क्षत्रिययोनि वा वैश्ययोनिं बाथ य इह कपूयचरणा अभ्याशो ह यत्ते कपूयां योनिमापद्येरञश्वयोनि वा सूकरयोनिं वा

चाण्डालयोनि वा' इति; चरणशब्देनानुशयः सूच्यत इति वर्णयिष्यति। दृष्टश्चायं जन्मनैव प्रतिप्राण्युच्चावचरूप
उपभोगः प्रविभज्यमान आकस्मिकत्वासंभवादनुशयसद्भावं सूचयति, अभ्युदयप्रत्यवाययोः सुकृतदुष्कृतहेतुत्वस्य

सामान्यतः शास्त्रेणावगमितत्वात्‌। स्मृतिरपि -- 'वर्णा आश्रमाश्च स्वकर्मनिष्ठाः प्रेत्य कर्मफलमनुभूय ततः शेषेण
विशिष्टदेशजातिकुलरूपायुश्रुतवृत्तवित्तसुखमेधसो जन्म प्रतिपद्यन्ते" इति सानुशयानामेवावरोहं दर्शयति ।।

कः पुनरनुशयो नामेति -- केचित्तावदाहुः -- स्वर्गर्थस्य कर्मणो भूक्तफलस्यावशेषः कश्चिदनुशयो नाम,

ाण्डानुसारिस्नेहवत्‌ -- यथा हि स्नेहभाण्डं रिच्यमानं न सर्वात्मना रिच्यते, भाण्डानुसार्येव

कश्चित्स्नेहशेषोऽवतिष्ठते, तथा अनुशयोऽपीति। ननु कार्यविरोधित्वाददृष्टस्य न भुक्तफलस्यावशेषावस्थानं न्याय्यम्‌;
नायं दोषः; न हि सर्वात्मना भुक्तफलत्वं कर्मणः प्रतिजानीमहे। ननु निरवशेषकर्मफलोपमो गाय चन्द्रमण्डलमारूढाः;

बाढम्‌ -- तथापि स्वल्पकर्मावशेषमात्रेण तत्रावस्थानं न लभ्यते; यथा किल कश्चित्सेवकः सकलैः सेवोपकरणैः

राजकुलमुपसृप्तश्चिरप्रवासात्परिक्षीणवहूपकरणश्छत्रपादुकादिमात्रावशेषो न राजकुलेऽवस्थातुं

एवमनुशयमात्रपरिग्रहो न चन्द्रमण्डलेऽवस्थातुं शक्नोतीति ।।

शक्नोति,

न चैतद्यक्तमिव | न हि स्वर्गार्थस्य कर्मणो भुक्तफलस्यावशेषानुवृत्तिरुपपद्यते, कार्यविरोधित्वात्‌

-- इत्युक्तम्‌|

नन्वेतदयप्युक्तम्‌ -- न स्वर्गफलस्य कर्मणो निखिलस्य भूक्तफलत्वं भविष्यतीति; तदेतदपेशलम्‌ -- स्वर्गार्थं किल कर्म

स्वर्मस्थस्यैव स्वर्गफलं निखिलं न जनयति, स्वर्गच्युतस्यापि कंचित्फललेशं जनयतीति; न शब्दप्रमाणका

नामीदृशी

कल्पना अवकल्पते; स्नेहभाण्ड तु स्नेहलेशानुवृत्तिर्दष्टत्वादुपपद्यते; तथा सेवकस्योपकरणलेशानुवृत्तिश्च दृश्यते; न

त्विह तथा स्वर्गफलस्य कर्मणो लेशानुवृत्तिर्ृश्यते; नापि कल्पयितुं शक्यते, स्वर्गफलत्वशास्त्रविरोधात्‌। अवश्यं

चैतदेवं विज्ञेयम्‌ -- न स्वर्गफलस्येष्टादेः कर्मणो भाण्डानुसारिस्नेहवदेकदेशोऽनुवर्तमानोऽनुशय इति; यदि हि येन

सुकृतेन कर्मणा इष्टादिना स्वर्गमन्वभूवन्‌, तस्थैव कश्चिदेकदेशोऽनुशयः कल्प्येत,
स्यात्‌, न विपरीतः; तत्रेयमनुशयविभागश्रुतिरुपरुध्येत -- "तद्य इह रमणीयचरणाः

ततो

रमणीय एवैकोऽनुशयः
अथ य इह कपूयचरणाः

इति। तस्मादामुषिकफले कर्मजाते उपभुक्तेऽवशिष्टमेहिकफलं कर्मान्तरजातमनुशयः, तद्दन्तोऽवरोहन्तीति ।।

यदुक्तम्‌ -- 'यत्किच' इत्यविशेषपरामर्शत्सर्वस्येह कृतस्य कर्मणः फलोपभोगेनान्तं प्राप्य निरनुशया

अवरोहन्तीति, नैतदेवम्‌; अनुशयसद्‌भावस्यावगमित्वात्‌, यत्किविदिह कृतमामुषिकफलं कर्म आरब्धभोगम्‌, तत्सर्व
फलोपभोगेन क्षपयित्वा -- इति गम्यते। यदप्युक्तम्‌ -- प्रायणम्‌ अविशेषादनारब्धफलं कृत्स्नमेव कर्माभिव्यनक्ति; तत्र
केनचित्कर्मणामुभिंल्लोके फलमारभ्यते, केनचिदस्मिन्‌ इत्ययं विभागो न संभवतीति --
तदप्यनुशयसद्‌भावप्रतिपादनेनैव प्रत्युक्तम्‌। अपि च केन हेतुना प्रायणमनारब्धफलस्य कर्मणोऽभिव्यञ्जकं प्रतिज्ञायत
इति वक्तव्यम्‌; आरब्धफलेन कर्मणा प्रतिबद्धस्येतरस्य वृत््युद्भवानुपपत्तेः, तदुपशमात्‌ प्रायणकाले वृत्त्युद्भवो
भवतीति यद्युच्यते -- ततो वक्तव्यम्‌ -- यथेव तर्हिं पाव्प्रायणात्‌ आरब्धफलेन कर्मणा प्रतिबद्धस्य इतरस्य
वृत्त्युद्भवानुपपत्तिः, एवं प्रायणकालेऽपि विरुद्धफलस्यानेकस्य कर्मणो युगपत्फलारम्भासंभवात्‌ बलवता प्रतिबद्धस्य
दुर्बलस्य वृत््युद्भवानुपपत्तिरिति। न हि अनारब्धफलत्वसामान्येन जात्यन्तरोपभोग्यफलमप्यनेकं कर्म एकस्मिन्प्रायणे
युगपदभिव्यक्तं सत्‌ एकां जातिमारभत इति शक्यं वक्तुम्‌, प्रतिनियतफलत्वविरोधात्‌; नापि कस्यचित्कर्मणः
प्रायणेऽभिव्यक्तिः कस्यचिदुच्छेद इति शक्यते वक्तुम्‌, एेकान्तिकफलत्वविरोधात्‌; न हि प्रायश्चित्तादिभिर्हतुभिर्विना
कर्मणामुच्छेदः संभाव्यते; स्मृतिरपि विरुद्धफलेन कर्मणा प्रतिबद्धस्य कर्मान्तरस्य चिरमवस्थानं दर्शयति --
"कदाचित्सुकृतं कर्म कृटस्थमिह तिष्ठति| मज्जमानस्य संसारे यावदुःखाद्विमुच्यते' इत्येवंजातीयका । यदि च
कृत्स्नमनारब्धफलं कर्म एकस्मिन्प्रायणेऽभिव्यक्तं सत्‌ एकां जातिमारमेत, ततः
स्वर्मनरकतिर्यग्योनिष्वधिकारानवगमात्‌, धर्मधि्मानुत्पत्तौ निमित्ताभावात्‌ नोत्तरा जातिरुपपद्येत, ब्रह्महत्यादीनां च
एकैकस्य कर्मणोऽनेकजन्मनिमित्तत्वं स्मर्यमाणमुपरुध्येत; न च धमधिर्मयोः स्वरूपफलसाधनादिसमधिगमे
शास्त्रादतिरिक्तं कारणं शक्यं संभावयितुम्‌। न च दृष्टफलस्य कर्मणः कारीयदिः प्रायणमभिव्यञ्जकं संभवतीति,
अव्यापिकापीयं प्रायणस्याभिव्यञ्जकत्वकल्पनाः; प्रदीपोपन्यासोऽपि कर्मबलाबलप्रदर्शनेनैव प्रतिनीतः;
सथूलसूक्ष्मरूपाभिव्यक्तिवच्वेदं द्रष्टव्यम्‌ -- यथा हि प्रदीपः समानेऽपि संनिधाने स्थूलं रूपमभिव्यनक्ति क्ति, न सूक्ष्मम्‌ -
एवं प्रायणं समानेऽप्यनारब्धफलस्य कर्मजातस्य प्राप्तावसरत्वे बलवतः कर्मणो वृत्तिमुद्‌भावयति, न दुर्बलस्येति।
तस्माच्छरुतिस्मृतिन्यायविरोधादश्लिष्टोऽयमशेषकर्माभिव्यक्त्यभ्युपगमः। शेषकर्मसद्‌भावेऽनिर्मोक्षप्रसङ्ग
इत्ययमप्यस्थाने संभ्रमः, सम्यग्दर्शनादशेषकर्मक्षयश्रुतेः। तस्मात्‌ स्थितमेतदेव -- अनुशयवन्तोऽवरोहन्तीति। ते च
अवरोहन्तो यथेतमनेवं च अवरोहन्ति; यथेतमिति यथागतमित्यर्थः; अनेवमिति तद्विपर्ययेणेत्यर्थः। धूमाकाशयोः
पितृयाणेऽध्वन्युपात्तयोरवरोहे संकीर्तनात्‌ यथेतंशब्दाच्च यथागतमिति मिति प्रतीयते ; रात्रयाद्यसंकीर्तनादभ्राद्युपसंख्यानाच्च
विपर्ययोऽपि प्रतीयते ||

चरणादिति चेन्नोपलक्षणार्थति कार्ष्णाजिनिः ।। 3.1.9 ||

|| 3.1.9 ।।|

अथापि स्यात्‌ -- या श्रुतिरनुशयसद्भावप्रतिपादनायोदाहृता -- 'तद्य इह रमणीयचरणाः" इति, सा खलु चरणात्‌
योन्यापत्ति दर्शयति, नानुशयात्‌; अन्यच्चरणम्‌, अन्योऽनुशयः -- चरणं चारित्रम्‌ आचारः शीलमित्यनर्थान्तरम्‌,
अनुशयस्तु भक्तफलात्कर्मणोऽतिरिक्तं कर्म अभिप्रेतम्‌; श्रुतिश्च कर्मवरणे भेदेन व्यपदिशति -- "यथाकारी यथाचारी
तथा भवति इति, ' यान्यनवद्यानि कर्माणि तानि सेवितव्यानि नो इतराणि यान्यस्माक; सुचरितानि तानि
त्वयोपास्यानि! इति च; तस्मात्‌ चरणाद्योन्यापत्तिश्रुतेः नानुशयसिद्धिः इति चेत्‌, नैष दोषः -- यतोऽनुशयोपलक्षणार्थैव
एषा चरणश्रुतिरिति कारष्णाजिनिराचार्यो मन्यते ।।

आनर्थक्यमिति चेन्न तदपेक्षत्वात्‌ ।। 3.1.10 ।।
|| 3.1.10 ।।

स्यादेतत्‌ -- कस्मात्पुनश्वरणशब्देन श्रौतं शीलं विहाय लाक्षणिकः अनुशयः प्रत्याय्यते? ननु शीलस्यैव श्रौतस्य
विहितप्रतिषिद्धस्य साध्वसाधुरूपस्य शुभाशुभयोन्यापत्तिः फलं भविष्यति; अवश्यं च शीलस्यापि
किचित्फलमभ्युपगन्तव्यम्‌, अन्यथा ह्यानर्थक्यमेव शीलस्य प्रसज्येत -- इति चेत्‌, नैष दोषः; कुतः? तदपेक्षत्वात्‌;
इष्टादि हि कर्मजातं चरमापेक्षम्‌; न हि सदाचारहीनः कश्चिदधिकृतः स्यात्‌ -- आचारहीनं न पुनन्ति वेदाः

इत्यादिस्मृतिभ्यः | पुरुषार्थत्वेऽप्याचारस्य न आनर्थक्यम्‌; इष्टादौ हि कर्मजाते फलमारभमाणे तदपेक्ष एवाचारस्तत्रैव
कंचिदतिशयमारप्स्यते। कर्म च सर्वार्थकारि -- इति श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धिः। तस्मात्कर्मैव शीलोपलक्षितमनुशयभूतं
योन्यापत्तौ कारणमिति कार्ष्णाजिनेर्मतम्‌; न हि कर्मणि संभवति शीलात्‌ योन्यापत्ति्युक्ता; न हि पद्भ्यां पलायितुं
पारयमाणो जानुभ्यां रंहितुमर्हति -- इति ।।

सुकृतदुष्कृते एवेति तु बादरिः ।। 3.1.11 ।।

|| 3.1.11 ।।

बादरिस्त्वाचार्यः सुकृतदुष्कृते एव चरणशब्देन प्रत्याय्येते इति मन्यते; चरणम्‌ अनुष्ठान कर्मेत्यनर्थान्तरम्‌। तथा हि
अविशेषेण कर्ममात्रे चरतिः प्रयुज्यमानो दृश्यते -- यो हि इष्टादिलक्षणं पुण्यं कर्म करोति, तं लौकिका आचक्षते --
धर्म चरत्येष महात्मेति। आचारोऽपि च धर्मविशेष एव । भेदव्यपदेशस्तु कर्मचरणयो्ब्रह्मपरिव्राजकन्यायेनाप्युपपद्यते |
तस्मात्‌ रमणीयचरणाः प्रशस्तकर्माणः, कपूयचरणा निन्दितकर्माणः इति निर्णयः ।।

अनिष्टादिकारिणामपि च श्रुतम्‌ ।। 3.1.12 ।।

अनिष्टादिकार्यधिकरणम्‌ ।। 3.1.12 ||

इष्टादिकारिणश्चन्द्रमसं गच्छन्तीत्युक्तम्‌। ये त्वितरेऽनिष्टादिकारिणः, तेऽपि किं चन्द्रमसं गच्छन्ति, उत न
गच्छन्तीति चिन्त्यते। तत्र तावदाह -- इष्टादिकारिण एव चन्द्रमसं गच्छन्तीत्येतत्‌ न; कस्मात्‌?
यतोऽनिष्टादिकारिणामपि चन्द्रमण्डलं गन्तव्यत्वेन श्रुतम्‌। तथा हि अविशेषेण कौषीतकिनः समामनन्ति - ध्ये वैके
चास्माल्लोकात्प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति' इति। देहारम्भोऽपि च पुनर्जायमानानां न अन्तरेण चन्दरप्राप्तिम्‌
अवकल्पते, 'पञ्चम्यामाहूतौ' इत्याहुतिसंख्यानियमात्‌। तस्मात्सर्व एव चन्द्रमसमासीदेयुः । इष्टादिकारिणामितरेषां च
समानगतित्वं न युक्तमिति चेत्‌, न, इतरेषां चन्द्रमण्डले भोगाभावात्‌ ||

संयमने त्वनुभूयेतरे षामारोहावरोहौ तद्‌ गतिदर्शनात्‌ ।। 3.1.13 ।।
|| 3.1.13 ।।

तु-शब्दः पक्षं व्यावर्तयति । नैतदस्ति -- सर्वे चन्द्रमसं गच्छन्तीति; कस्मात्‌? भोगायैव हि चन्द्रारोहणम्‌, न
निष्प्रयोजनम्‌; नापि प्रत्यवरोहायैव, -- यथा कश्विदुक्षमारोहति पुष्पफलोपादानाय, न निष्प्रयोजनम्‌, नापि पतनायैव;
भोगश्च अनिष्टादिकारिणां चन्द्रमसि नास्तीत्युक्तम्‌; तस्मादिष्टादिकारिण एव चन्द्रमसमारोहन्ति, नेतरे। ते तु
संयमनं यमालयमवगाह्य स्वदुष्कृतानुरूपा यामीर्यातना अनुभूय पुनरेव इमं लोकं प्रत्यवरोहन्ति; एवंभूतौ
तेषामारोहावरोहौ भवतः; कुतः? तद्‌गतिदर्शनात्‌; तथा हि यमवचनसरूपा श्रुतिः प्रयताम्‌ अनिष्टादिकारिणां
यमवश्यतां दर्शयति -- 'न सांपरायः प्रतिभाति बालं प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम्‌। अयं लोको नास्ति पर इति मानी
पुनः पुनर्वशमापद्यते मे' इति । "वैवस्वतं संगमनं जनानाम्‌" इत्येवंजातीयकं च बह्वेव यमवश्यताप्राप्तिलिङ्गं भवति ।।

स्मरन्ति च ।। 3.1.14 ||
|| 3.1.14 ||

अपि च मनुव्यासप्रभृतयः शिष्टाः संयमने पुरे यमायत्तं कपूयकर्मविपाकं स्मरन्ति नाचिकेतोपाख्यानादिषु ।।

अपि च सप्त ।। 3.1.15 ।।

|| 3.1.15 ।।

अपि च सप्त नरका रौरवप्रमुखा दुष्कृतफलोपम

कुतस्ते चन्द्रं प्राप्नुयुः इत्यभिप्रायः ।।

ननु विरुद्धमिदम्‌ -- यमायत्ता यातनाः

मो गभूमित्वेन स्मर्यन्ते पौराणिकैः; ताननिष्टादिका

ननिष्टादिकारिणः प्राप्नुवन्ति;

नानाधिष्ठातारः

: स्मर्यन्त इति; नेत्याह -

: पापकर्माणोऽनुभवन्तीति, यावता

1 तेषु रौरवादिषु अन्ये चित्रगुप्तादयो

तत्रापि च तद्व्यापारादविरोधः || 3.1.16 ।।

|| 3.1.16 ।।

चित्रगुप्तादयोऽधिष्ठातारः स्मरन्यते ।।

विद्याकर्मणोरिति तु प्रकृतत्वात्‌ ।। 3.1.17 ।।

|| 3.1.17 ||

पञ्चाग्निविद्यायाम्‌

कतरेणचन तानीमानि
संपूर्यते' इति । तत्र
पथोः प्रतिपदे प्रकृते -- "तद्य इत्थं विदुः इति विद्या, तया प्रतिपत्तव्यो देवयानः पन्थाः प्रकीर्तितः;

नीमा
एतयोः

्षुद्राण्यसकृदावर्तीनि भूतानि
: पथोरिति विद्याकर्मणोरित्येतत्‌

तेष्वपि सप्तसु नरकेषु तस्यैव यमस्याधिष्ठातृत्वव्यापाराभ्युपगमादविरोधः; यमप्रयुक्ता एव हि ते

दयो

्‌ "वेत्थ यथासौ लोको न संपूर्यते इत्यस्य प्रश्नस्य प्रतिवचनावसरे श्रूयते -- 'अथेतयोः पथोर्न

नि भवन्ति। जायस्व म्रियस्त्वेत्येतत्तृतीयं

इति

कर्म, तेन प्रतिपत्तव्यः

: पितृयाणः

: पन्थाः प्रकीर्तितः --

एतदुक्तं भवति
्षुद्रजन्तुलक्षणोऽसकृदावर्ती
तेऽपि चन्द्रविम्बमारुह्य

ते-येन

वत

ततो

तृतीयः

५

तीयः पन्था भवतीति; तस्माद

विद्यासाधनेन देवयाने पथ्यधिकृताः

† स्थानं तेनासौ

लोके न

नासाल

; कस्मात्‌? प्रकृतत्वात्‌; विद्याकर्मणी हि देवयानपितृयाणयोः

"इष्टापूर्ते दत्तम्‌

तत्पमक्रियायाम्‌ 'अथेतयोः पथोर्न कतरेणचन! इति श्रुतम्‌।

:, नापि कर्मणा पितृयाणे,

तेषामेष

स्म

पि न अनिष्टादिका

भिख्चन्द्रमाः प्राप्यते स्यादेतत्‌

॥३।

ऽवरुद्य क्षद्रजन्तुत्वं प्रतिपत्स्यन्त इति; तदपि नास्ति, आरोहानर्थक्यात्‌। अपि च सर्वेषु

प्रयत्सु चन्द्रलोकं प्राप्नुवत्सु
प्रतिवचनं दातव्यम्‌
अवरोहादप्यसंपूरणमुपपद्यते

वत्सु असौ लोकः प्रयद्भिः संपूर्यत
्‌, यथा असौ लोको न संपूर्यते। अवरोहाभ्युपगमादसंपूरणोपपत्तिरिति चेत्‌, न, अश्रुतत्वात्‌; सत्यम्‌

-- इत्यतः प्रश्नविरुद्धं प्रतिवचनं प्रसज्येत; तथा हि

संपूर्यते' इति;

; श्रुतिस्तु

तृतीयरः
<

तूृतीयस्थानोक्त्यान
अधिकृतापे कृत

सर्वे

गच्छन्तीति ।।

क्त्यानर्थक्यप्रसङ्गात्‌

-शब्दस्तु

| तु

थानसंकीर्तनेन असंपूरणं दर्शयति -- "एतत्तृतीयं

तेन अनारोहादेव असंपूरणमिति युक्तम्‌; अवरोहस्येष्टादिकारिष्वप्यविशिष्टत्वे सति

† स्थानं तेनासौ लोको न

शाखान्तरीयवाक्यप्रभवामशेषगमनाशङ्कामुच्छिनत्ति

; एवं सति

क्षः शाखान्तरीये वाक्ये सर्वशब्दोऽवतिष्ठते - ये वै केचिदधिकृता

7 अस्माल्लोकात्प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते

यत्पुनरुक्तम्‌ -- देहलाभो पपत्तये सर्वे चन्द्रमसं गन्तुमर्हन्ति, "पञ्चम्यामाहुतौ ..
तत्परत्युच्यते

न तृतीये तथोपलब्धः ।। 3.1.18 ।।

|| 3.1.18 ||

न्‌ तृतीये

तीये स्थाने देहलाभाय पञ्चसंख्यानियम आहूतीनामादर्तव्यः; कुतः

अन्तरेणैवाहुतिसंख्यानियम न्त्‌

वर्णितेन

इति। अपि च 'पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो

:? तथोपलब्धेः;

तथा हि

इत्याहुतिसंख्यानियमादिति,

तेन प्रकारेण तृतीयस्थानप्राप्तिरुपलभ्यते -- 'जायस्व प्रियस्वेत्येतत्तृतीयं

तृतीयं स्थानम्‌'

भवन्ति' इति मनुष्यशरीरहेतुत्वेन आहूतिसंख्या कीर्त्यते, न

कीटपतङ्गादिशरीरहेवुत्वेन, पुरुषशब्दस्य मनुष्यजातिवचनत्वात्‌। अपि च पञ्चम्यामाहूतावपां

पुरुषवचस्त्वमुपदिश्यते, न अपञ्चम्यामाहुतौ पुरुषवचस्त्वं प्रतिषिध्यते, वाक्यस्य दव्यर्थतादोषात्‌। तत्र

येषामारोहावरोहौ, संभवतः, तेषां पञ्चम्यामाहुतौ देह उद्भविष्यति;
भूतान्तरोपसृष्टाभिरद्‌भिर्दह आरप्स्यते ।।

अन्येषां तु विनैवाहुतिसंख्यया

स्मर्यतेऽपि च लोके ।। 3.1.19 ||

|| 3.1.19 ।।

अपि च स्मर्यते लोके, द्रोणधृष्टद्युम्नप्रमृतीनां सीताद्रौपदीप्रमृतीनां च अयोनिजत्वम्‌। तत्र द्रोणादीनां योषिद्धिषया एका

आहूतिर्नास्ति; धृष्टद्युम्नादीनां तु योषित्पुरुषविषये दे अप्याहूती न स्तः। यथा च तत्र आहूतिसंख्यानियमानादरो
भवति, एवमन्यत्रापि भविष्यति| बलाकापि अन्तरेणैव रेतःसेकं गर्भ धत्त इति लोकरूढिः ||

दर्शनाच्च || 3.1.20 ।।

|| 3.1.20 ।।

अपि च चतुर्विधे भूतग्रामे जरायुजाण्डजस्वेदजोद्‌भिज्जलक्षणे स्वेदजोद्‌भिज्जयोः अन्तरेणैव ग्राम्यधर्मम्‌

उत्पत्तिदर्शनात्‌ आहृतिसंख्यानादरो भवति । एवमन्यत्रापि भविष्यति

ननु 'तेषां खल्वेषां भूतानां त्रीण्येव बीजानि भवन्ति आण्डजं जीवजमुद्भिज्जम्‌" इत्यत्र त्रिविध एव भूतग्रामः

श्रूयते; कथं चतुर्विधत्वं भूतग्रामस्य प्रतिज्ञातमिति, अत्रोच्यते --

तृतीयशब्दावरोधः संशोकजस्य ।। 3.1.21 ।।

|| 3.1.21 ।।

आण्डजं जीवजमुद्भिज्जम्‌" इत्यत्र तृतीयेनोद्‌भिज्जशब्देनैव स्वेदजोपसंग्रहः कृतः प्रत्येतव्यः, उभयोरपि

स्वेदजोद्‌भिज्जयोः भूम्युदको द्भेदप्रभवत्वस्य तुल्यत्वात्‌ स्थावरोद्भेदाच्चु विलक्षणो जङ्गमोद्भेद इत्यन्यत्र

स्वेदजोद्‌भिज्जयोर्भदवाद इत्यविरोधः ।।

साभाव्यापत्तिरुपपत्तेः ।। 3.1.22 ||

साभाव्यापतत्यधिकरणम्‌ ।। 3.1.22 ।।

इष्टादिकारिणश्चन्द्रमसमारुह्य तस्मिन्यावत्संपातमुषित्वा ततः सानुशया अवरोहन्तीत्युक्तम्‌; अथावरोहप्रकारः

परीक्ष्यते। तत्रेयमवरोहश्रुतिर्भवति -- 'अथेतमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते यथेतमाकाशमाकाशाद्वायुं वायुर्भूत्वा धूमो भवति

धूमो भूत्वाभ्रं भवत्यभ्रं भूत्वा मेघो भवति मेघो भूत्वा प्रवर्षति' इति। तत्र संशयः -- किमाकाशादिस्वरूपमेवावरोहन्तः
प्रतिपद्यन्ते, किं वा आकाशादिसाम्यमिति। तत्र प्राप्तं तावत्‌ -- आकाशादिस्वरूपमेव प्रतिपद्यन्त इति; कुतः? एवं हि

श्रुतिर्भवति; इतरथा लक्षणा स्यात्‌; श्रुतिलक्षणाविशये च श्रुतिर्न्याय्या, न लक्षणा; तथा च "वायुर्भूत्वा धूमो भवति

इत्येवमादीन्यक्षरणि तत्तत्स्वरूपापत्तौ आञ्जस्येन अवकल्पन्ते; तस्मादाका

शादिस्वरूपप्रतिपत्तिरिति; एवं प्राप्ते, ब्रूमः -

- आकाशादिसाम्यं प्रतिपद्यन्त इति; चन्द्रमण्डले यत्‌ अम्मयं शरीरमुपभो गार्थमारब्धम्‌, तत्‌ उपभोगक्षये सति

प्रविलीयमानं सूक्ष्ममाकाशसमं भवति; ततो वायोर्वशमेति; ततो धूमादि

भिः संपृच्यत इति। तदेतदुच्यते -

"यथेतमाकाशमाकाशाद्वायुम्‌' इत्येवमादिना | कुत एतत्‌? उपपत्तेः; एवं हि एतदुपपद्यते; न हि अन्यस्यान्यभावो मुख्य

उपपद्यते; आकाशस्वरूपप्रतिपत्तौ च वाय्वादिक्रमेणावरोहो नोपपद्यते

; विभुत्वाच्च आकाशेन नित्यसंबद्धत्वात्‌ न

तत्सादृश्यापत्तेरन्यः तत्संबन्धो घटते । श्रुत्यसंभवे च लक्षणाश्रयणं न्याय्यमेव | अत आकाशादितुल्यतापत्तिरेव अत्र
आकाशादिभाव इत्युपचर्यते ||

नातिचिरेण विशेषात्‌ ।। 3.1.23 ||

नातिचिराधिकरणम्‌ ।। 3.1.23 ।।

तत्र अकाशादिप्रतिपत्तौ प्राग्ब्रीह्यादिभावापत्तेः भवति विशयः -- कि दीर्घं दीर्घं कालं
पूर्वपूर्वसादृश्येनावस्थायोत्तरोत्तरसादृश्यं गच्छन्ति, उताल्पमल्पमिति। तत्रानियमः, नियमकारिणः शास्त्रस्याभावादित्येवं
प्राप्ते, इदमाह -- नातिचिरेणेति। अल्पमल्पं कालमाकाशादिभावेनावस्थाय वर्षधाराभिः सह इमां भुवमापतन्ति; कुत
एतत्‌? विशेषदरशनात्‌; तथा हि व्रीह्यादिभावापत्तेरनन्तरं विशिनष्टि -- अतो वै खलु दुर्निष्प्रपतरम्‌' इति; तकार
एकश्छान्दस्यां प्रक्रियायां लुप्तो मन्तव्यः; दुर्निष््रपततरं दुर्निष्क्रमतरम्‌ -- दुःखतरमस्मादत्रीह्यादिभावान्निःसरणं
भवतीत्यर्थः; तत्‌ अत्र दुःखं निष्प्रपतनं प्रदर्शयन्‌ पूर्वेषु सुखं निष्प्रपतनं दर्शयति; सुखदुःखताविशेषश्वायं
निष्प्रपतनस्य कालाल्पत्वदीर्घत्वनिमित्तः, तस्मिन्नवधौ शरीरानिष्पत्तेरुपभो गासंभवात्‌। तस्मादुव्रीह्यादिभावापत्ते प्राकृ
अल्पेनैव कालेनावरोहः स्यादिति ।।

अन्याधिष्ठितेषु पूर्ववदभिलापात्‌ ।। 3.1.24 ।।

अन्याधिष्ठिताधिकरणम्‌ ।। 3.1.24 ।।

तस्मित्नेवावरोहे प्रवर्षणानन्तरं पठ्यते -- 'त इह व्रीहियवा ओषधिवनस्पतयस्तिलमाषा इति जायन्ते' इति तत्र
संशयः -- किमस्मिन्नवधौ स्थावरजात्यापत्नाः स्थावरसुखदुःखभाजोऽनुशयिनो भवन्ति, आहोस्वित्केत्रज्ञान्तराधिष्ठितेषु
स्थावरशरीरेषु संश्लेषमात्रं गच्छन्तीति । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? स्थावरजात्यापत्नास्तत्सुखदुःखभाजोऽनुशयिनो भवन्तीति;
कुत एतत्‌? जनेर्मुख्यार्थत्वोपपत्तेः, स्थावरभावस्य च श्रुतिस्मृत्योरुपभो गस्थानत्वप्रसिद्धेः, पशुहिसादियोगाच्च इष्टादेः
कर्मजातस्यानिष्टफलत्वोपपत्तेः; तस्मान्मुख्यमेवेदमनुशयिनां व्रीह्यादिजन्म, श्वादिजन्मवत्‌ -- यथा श्वयोनिं वा
सूकरयोनि वा चाण्डालयोनि वा' इति मुख्यमेवानुशयिनां श्वादिजन्म तत्सुखदुःखान्वितं भवति, एवं
व्रीह्यादिजन्मापीति। एवं प्राप्ते --

व्रूमः -- अन्यैर्जविरधिष्ठितेषु व्रीह्यादिषु संसर्गमात्रमनुशयिनः प्रतिपद्यन्ते, न तत्सुखदुःखभाजो भवन्ति, पूर्ववत्‌

-- यथा वायुधूमादिभावोऽनुशयिनां तत्संश्लेषमात्रम्‌, एवं ब्रीह्यादिभावोऽपि जातिस्थावरैः संश्लेषमात्रम्‌ कुत एतत्‌?
तद्वदेवेहाप्यभिलापात्‌; कोऽभिलापस्य तद्वदभावः? कर्मव्यापारमन्तरेण संकीर्तनम्‌ -- यथा आकाशादिषु प्रवर्षणान्तेषु
न किंचित्कर्मव्यापारं परामृशति, एवं ब्रीह्यादिजन्मन्यपि। तस्मान्नास्त्यत्र सुखदुःखभाक्त्वमनुशयिनाम्‌। यत्र तु
सुखदुःखभाक्त्वमभिप्रेति, परामृशति तत्र कर्मव्यापारम्‌ -- 'रमणीयचरणाः ... कपूयचरणाः! इति । अपि च
मुख्येऽनुशयिनां व्रीह्यादिजन्मनि, व्रीह्यादिषु लूयमानेषु कण्ड्यमानेषु पच्यमानेषु भक्ष्यमाणेषु च तदभिमानिनोऽनुशयिनः
प्रवेसयुः; यो हि जीवो यच्छरीरमभिमन्यते, स तस्मिन्पीड्यमाने प्रवसति -- इति प्रसिद्धम्‌; तत्र
व्रीह्यादिभावाद्रेतःसिग्भावोऽनुशयिनां नाभिलप्येत; अतः संसर्गमात्रमनुशयिनामन्याधिष्ठितेषु नुशयिनामन्याधिष्ठितेषु व्रीह्यादिषु भवति। एतेन
जनेर्मुख्यार्थत्वं प्रतिब्रूयात्‌, उपभो गस्थानत्वं च स्थावरभावस्य; न च वयमुपभो गस्थानत्वं स्थावरभावस्यावजानीमहे;
भवत्वन्येषां जन्तूनामपुण्यसामर्थ्यैन स्थावरभावमुपगतानाम्‌ एतत्‌ उपभो गस्थानम्‌; चन्द्रमसस्तु अवरोहन्तोऽनुशयिनो न
स्थावरभावमुपभुञ्जत इत्याचक्ष्महे ||

अशुद्धमिति चेन्न शब्दात्‌ ।। 3.1.25 ।।
|| 3.1.25 ।।
यत्पुनरुक्तम्‌ -- पशुहिसादियोगादशुद्धमाध्वरिकं कर्म, तस्यानिष्टमपि फलमवकल्पत इत्यतो मुख्यमेवानुशयिनां
व्रीह्यादिजन्म अस्तु; तत्र गौणी कल्पना अनर्थकेति -- तत्परिहियते -- न, शास््रहेतुत्वाद्धर्माधर्मविज्ञानस्य; अयं धर्मः

अयमधर्म इति शास्त्रमेव विज्ञाने कारणम्‌, अतीद्ियत्वात्तयोः; अनियतदेशकालनिमित्तत्वाच्च -- यस्मिन्देशे काले

निमित्ते च यो धर्मोऽनुष्ठीयते, स एव देशकालनिमित्तान्तरेष्वधर्मो भवति; तेन

न शास्त्रादृते धर्माधर्मविषयं विज्ञानं

कस्यविदस्ति। शास्त्राच्च हिसानुग्रहाद्यात्मको ज्योतिष्टोमो धर्म इत्यवधारितः, स कथमजशुद्ध इति शक्यते वक्तुम्‌
ननु "न हिंस्यात्सर्वा भूतानि' इति शास्त्रमेव भूतविषयां हिंसाम्‌ अधर्म इत्यवगमयति; बाढम्‌ -- उत्सर्गस्तु सः;

अपवादोऽयं च अग्नीषोमीयं पशुमालमेत' इति; उत्सर्गापवादयोश्च व्यवस्थितविषयत्वम्‌

विषयत्वम्‌; तस्माद्िशुद्धं कर्म वैदिकम्‌

शिष्टैरनुष्टीयमानत्वात्‌ अनिन्द्यमानत्वाच्च; तेन न तस्य प्रतिरूपं फलम्‌ जातिस्थावरत्वम्‌। न च श्वादिजन्मवदपि
व्रीह्यादिजन्म भवितुमर्हति; तद्धि कपूयचरणानधिकृत्य उच्यते; नैवमिह वैशेषिकः कश्चिदधिकारोऽस्ति।

अतश्चन्द्रस्थलस्खलितानामनुशयिनां ब्रीह्यादिसंश्लेषमात्रं तद्‌भाव इत्युपचर्यते

रेताःसिग्योगोऽथ ।। 3.1.26 ||

|| 3.1.26 ।।

इतश्च व्रीह्यादिसंश्लेषमात्रं तद्भावः, यत्कारणं व्रीह्यादिभावस्यानन्तरमनुशयिनां रेतःसिग्भाव आम्नायते -- यो यो
ह्यन्नमत्ति यो रेतः सिञ्चति तद्भूय एव भवति' इति; न चात्र मुख्यो रेतःसिग्भावः संभवति; चिरजातो हि प्राप्तयौवनो

रेतःसिग्भवति; कथमिव अनुप्वरितं तद्‌भावम्‌ अद्यमानान्नानुगतोऽनुशयी प्रतिपद्यते? तत्र तावदवश्यं रेतःसिग्योग एव
रेतःसिग्भावोऽभ्युपगन्तव्यः; तद्त्‌ व्रीह्यादिभावोऽपि ब्रीह्यादियोग एवेत्यविरोधः

योनेः शरीरम्‌ ।। 3.1.27 ।।

|| 3.1.27 ||

अथ रेतःसिग्भावस्यानन्तरं योनौ निषिक्ते रेतसि, योनेरधि शरीरम्‌ अनुशयिनाम्‌

अनुशयफलोपभोगाय जायत इत्याह

शास्त्रम्‌ --- 'तद्य इह रमणीयचरणाः इत्यादि; तस्मादप्यवगम्यते -- नावरोहे ब्राह्यादिभावावसरे तच्छरीरमेव

सुखदुःखान्वितं भवतीति । तस्मात्‌ व्रीह्यादिसंश्लेषमात्रमनुशयिनां तज्जन्मेति सिद्धम्‌ ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य

श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमांसासूत्रमाष्ये

तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| तृतीयोऽध्यायः ||
|| द्वितीयः पादः ||

सन्ध्ये सृष्टिराह हि || 3.2.1 ||

संध्याधिकरणम्‌ ।। 3.2.1 ।।

संध्ये सृष्टिरिति; संध्यमिति स्वप्नस्थानमाचष्टे, वेदे प्रयोगदर्शनात्‌ -- संध्यं तृतीय) स्वप्नस्थानम्‌! इति;
दयोर्लोकस्थानयोः प्रबोधसंप्रसादस्थानयोर्वा संधौ भवतीति संध्यम्‌; तस्मिन्संध्ये स्थाने तथ्यरूपैव सृष्ट
कुतः? यतः प्रमाणभूता श्रुतिरेवमाह -- 'अथ रथान्रथयोगान्पथः सूजते' इत्यादि; 'स हि कर्ता" इति च

एवमेवावगम्यते ।।

|| 3.2.2 ।।|

अपि च एके शाखिनः अस्मिन्नेव संध्ये स्थाने कामानां निर्मातारमात्मानमामनन्ति -- 'य एष सुप्तेषु जागर्ति
पुरुषो निर्मिमाणः! इति; पुत्रादयश्च तत्र कामा अभिप्रेयन्ते -- काम्यन्त इति। ननु कामशब्देनेच्छाविशेषो

निर्मातारं चैके पुत्रादय च ।। 3.2.2 ।।

न, 'शतायुषः पुत्रपौत्रान्वृणीष्व' इति प्रकृत्य अन्ते ' कामानां त्वा कामभाजं करोमि' इति प्रकृतेषु तत्र तत्र

र्भ वितुम तु हति ति र
उपसंहारात्‌

गर्तिं कामं कामं

विशेषो एवोच्येरन्‌;

कामशब्दस्य प्रयुक्तत्वात्‌ । प्राज्ञं चैनं निर्मातारं प्रकरणवाक्यशेषाभ्यां प्रतीमः -- प्राज्ञस्य हीदं प्रकरणम्‌

त्र पुत्रादिषु
-- अन्यत्र

धर्मादन्यत्राधर्मात्‌' इत्यादि; तद्विषय एव च वाक्यशेषोऽपि -- 'तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते । तस्मिल्लोकाः

त्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन' इति । प्राज्ञकर्तृुका च सृष्टिस्तथ्यरूपा समधिगता जागरिताश्रया, तथा स्वप्ना

सृष्टिर्भवितुमरहति;

श्रयापि

था च श्रुतिः -- अथो खल्वाहुर्जागरितदेस एवास्यैष इति यान्येव जाग्रत्पश्यति तानि

स्वप्नजागरितयोः समानन्यायतां श्रावयति । तस्मात्तथ्यरूपेव संध्ये सृष्टिरिति ।।

एवं प्राप्ते, प्रत्याह --

नि सुप्तः! इति

मायामात्र तु कात्स््यनानभिव्यक्तस्वरू पत्वात्‌ || 3.2.3 ।।

|| 3.2.3 ||

तु-शब्दः पक्षं व्यावर्तयति । नैतदस्ति -- यदुक्तम्‌, संध्ये सृष्टिः पारमार्थिकीति; मायैव संध्ये सृष्टिः, न

परमार्थगन्धोऽप्यस्ति; कुतः

स्वप्नः; कि पुनरत्र कारत्स््यमभिप्रेतम्‌ ? देशकालनिमित्तसंपत्तिः अबाधश्च | न हि परमार्थवस्तुविषयाणि

देशकालनिमित्तानि अबाधश्च स्वप्ने संभाव्यन्ते -

न तावत्स्वप्ने रथादीनामुचितो देशः संभवति; न हि संवृते देहदेशे रथादयोऽवकाशं लभेरन्‌; स्यादेतत्‌

? कारत्स््यनानभिव्यक्तस्वरूपत्वात्‌ -- न हि का्त्स््यैन परमार्थवस्वुधर्मण अभिव्यक्तस्वरूपः

स्वप्नं द्रक्ष्यति, देशान्तरितद्रव्यग्रहणात्‌; दर्शयति च श्रुतिः बहिर्दहात्स्वप्नम्‌ -- 'बहिष्कुलायादमृतश्चरित्वा

त्वा। स

-- बहिर्दहात्‌

ईयतेऽमतो यत्र कामम्‌' इति; स्थितिगतिप्रत्ययभेदश्च न अनिष्क्रान्ते जन्तौ सामञ्जस्यमश्नुवीत -- इति। नेत्युच्यते

- न हि सुप्तस्य जन्तोः क्षणमात्रेण योजनशतान्तरितं देशं पर्यतुं विपर्यतुं च ततः सामर्थ्यं संभाव्यते

; क्वचिच्च

प्रत्यागमनवर्जितं स्वप्नं श्रावयति -- कुरुष्वहमद्य शयानो निद्रयाभिप्लुतः, स्वप्ने पञ्वालानभिगतश्व

श्च

अस्मिन्प्रतिबुद्धश्च -- इति

; देहाच्वेदपेयात्‌, पञ्चालेष्वेव प्रतिबुध्येत; तानसावभिगत

नसावभिगत इति; कुरुष्वेव तु प्रतिबुध्यते; येन

च अयं देहेन देशान्तरमश्नुवानो मन्यते, तमन्ये पाश्वस्थाः शयनदेश एव पश्यन्ति; यथाभूतानि च अयं देशान्तराणि

स्वप्ने पश्य

ग्रति „न तानि

श्रुतिरन्तरेव

नि तथाभूतान्येव
रेव देहे स्वप्नम्‌ -- 'स यत्रेतत्स्वप्यया

न्येव भवन्ति; परिधावंश्वेत्पश्येत, जाग्रत्‌ वस्तुभूतमः
त्स्वप्यया चरति! इत्युपक्रम्य 'स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तते' इति

्थमाकलयेत्‌।

दर्शयति च

श्रुत्युपपत्तिविरोधाद्बहिष्कुलायः

र्बहिष्कुलायश्रुतिः गौणी व्याख्यातव्या

व्या -- बहिरिव कुलायात्‌ अमृतश्चरित्वेति

| अतस्च

श्च

त्वेति -- यो हि वसन्नपि

शरीरे न तेन प्रयोजनं करोति, स बहिरिव शरीराद्‌भवति -- इति। स्थितिगतिप्रत्ययभेदोऽप्येवं सति विप्रलम्भ

एवाभ्युपगन्तव्यः

कालविसंवादोऽपि च स्वप्ने भवति - रजन्यां सुप्तो

वासरं ५

रते वर्षे मन्यते

; तथा मृहूर्तमात्रवर्तिनि स्वप्ने कदाचित्‌

बहून्‌ वर्षपूगान्‌ अतिवाहयति। निमित्तान्यपि च स्वप्ने न बुद्धये कर्मणे वा उचितानि विद्यन्ते; करणोपसंहाराद्धि नास्य

अश्वरथादिग्रहणाय चक्षुरादीनि सन्ति; रथादिनिर्वर्तनेऽपि कुतो
रथाश्वादयः स्वप्नदृष्टाः प्रबोधे; स्वप्न एव च एते सुलभवाधा

कदाचित्स्वपने निर्धारितः

: क्षणेन मनुष्यः संपद्यते, मनुष्योऽयमिति

निर्धारितः

ऽस्य निमेषमात्रेण सामर्थ्यं दारूणि वा | बाध्यन्ते चैते
भवन्ति, आद्यन्तयोर्व्यभिचारदर्शनात्‌ -- रथोऽयमिति हि
: क्षणेन वृक्षः । स्पष्टं चाभावं रथादीनां

स्वप्ने श्रावयति शास्त्रम्‌ -- 'न तत्र

|| 3.2.4 ||

त्र रथा न रथयोगा न पन्थानो

भवन्ति' इत्यादि । तस्मान्मायामात्रं

न्मायामात्रं स्वप्नदर्शनम्‌ ।|

सूचक च हि श्रुतेराचक्षते च तदिदः ।। 3.2.4 ।।

मायामात्रत्वात्तर्हिं न कश्चित्स्वप्ने परमार्थगन्धोऽस्तीति -- नेत्युच्यते -- सूचकश्च हि स्वप्नो भवति

साध्वसाधुनोः; त:

थाहि श्रूयते

-- "यदा कर्मसु काम्येषु स्त्रियं स्वप्नेषु

षु पश्यति। समृद्धि तत्र

जानीयात्तस्मिन्स्वप्ननिदशने' इति; तथा पुरुषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति स एनं हन्ति' इत्येवमादिभिः

भविष्यतोः

स्वप्नैरवचिरजीवित्वमावेद्यत इति

श्रावयति; आचक्षते च स्वप्नाध्यायविदः

-- 'कुञ्जरारोहणादीनि स्वप्ने धन्यानि,

खरयानादीन्यघन्यानि

' इति; मन्त्रदेवताद्रव्यविशेषनिमित्ताश्च

द्रव्यविशेषनिमित्ताश्च केचित्स्वप्नाः सत्यार्थगन्धिनो भवन्तीति मन्यन्ते । तत्रापि

त्रापि

भवतु नाम सूच्यमानस्य वस्तुनः सत्यत्वम्‌; सूचकस्य तु स्त्रीदर्शनादेर्भवत्येव वैतथ्यम्‌, बाध्यमानत्वादित्यभिप्रायः।
तस्मादुपपन्नं स्वप्नस्य मायामात्रत्वम्‌ ||

यदुक्तम्‌ -- 'आह हि' इति तदेवं सति भाक्तं व्याख्यातव्यम्‌ -- यथा "लाङ्गलं गवादीनुद्रहति' इति

निमित्तमात्रत्वादेवमुच्यते, न तु प्रत्यक्षमेव लाङ्गलं गवादीनुद्रहति; एवं निमित्तमात्रत्वात्‌ -- सुप्तो रथादीन्सृजते, 'स

हि कर्ता -- इति च उच्यते; न तु प्रत्यक्षमेव सुप्तो रथादीन्सृजति। निमित्तत्वं तु अस्य

रथादिप्रतिभाननिमित्तमोदत्रासादिदर्शनात्तन्निमित्तभूतयोः
विषयेन्दरियसंयोगात्‌ आदित्यादिज्योतिर्व्यतिकराच्च आत्मनः

: सुकृतदुष्कृतयोः कर्तृत्वेनेति वक्तव्यम्‌ । अपि च जागरिते

त्मनः स्वय॑ज्योतिष्ट्‌ वं दुर्विवेचनमिति तद्विवेचनाय स्वप्न

उपन्यस्तः;

तत्र

यदि

रथादिसूष्टिवचनं

श्रुत्या नीयेत,

ततः

श्रुत्या, रथादिसृष्टिवचनं तु भक्त्येति व्याख्येयम्‌| एतेन

: स्वय॑ज्योतिष्ट्वं न निर्णीतं स्यात्‌; तस्माद्र
न निर्माणश्रवणं व्याख्यातम्‌

्‌। यदप्युक्तम्‌

निर्मातारमामनन्ति' म || त्‌
जीवव्यापारश्रवणात्‌

' इति, तदप्यसत्‌, श्रुत्यन्तरे 'स्वयं
्‌; इहापि 'य एष सुप्तेषु

हत्य स्वयं निर्माय स्वेन भासा

थाद्यभाववचनं
~ प्राज्ञमेनं
स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपिति' इति

इति प्रसिद्धानुवादाज्जीव

षु जागर्ति" इ

नुवादाज्जीव एवायं कामानां निर्माता

संकीर्त्यते ; तस्य

तु वाक्यशेषेण "तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म" इति जीवभावं व्यावर्त्य ब्रह्मभाव उपदिश्यते -- "तत्त्वमसि! इत्यादिवत्‌
ब्रहमप्रकरणं विरुध्यते। न चास्माभिः स्वप्नेऽपि प्राज्ञव्यापारः प्रतिषिध्यते
सर्वास्वप्यवस्थास्वधिष्ठातृत्वोपपत्ते; पारमार्थिकस्तु नायं संध्याश्रयः सर्गः वियदादिसर्गवत्‌ -- इत्येतावत्प्रतिपाद्यते
च वियदादिसर्गस्याप्यात्यन्तिकं सत्यत्वमस्ति; प्रतिपादितं हि 'तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादि

प्रपञ्चस्य मायामात्रत्वम्‌ | प्राकृ

, तस्य सर्वेश्वरत्वात्‌

- इति न

वत्प्रतिपाद्यते; न

तु
>

प्रतिदिनं बाध्यते

== इत्यतो त्यत

वेशेषिकमिदं संध्यस्य मायामात्रत्वमुदितम्‌

तम्‌ ||

न्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः' इत्यत्र समस्तस्य
ब्रह्मात्मत्वदर्शनात्‌ वियदादिप्रपञ्चो व्यवस्थितरूपो भवति; संध्याश्रयस्तु प्रपञ्चः

पराभिध्यानात्तु तिरोहितं ततो ह्यस्य बन्धविपर्ययौ ।। 3.2.5 ||

|| 3.2.5 ।|

अथापि स्यात्‌ -- परस्यैव तावदात्मनोंऽशः जीवः -- अग्नेरिव विस्फुलिङ्गः; तत्रैवं सति यथा अग्निविस्फुलिङ्गयोः
समाने दहनप्रकाशनशक्ती भवतः, एवं जीवेश्वरयोरपि ज्ञानैश्वर्यशक्ती; ततश्च जीवस्य ज्ञानैश्वर्यवशात्‌ सांकल्पिकी
स्वप्ने रथादिसूष्टिर्भविष्यतीति। अत्रोच्यते -- सत्यपि जीवेश्वरयोरंशांशिभावे प्रत्यक्षमेव जीवस्येश्वरविपरीतधर्मत्वम्‌।
किं पुनर्जीवस्य ईश्वरसमानधर्मत्वं नास्त्येव ? न नास्त्येव; विद्यमानमपि तत्‌ तिरोहितम्‌ अविद्यादिव्यवधानात्‌
तत्पुनस्तिरोहितं सत्‌ परमेश्वरमभिध्यायतो यतमानस्य जन्तोर्विधूतध्वान्तस्य -- तिमिरतिरस्कृतेव दुक्शक्तिः
ओषधवीर्यात्‌ -- ईश्वरप्रसादात्‌ संसिद्धस्य कस्यविदेवाविर्भवति, न स्वभावत एव, सर्वेषां जन्तूनाम्‌; कुतः? ततो हि
ईश्वराद्धेतोः, अस्य जीवस्य, बन्धमोक्षौ भवतः -- ईश्वरस्वरूपापरिज्ञानात्‌ बन्धः, तत्स्वरूपपरिज्ञानात्तु मोक्षः। तथा च
श्रुतिः -- ज्ञात्वा देवं सर्वपाशापहानिः क्षीणैः क्लेशैर्जन्ममृत्युप्रहाणिः। तस्याभिध्यानात्तृतीयं देहभेदे विश्वैश्वर्यं केवल
आप्तकामः इत्येवमाद्या ||

देहयोगाद्वा सोऽपि ।। 3.2.6 ।|

|| 3.2.6 ।।

कस्मात्पुनर्जीवः परमात्मांश एव सन्‌ तिरस्कृतज्ञानैश्वर्यो भवति? युक्तं तु ज्ञानैश्वर्ययोरतिरस्कृतत्वम्‌,
विस्फुलिङ्गस्येव दहनप्रकाशनयोः -- इति। उच्यते -- सत्यमेवैतत्‌; सोऽपि तु जीवस्य ज्ञानैश्वर्यतिरोभावः,
देहयोगात्‌ देहेन्द्रियमनोबुद्धिविषयवेदनादियोगात्‌ भवति| अस्ति च अत्रोपमा -- यथा
अग्नेर्दहनप्रकाशसंपन्र्याप्यरणिगतस्य दहनप्रकाशने तिरोहिते भवतः, यथा वा भस्मच्छन्नस्य -
एवमविद्याप्रत्युपस्थापितनामरूपकृतदेहाद्युपाधियोगात्‌ तदविवेकभ्रमकृतो जीवस्य ज्ञानैश्वर्यतिरो भावः| वा-शब्दो
जीवस्य ईश्वरात्‌ अन्यत्वशङ्काव्यावृत््यर्थः | नन्वन्य एव जीवः ईश्वरादस्तु, तिरस्कृतज्ञानैश्वर्यत्वात्‌; कि
देहयोगकल्पनया? नेत्युच्यते -- न हि अन्यत्वं जीवस्य ईश्वरादुपपद्यते -- 'सेयं देवतेक्षत' इत्युपक्रम्य 'अनेन
जीवेनात्मनानुप्रविश्य' इत्यात्मशब्देन जीवस्य परामर्शात्‌; 'तत्सत्यं स आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो' इति च जीवाय
उपदिशति ईश्वरात्मत्वम्‌; अतः अनन्य एव ईश्वराज्जीवः सन्‌ देहयोगात्तिरोहितज्ञानैश्वर्यो भवति| अतश्च न
सांकल्पिकी जीवस्य स्वप्ने रथादिसृष्िर्घटते; यदि च सांकल्पिकी स्वप्ने रथादिसृष्टिः स्यात्‌, नैवानिष्टं कश्वित्स्वप्नं
पश्येत्‌, न हि कश्चिदनिष्टं संकल्पयते। यत्पुनरुक्तम्‌ -- जागरितदेशश्रुतिः स्वप्नस्य सत्यत्वं ख्यापयतीति, न
तत्साम्यवचनं सत्यत्वाभिप्रायम्‌, स्वय॑ज्योतिष्टविरोधात्‌, श्रुत्यैव च स्वप्ने रथाद्यभावस्य दर्शितत्वात्‌;
जागरितप्रभववासनानिर्मितत्वाच्चु स्वप्नस्य तत्तुल्यनिर्भासत्वाभिप्रायं तत्‌। तस्मादुपपन्नं स्वप्नस्य मायामात्रत्वम्‌ ।।

तदभावो नाडीषु तच्छरुतेरात्मनि च ।। 3.2.7 ||

तदभावाधिकरणम्‌ ।। 3.2.7 ।।

स्वप्नावस्था परीक्षिता; सुषुप्तावस्थेदानीं परीक्ष्यते। तत्रेताः सुषुप्तविषयाः श्रुतयो भवन्ति; क्वचिच्छरयते --
'तद्यत्रेतत्सुप्तः समस्तः संप्रसन्नः स्वप्नं न विजानात्यासु तदा नाडीषु सृप्तो भवति! इति; अन्यत्र तु नाडीरेवानुक्रम्य
श्रूयते -- "ताभिः प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेते इति; तथान्यत्र नाङडीरेवानुक्रम्य -- 'तासु तदा भवति यदा सुप्तः स्वप्नं न
कंचन पश्यत्यथास्मिन््राण एवैकधा भवति' इति; तथान्यत्र -- "य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिञ्शेते' इति; तथान्यत्र -
- 'सतासोम्य तदा संपन्नो भवति स्वमपीतो भवति! इति; तथा -- प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्यं किचन वेद
नान्तरम्‌' इति च ||

तत्र संशयः -- किमेतानि नाड्यदीनि परस्परनिरपेक्षतया भिन्नानि सुषुप्तिस्थानानि, आहोस्ित्परस्परपेक्षतया एकं
सुषुप्तिस्थानमिति। किं तावत्प्राप्तम्‌? भित्नानीति; कुतः? एकार्थत्वात्‌ -- न हि एकार्थानां क्वचित्परस्परापक्षत्वं

दृश्यते व्रीहियवादीनाम्‌; नाङ्यादीनां च एकार्थता

1 सुषुप्तौ

दृश्यते, "नाडीषु सृप्तो

भवति "पुरीतति शेते' इति च तत्र

तत्र सप्तमीनिर्दशस्य

मीनिर्दशस्य

तुल्यत्वात्‌। ननु

<~

दोषः,

तत्रापि सप्तम्य

्थस्य गम्यमानत्वात्‌

नेवं सति सप्तमीनिर्देशो

-- वाक्यशेषो हि तत्र आयतनैषी

दशो दृश्यते -- 'सता

नैषी जीवः सत्‌

सोम्य तदा संपन्नो भवति' इति; नैष
उपसर्पतीत्याह --

'अन्यत्रायतनमलब्ध्वा प्राणमेवोपश्रयते' इतिः; प्राणशब्देन तत्र प्रकृतस्य सत उपादानात्‌; आयतनं च सप्तम्यर्थः,
सप्तमीनिर्देशोऽपि तत्र वाक्यशेषे दृश्यते -- 'सति संपद्य न विदुः सति संपद्यामहे' इति। सर्वत्र च

विशेषविज्ञानोपरमलक्षणं सुषुप्तं न विशिष्यते
स्वापायोपसर्पति -- इति ।।

स्वाप

। तस्मादेकार्थत्वात्‌ नाड्यादीनां विकल्पेन कदाचित्‌ किंचित्स्थानं

एवं प्राप्ते

प्ते, प्रतिपाद्यते -- तदभावो नाडीष्वात्मनि चेति। तदभाव इति, तस्य

सुषुप्तमित्य

तच्छरतेः; तथा हि सर्वेषामेव नाड्यादीनां तत्र तत्र सुषुप्तिर

त्यर्थः; नाङीष्वात्मनि चेति समुच्चयेन एतानि

स्य प्रकृतस्य
नि नाङ्यादीनि स्वापायोपसर्पति, न विकल्पेन -- इत्यर्थः; कुतः!

स्य स्वप्नदर्शनस्य अभावः

२2

थानत्वं श्रूयते;

तच्च

समुच्चये संगृहीतं भवति; विकल्पे

ह्येषाम्‌, पक्षे बाधः स्यात्‌। ननु एकार्थत्वाद्विकल्पो नाङ्यादीनां व्रीहियवादिवत्‌ -- इत्युक्तम्‌; नेत्युच्यते -- न हि
एकविभक्तिनिर्देशमात्रेण एकार्थत्वं विकल्पश्च आपतति

शेते

पर्यङ्के शेते इत्येवमादिषु,

था इहापि नाडीषु पुरीतति

नानार्थत्वसमुच्चवययोरप्येकविभक्तिनिर्दशदर्शनात्‌

~ प्रासादे

ति ब्रह्मणि

श्रुतिः -- "तासु
प्राणस्य

सु तदा
स्य च सुषुप्तौ श्रावयति, एकवाक्योपादानात्‌

दा भवति यदा सुप्तः

च स्वपितीति उपपद्यते समुच्चयः;

तथाच

ः स्वप्नं न कंचन पश्यत्यथास्मिन्प्राण एवैकधा भवति' इति समुच्चयं नाडीनां

यत्रापि

प्रदेशान्तरप्रसिद्धस्य
विरुध्यते,

रघ्र

द्धस्य ब्रह्मणोऽप्रतिषेधात्‌

भवति| भवति

प्राणस्य च ब्रह्मत्वं
निरपेक्षा इव नाडीः सुषुप्तिस्थानत्वेन श्रावयति -- 'आसु तदा नाडीषु सृप्तो भवति! इति,
नाडीद्वारेण ब्रह्मण्येवावतिष्ठत
नाडीभिरपि ब्रह्मोपसर्पन्‌ सृप्त एव नाडीषु भवति -- यो हि गङ्गया सागरं
च अत्र रश्मिनाङीद्रारात्मकस्य ब्रह्मलोकमार्गस्य विवक्षितत्वात्‌

समधिगतम्‌

-- पप्राणस्तथानुगमात्‌' इत्यत्र |

तत्रापि

५

इति

प्रतीयते;

न

चैवमपि नाडीषु सप्तमी
गच्छति, गत एव स गङ्गायां

त्वात्‌ नाडीस्तुत्य,

त्यर्थ सृप्तिसंकीर्तनम्‌ --

"नाडीषु सृप्तो भवति! इत्युक्त्वा "तं न कश्चन पाप्मा स्पृशति' इति ब्रुवन्‌ नाडीः प्रशंसति; ब्रवीति च पाप्मस्पर्शाभावे

हेतुम्‌ ' तेजसा

र्थः; अथवा

जसा हि तदा संपन्नो भवति' इति -- तेजसा
तेजसेति ब्रह्मण एवायं निर्देशः, श्रुत्यन्तरे रह्मैव तेज एव' इति तेजःशब्दस्य

तदा

हेतुः समधिगतः

प्रदेशान्तरप्रसिद्धेन

हृदयाका

इत्युच्यते;

प्रत्यवसृप्य पुरीतति
त्रीण्येव सुषुप्तिस्थानानि संकीर्तितानि
एकम्‌ अनपायि सुषुप्तिस्थानम्‌। अपि च नाङ्यः पुरीतद्वा
इति; न हि उपाधिसंबन्धमन्तरेण स्वत
ब्रह्माधारत्वमप्यस्य सुषुप्ते नैव आधाराधेभेदामिप्रायेण उच्यते, कथं तर्हि

दा संपन्नो भवति नाडीद्वारेण

डीद्वारेण, अतस्तं

र्तं

जसा नाडीगतेन पित्ताख्येन अभिव्याप्तकरणो न बाह्यान्‌ विषयानीक्षत

ब्दस्य ब्रह्मणि प्रयुक्तत्वात्‌;

न कश्चन पाप्मा स्पृशतीत्यर्थः -- ब्रह्मसंपत्तिश्च पाप्मस्पर्शाभावे

तः

शे सुषुप्तिस्थान प्रकृते
हृदयाकाशे शयानः शक्यते "पुरीतनि शेते'
हदयाकाशस्य च ब्रह्मत्वं समधिगतम्‌ 'दहर उत्तरेभ्यः, इत्यत्र । तथा नाडीपुरीतत्समुच्चयोऽपि 'ताभिः
ति शेते' इत्येकवाक्योपादानात्‌ अवगम्यते। सम्प्राज्ञयोश्व प्रसिद्धमेव ब्रहमत्वम्‌। एवमेतासु श्रुतिषु
ब्रह्म चेति; तत्रापि द्वारमात्रं
जीवस्योपाध्याधार एव भवति -- तत्रास्य

सर्वे पाप्मानोऽतो

निवर्तन्तेऽप

हतषाप्मा

पाप्मा ह्येष ब्रह्मलोकः" इत्यादि

श्रुतिभ्यः; एवं च सति

रप्रसिद्धेन ब्रह्मणा सुषुप्तिस्थानेनानुगतो
ब्र्मप्रक्रियायां संकीर्तनात्‌ तदनुगुणमेव सुषुप्तिस्थानत्वं ज्ञायते

नाडीनां समुच्चयः समधिगतो
-- "य एषोऽन्तर्हदय आकाशस्तस्मिञ्शेते

पुरीततोऽपि

भवति। तथा पुरीतत्‌
' इति

इदमुच्यते

इति वक्तुम्‌ --

पुरीतति शेते' इति; पुरीतदिति हृदयपरिवेष्टनमुच्यते; तदन्तर्व

्तिन्यपि

प्राकारपरिक्षिप्ते

ऽपि हि पुरे वर्तमानः

: प्राकारे वर्तत

नि

-- नाड्यः पुरीतत्‌
द्व

चः

एव जीवस्यधाराः कश्चित्संभवति, ब्रह्माव्यतिरेकेण

नाड्यः पुरीतच्च, ब्रह्मैव तु
त्रास्य करणानि वर्तन्त
व्यतिरेकेण स्वमहिमप्रतिष्ठितत्वात्‌।

हि? तादात्म्यामिप्रायेण

द

त्म्याभिप्रायेण; यत आह -

'सतासोम्य तदा संपन्नो भवति स्वमपीतो भवति' इति -- स्वशब्देन आत्मा अभिलप्यते,
भवतीत्यर्थः| अपि च न कदाचिज्जीवस्य ब्रह्मणा संपत्तिर्नास्ति, स्वरूपस्यानपायित्वात्‌;

स्वरूपमापन्नः सुप्तो

स्वप्नजागरितयोस्तूपाधिसंपर्कवशात्‌ पर रूपापत्तिमिवापेक्ष्य तदुपशमात्सुषुप्तेः स्वरूपापत्तिर्विवक्ष्यते -- स्वमपीतो

भवति! इति; अतश्च सुप्तावस्थायां कदाचित्सता

स्थानविकल्पाभ विशेषविज्ञानोपशमलक्षणं तावत्सुषुप्तं

-युपगमेऽपि

1 संपद्यते,

कदाचिन्न संपद्यते -- इत्ययुक्तम्‌। अपि च

न क्वचिद्धिशिष्यते;

तत्र सति संपन्नस्तावत्‌ एकत्वात्‌

५

न विजानातीति

कारणं शक्यं विज्ञातुम्‌
भेदविषयस्याप्यतिदूरादिकारणमविज्ञाने स्यात्‌
विष्णुमित्रः प्रवासी स्वगृहान्‌ न पश्यतीति; न तु जीवस्योपाधिव्यतिरेकेण परिच्छेदो विद्यते;

युक्तम्‌, तत्केन

त्केन कं विजानीयात्‌!

इति श्रुतेः;

पुरीतति
1त

नाडीषु पुरीत

च शयानस्य न किचित्‌

अविज्ञान

म्‌, भेद

विषयत्वात्‌, "यत्र वा

अन्यदिव

स्यात्तत्रान्यो

बाठमेवं स्यात्‌

यदि जीवः स्वतः

त्तत्रान्योऽन्यत्पश्येत्‌

' इति श्रुतेः। ननु
परिच्छिन्नोऽभ्युपगम्येत -- यथा

उपाधिगतमेवातिदूरादिकारणम्‌ अविज्ञाने इति यद्युच्येत, तथाप्युपाधेरुपशान्तत्वात्‌ सत्येव संपन्नः न विजानातीति
युक्तम्‌। न च वयमिह तुल्यवत्‌ नाङ्यादिसमुच्चयं प्रतिपादयामः; न हि नाङ्यः सुप्तिस्थानं पुरीतच्च इत्यनेन
विज्ञानेन किचित्मरयोजनमस्ति; न ह्येतद्विज्ञानप्रतिबद्धं किंचित्फलं श्रूयते; नाप्येतद्विज्ञानं फलवतः
कस्यविदङ्गमुपदिश्यते । ब्रह्म तु अनपायि सुप्तिस्थानम्‌ -- इत्येतत्प्रतिपादयामः; तेन तु विज्ञानेन प्रयोजनमस्ति
जीवस्य ब्रह्मात्मत्वावधारणं स्वप्नजागरितव्यवहारविमुक्तत्वावधारणं च| तस्मादात्मैव सुप्तिस्थानम्‌ ।।

अतः प्रवोधोऽस्मात्‌ ।। 3.2.8 ।।
|| 3.2.8 ||

यस्माच्च आत्मेव सुप्तिस्थानम्‌, अत एव च कारणात्‌ नित्यवदेव अस्मादात्मनः प्रबोधः स्वापाधिकारे शिष्यते, 'कुत

एतदागात्‌" इत्यस्य प्रश्नस्य प्रतिवचनावसरे -- "यथाग्नेः श्षद्रा विस्फुलिङ्गा व्युच्चरन्त्येवमेवास्मादात्मनः सरवे प्राणाः
इत्यादिना, 'सत आगम्य न विदुः सत आगच्छामहे ... इति च| विकल्प्यमानेषु तु सुषुप्तिस्थानेषु, कदाचिन्नाडीभ्यः
प्रतिबुध्यते कदाचित्पुरीततः कदाचिदात्मनः -- इत्यशासिष्यत्‌। तस्मादप्यात्मेव सुप्तिस्थानमिति ।।

स एव तु कर्मानुस्मृतिशब्दविधिभ्यः ।। 3.2.9 ।।

कमानुस्मृतिशब्द विध्यधिकरणम्‌ ।। 3.2.9 ।।

तस्याः पुनः सत्संपत्तेः प्रतिबुध्यमानः किं य एव सत्संपन्नः स एव प्रतिबुध्यते, उत स वा अन्यो वा इति चिन्त्यते।
तत्र प्राप्तं तावत्‌ -- अनियम इति; कुतः? यदा हि जलराशौ कश्चिज्जलबिन्दुः प्रक्षिप्यते, जलराशिरेव स तदा
भवति, पुनरुद्धरणे पुनरुद्धरणे च स एव जलविन्दुर्भवति -- इति दुःसंपादम्‌ -- तद्वत्‌ सुप्तः परेणैकत्वमापत्नः संप्रसीदतीति न स
एव पुनरुत्थातुमर्हति; तस्मात्‌ स एव ईश्वरो वा अन्यो वा जीवः प्रतिबुध्यते इति ।।

एवं प्राप्ते, इदमाह -- स एव तु जीवः सुप्तः स्वास्थ्यं गतः पुनरुत्तिष्ठति, नान्यः; कस्मात्‌?
कमनुस्मृतिशब्द विधिभ्यः; विभज्य हेतुं दर्शयिष्यामि -- कर्मशेषानुष्ठानदर्शनात्तावत्स एवोत्थातुमर्हति नान्यः; तथा हि
-- पूरवेद्युरनुष्ठितस्य कर्मणः अपरेद्युः शेषमनुतिष्ठन्दृश्यते; न चान्येन सामिकृतस्य कर्मणः अन्यः शेषक्रियायां
प्रवर्तितुमुत्सहते, अतिप्रसङ्गात्‌; तस्मादेक एव पूर्वद्युरपरेद्युश्च एकस्य कर्मणः कर्तेति गम्यते। इतश्च स
एवोत्तिष्ठति, यत्कारणम्‌ अतीतेऽहनि अह मदोऽद्राक्षमिति पूर्वानुभूतस्य पश्चात्स्मरणम्‌ अन्यस्योत्थाने नोपपद्यते; न
ह्यन्यदृष्टम्‌ अन्योऽनुस्मर्तुमर्हति; सोऽहमस्मीति च आत्मानुस्मरणमात्मान्तरोत्थाने नावकल्पते । शब्देभ्यश्च
तस्यैवोत्थानमवगम्यते; तथा हि -- "पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्धान्तायैव 'इमाः सर्वाः प्रजा अह रहर्गच्छन्त्य
एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति' स इह व्याघ्रो वा सिंहो वा वृको वा वराहो वा कीटो वा पतङ्गो वा दंशो वा मशको वा
यद्यद्भवन्ति तदाभवन्ति' इत्येवमादयः शब्दाः स्वापप्रबोधाधिकारपठिता न आत्मान्तरोत्थाने सामञ्जस्यम्‌ ईयुः |
कर्मविद्याविधिभ्यश्चैवमेवावगम्यते; अन्यथा हि कर्मविद्याविधयोऽनर्थकाः स्युः; अन्योत्थानपक्षे हि सुप्तमात्रो मुच्यत
इत्यापद्येत; एवं चेत्स्यात्‌, वद किं कालान्तरफलेन कर्मणा विद्यया वा कृतं स्यात्‌। अपि च अन्योत्थानपक्षे यदि
तावच्छरीरान्तरे व्यवहरमाणो जीव उत्तिष्ठेत्‌, तत्रत्यव्यवहारलोपप्रसङ्गः स्यात्‌; अथ तत्र सुप्त उत्तिष्ठेत्‌,
कल्पनानर्थक्यं स्यात्‌ -- यो हि यस्मिन्‌ शरीरे सुप्तः सः तस्मिन्‌ नोत्तिष्ठति, अन्यस्मिन्‌ शरीरे सुप्तः
अन्यस्मिन्नुत्तिष्ठतीति कोऽस्यां कल्पनायां लाभः स्यात्‌? अथ मुक्त उत्तिष्ठेत्‌, अन्तवान्मोक्ष आपद्येत; निवृत्ताविद्यस्य
च पुनरुत्थानमनुपपन्नम्‌; एतेन ईश्वरस्योत्थानं प्रत्यक्तम्‌, नित्यनिवृत्ताविद्यत्वात्‌। अकृताभ्यागमकृतविप्रणाशौ च
दुर्निवारावन्योत्थानपक्षे स्याताम्‌। तस्मात्स एवोत्तिष्ठति, नान्य इति। यत्पुनरुक्तम्‌ -- यथा जलराशौ प्रक्षिप्तो
जलबिन्दुरनद्धरतुं शक्यते, एवं सति संपन्नो जीवो नोत्पतितुमर्हतीति, तत्परिष्ठियते -- युक्तं तत्र विवेककारणाभावात्‌
जलबिन्दोरनुद्धरणम्‌, इह तु विद्यते विवेककारणम्‌ -- कर्म च अविद्या च, इति वैषम्यम्‌; दृश्यते च
दुर्विवेचयोरप्यस्मज्जातीयैः क्षीरोदकयोः संसृष्टयोः हं सेन विवेचनम्‌| अपि च न जीवो नाम कश्चित्परस्मादन्यो
विद्यते, यो जलबिन्दुरिव जलराशेः सतो विविच्येत; सदेव तु उपाधिसंपर्काज्जीव इत्युपचर्यते इत्यसकृत्प्रपन्ितम्‌;

एवं सति यावदेकोपाधिगता
स एवायमुपाधिः स्वापप्रबोधयोः बीजाङ्कुरन्यायेन -- इत्यतः

अस्ति मुग्धो नाम, यं मूषित

7 बन्धानुवृत्िः, तावदेकजीवव्यव

[व हारः; उपाध्यन्तर गताया

: स एव जीवः प्रतिबुध्यत

मुग्धेऽर्धसम्पत्तिः परिशेषात्‌ ।। 3.2.10 ।।

मुग्धाधिकरणम्‌ ।। 3.2.10 ।।

¡ इति लौकिकाः कथयन्ति; स तु किमवस्थ इति परीक्षायाम्‌, उच्यते --
तिसरस्तावदवस्थाः शरीरस्थस्य जीवस्य प्रसिद्धाः -- जागरितं स्वप्नः सुषुप्तमिति; चतुर्थी शरीरादपसृष्तिः; न तु

† तु बन्धानुवृत्तौ जीवान्तरव्यवहारः;
। इति युक्तम्‌ ।।

पञ्चमी काचिदवस्था जीवस्य श्रुतौ स्मृतौ वा प्रसिद्धा अस्ति; तस्माच्चतसृणामेवावस्थानामन्यतमावस्था मूर्छा -- इति

एवं प्राप्ते, ब्रूमः -- न तावन्मुग्धो जागरितावस्थो भवितुमर्हति; न ह्ययमिद्ियेर्विषयानीक्षते। स्यादेतत्‌ --

इषुकारन्यायेन

मुसलसंपातादिजनितदुःखानुभवव्यग्रमनस्तया जाग्रदपि नान्यान्विषयानीक्षत इति

व्रवीति

व्यापृतमना

ते -- इषुमेवाहमेतावन्तं त

येन मुग्धो भविष्यति -- यथा इषुकारो जाग्रदपि इष्वासक्तमनस्तया

; न, अचेतयमानत्वात

कालमुपलभमानोऽभूवमिति, मुग्धस्तु लब्धसंज्ञो ब्रवीति

या नान्याच्विषयानीक्षते, एवं मुग्धो
यमानत्वात्‌; इषुकारो हि
ते -- अन्धे

मुग्धस्य तु

तमस्यहमेतावन्तं कालं प्रक्षिप्तो
देहो धरण्यां पतति। तस्मान्न जागर्ति । नापि स्वप्नान्पश्यति, निःसंज्ञकत्वात्‌

ऽभूवम्‌, न किचिन्मया

चेन्मया चेतितमिति

ति। जाग्रतश्चैकविषयविषक्तवेतसो

षयविषक्तचेतसोऽपि देहो विध्रियते;
त्वात्‌। नापि मृतः, प्राणोष्मणोर्भावात्‌

-- मुग्धे हि जन्तौ मृतोऽयं स्यान्न वा मृत इति संशयानाः, ऊष्मास्ति नास्तीति, हृदयदेशमालमन्ते, निश्चयार्थम्‌,

प्राणोऽस्ति नास्तीति च, नासिकादेशम्‌; यदि प्राणोष्मणोरस्तित्वं नावगच्छन्ति, ततो मृतोऽयमित्यध्यवसाय

दहनायारण्यं नयन्ति; अथ तु प्राणमूष्माणं वा प्रतिपद्यन्ते, ततो नायं मृत इत्यध्यवसाय संज्ञालाभाय भिषज्यन्ति;

पुनरुत्थानाच्च न दिष्टं गतः; न हि यमं गतः

: यमरा्रात्मत्यागच्छति | अस्तु तर्हि सुषुप्तः, निःसंज्ञत्वात्‌, अमृतत्वाच्च;

न, वैलक्षण्यात्‌ -- मुग्धः कदाचिच्विरमपि नोच्छवसिति, सवेपथुरस्य देहो भवति, भयानकं च वदनम्‌, विस्फारिते

नेत्रे; सुषुप्तस्तु प्रसन्नवदनस्तुल्यकालं पुनः पुनरुच्छवसिति, निमीलिते अस्य नेत्रे भवतः, न चास्य देहो वेपते;

पाणिपेषणमात्रेण च सुषुप्तमुत

त्थापयन्ति,

न्‌ तु

मुग्दं मुद्गरघातेनापि

मुसलसंपातादि

नापि। निमित्तभेदश्च भवति मोहस्वापयोः --

परिशेषादर्धसंपन्िर्मगध

कथं पुनरर्धसंपन्तिर्मग्ध

पतेति शक्यते वक्तुम्‌? -- यावता

निमित्तत्वान्मोहस्य, श्रमनिमित्तत्वाच्च स्वापस्य । न च लोकेऽस्ति प्रसिद्धिः -- मुग्धः सुप्त इति।
पतेत्यवगच्छामः -- निःसंज्ञत्वात्‌ संपन्नः, इतरस्माच्च वैलक्षण्यादसंपन्नः इति ।।

ा सुप्तं प्रति तावदुक्तं श्रुत्या -- 'सता

सोम्य तदा

दा संपन्नो भवति'

इति, 'अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवति' नैतं सेतुमहोरात्रे तरतो

रतो न जरा न मृत्युर्न शोको न सुकृतं न दुष्कृतम्‌

॥ इत्यादि ड ति

जीवे
सुषुप्ते विद्यते;

हि सुकृतदुष्कृतयोः
मुग्धेऽपि तौ प्रत्ययौ नैव

प्राप्तिः सुखित्वदुःखित्वप्रत्ययोत्पादनेन भवति; न च सुखित्वप्रत्ययो दुःखित्वप्रत्ययो वा
विद्येते; तस्मात्‌ उपाध्युपशमात्‌ सुषुप्तवन्मुग्धेऽपि कृत्स्नसंपत्तिरेव

भवितुमर्हति, नार्धसंपत्तिरिति। अत्रोच्यते -- न ब्रूमः -- मुग्धेऽर्धसंपत्तिर्जीवस्य ब्रह्मणा भवतीति; किं तर्हि, अर्धेन

सुषुप्तपक्षस्य भवति मुग्धत्वम्‌, अर्धेनावस्थान्तरपक्ष्य -- इति ब्रूमः; दर्शिते

च मोहस्य स्वापेन साम्यवेषम्ये | द्वारं चैतत्‌

मरणस्य; यदास्य सावशेषं कर्म भवति, तदा वाङ्मनसे प्रत्यागच्छतः; यदा तु निरवशेषं कर्म भवति, तदा

प्राणोष्माणावपगच्छतः। तस्मादर्धसंपत्ति

पत्ति ब्रह्मविद इच्छन्ति । यत्तूक्तम्‌ -- न पञ्चमी काचिदवस्था प्रसिद्धास्तीति, नैष

दोषः; कादाचित्कीयमवस्थेति न प्रसिद्धा स्यात्‌। प्रसिद्धा चैषा लोकायुर्वदयोः। अर्धसंपत्त्यभ्युपगमाच्च न पञ्चमी
गण्यत इत्यनवद्यम्‌ ।।

न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं सर्वत्र हि ।। 3.2.11 ||

उभयलिङ्गाधिकरणम्‌ ।। 3.2.11 ।।

येन ब्रह्मणा सुषुप्त्यादिषु जीव उपाध्युपशमात्संपद्यते, तस्येदानीं
श्रुतयो ब्रह्मविषयाः -- 'सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः इत्येवमाद्याः सविशेषलिङ्गाः;

ं स्वरूपं श्रुतिवशेन निर्धार्यते। सन्त्युभयलिङ्गाः

'अस्थूलमनण्वहस्वमदीर्घम्‌' इत्येवमाद्याश्च निर्विशेषलिङ्गाः। किमासु श्रुतिषु उभयलिङ्गं ब्रह्म प्रतिपत्तव्यम्‌,
उत्तान्यतरलिङ्गम्‌; यदाप्यन्यतरलिङ्गम्‌, तदापि सविशेषम्‌, उत निर्विशेषम्‌ -- इति मीमांस्यते। तत्र
उभयलिङ्गश्रुत्यनुग्रहात्‌ उभयलिङ्गमेव ब्रह्म इत्येवं प्राप्ते, ब्रूमः -- न तावत्स्वत एव परस्य ब्रह्मण
उभयलिङ्गत्वमुपपद्यते; न हि एकं वस्तु स्वत एव रूपादिविशेषोपेतं तद्विपरीतं च इत्यवधारयितुं शक्यम्‌, विरोधात्‌
अस्तु तर्हि स्थानतः, परृथिव्याद्युपाधियोगादिति; तदपि नोपपद्यते -- न हि उपाधियोगादप्यन्यादृशस्य वस्तुनोऽन्यादृशः
स्वभावः संभवति; न हि स्वच्छः सन्‌ स्फटिकः अलक्तकाद्युपाधियोगादस्वच्छो भवति,
भ्रममात्रत्वादस्वच्छताभिनिवेशस्य; उपाधीनां च अविद्याप्रत्युपस्थापितत्वात्‌। अतश्च अन्यतरलिङ्गपरिग्रहेऽपि
समस्तविशेषरहितं निर्विकल्पकमेव ब्रह्म प्रतिपत्तव्यम्‌, न तद्विपरीतम्‌; सर्वत्र हि ब्रह्मस्वरूपप्रतिपादनपरेषु वाक्येषु
'अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययम्‌' इत्येवमादिषु अपास्तसमस्तविशेषमेव ब्रह्म उपदिश्यते ||

न भेदादिति चेन्न प्रत्येकमतद्वचनात्‌ ।। 3.2.12 ।।
|| 3.2.12 ।।

अथापि स्यात्‌ - यदुक्तम्‌, निर्विकल्पमेकलिङ्गमेव ब्रह्म नास्य स्वतः स्थानतो वा उभयलिङ्गत्वमस्तीति,
तन्नोपपद्यते; कस्मात्‌? भेदात्‌; भिन्ना हि प्रतिविद्यं ब्रह्मण आकारा उपदिश्यन्ते, चतुष्पात्‌ ब्रह्म, षोडशकलं ब्रह्म,
वामनीत्वादिलक्षणं ब्रह्म, त्रेलोक्यशरीरवैश्वानरशब्दोदितं ब्रह्म, इत्येवंजातीयकाः; तस्मात्‌ सविशेषत्वमपि
ब्रह्मणोऽभ्युपगन्तव्यम्‌। ननु उक्तं नोभयलिङ्गत्वं ब्रह्मणः संभवतीति; अयमप्यविरोधः, उपाधिकृतत्वादाकारभेदस्य;
अन्यथा हि निर्विषयमेव भेदशास्त्रं प्रसज्येत -- इति चेत्‌, नेति ब्रूमः; कस्मात्‌? प्रत्येकमतद्वचनात्‌; प्रत्युपाधिभेदं हि
अभेदमेव ब्रह्मणः श्रावयति शास्त्रम्‌ -- 'यश्वायमस्यां पृथिव्यां तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं
शारीरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा' इत्यादि । अतश्च न भिन्नाकारयोगो ब्रह्मणः शास्त्रीय इति
शक्यते वक्तुम्‌, भेदस्य उपासनार्थत्वात्‌, अभेदे तात्पर्यात्‌ ।।

अपि चैवमेके || 3.2.13 ||

|| 3.2.13 ||

अपि चैवं भेददर्शननिन्दापूर्वकम्‌ अभेददर्शनमेव एके शाखिनः समामनन्ति -- 'मनसेवेदमाप्तव्यं नेह नानास्ति किचन |
मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति! इति; तथान्येऽपि -- "भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा सर्वं प्रोक्तं त्रिविधं
ब्रह्म मे तत्‌" इति समस्तस्य भोग्यभोक्तनियन्तृलक्षणस्य प्रपञ्चस्य ब्रह्मकस्वभावतामधीयते ।|

कथं पुनः आकारवदुपदेशिनाषु अनाकारोपदेशिनीषु च ब्रह्मविषयासु श्रुतिषु सतीषु, अनाकारमेव ब्रह्म अवधार्यते, न
पुनर्विपरीतम्‌ ? इत्यत उत्तरं पठति --

अरूपवदेव हि ततुप्रधानत्वात्‌ ।। 3.2.14 ||
|| 3.2.14 ||

रूपाद्याकाररहितमेव हि ब्रह्म अवधारयितव्यम्‌, न रूपादिमत्‌; कस्मात्‌? तत्प्रधानत्वात्‌; 'अस्थूलमनण्वहस्वमदीर्घम्‌'
'अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययम्‌' आकाशो वै नाम नामरूपयोनिर्वहिता ते यदन्तरा तद्बर्हम' "दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः
सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः' 'तदेतदब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यमयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूः" इत्येवमादीनि वाक्यानि
निष्प्रपञ्चब्रह्मात्मतत्त्वप्रधानानि, न अर्थान्तरप्रधानानि -- इत्येत्प्रतिष्ठापितम्‌ 'तत्तु समन्वयात्‌! इत्यत्र;
तस्मादेवंजातीयकेषु वाक्येषु यथाश्रुतं निराकारमेव ब्रह्म अवधारयितव्यम्‌। इतराणि तु आकारवदुब्रह्मविषयाणि
वाक्यानि न तत्प्रधानानि; उपासनाविधिप्रधानानि हि तानि; तेष्वसति विरोधे यथाश्रुतमाश्रयितव्यम्‌; सति तु विरोधे
तत्प्रधानानि अतत्प्रधानेभ्यो बलीयांसि भवन्ति -- इत्येष विनिगमनायां हेतुः, येन उभयीष्वपि श्रुतिषु सतीषु

अनाकारमेव ब्रह्म अवधार्यते, न पुनर्विपरीतमिति ।।

का तर््यकारवद्विषयाणां श्रुतीनां गतिः? इत्यत आह --

प्रकाशवच्चावेयर्थ्यात्‌ ।। 3.2.15 ||
|| 3.2.15 ।।

यथा प्रकाशः सौरश्वानद्रमसो वा वियद्व्याप्य अवतिष्ठमानः अङ्गुल्याद्युपाधिसंबन्धात्‌ तेषु ऋलुवक्रादिभावं
प्रतिपद्यमानेषु तद्भावमिव प्रतिपद्यते, एवं ब्रह्मापि प्थिव्याद्युपाधिसंबन्दात्‌ तदाकारतामिव प्रतिपद्यते; तदालम्बनो
ब्रह्मण आकारविशेषोपदेश उपासनार्थो न विरुध्यते; एवम्‌ अवैयर्थ्यम्‌ आकारवदुब्रह्मविषयाणामपि वाक्यानां भविष्यति;
न हि वेदवाक्यानां कस्यचिदर्थव््वम्‌ कस्यचिदनर्थवत्त्वमिति युक्तं प्रतिपत्तुम्‌, प्रमाणत्वाविशेषात्‌। नन्वेवमपि
यत्पुरस्तात्म्तिज्ञातम्‌ -- नोपाधियोगादप्युभयलिङ्गत्वं ब्रह्मणोऽस्तीति, तद्विरुध्यते; नेति ब्रूमः - उपाधिनिमित्तस्य
वस्तुधर्मत्वानुपपत्तेः; उपाधीनां च अविद्याप्रत्युपस्थापितत्वात्‌। सत्यामेव च नैसर्गिक्यामविद्यायां लोकवेदव्यवहारावतार
इति तत्र तत्र अवोचाम ।।

आह च तन्मात्रम्‌ ।। 3.2.16 ।।
|| 3.2.16 ।।

आह च श्रुतिः चैतन्यमात्रं विलक्षणरूपान्तररहितं निर्विशेषं ब्रह्म -- 'स यथा सेन्धवघनोऽनन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नो
रसघन एवैवं वा अरेऽयमात्मानन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नः प्रज्ञानघन एव' इति। एतदुक्तं भवति -- नास्य आत्मनोऽन्तर्बहिर्वा
चैतन्यादन्यद्रूपमस्ति, चैतन्यमेव तुं निरन्तरमस्य स्वरूपम्‌ -- यथा सेन्धवघनस्यान्तर्बहिश्च लवणरस एव निरन्तरो
भवति, न रसान्तरम्‌, तथेवेति ।।

दर्शयति चाथो अपि रमर्यते ।। 3.2.17 ||

|| 3.2.17 ।।

दर्शयति च श्रुतिः पररूपप्रतिषेधेनेव ब्रह्म -- निर्विशेषत्वात्‌ -- 'अथात आदेशो नेति नेति' अन्यदेव तद्विदितादथो
अविदितादधि' 'यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह' इत्येवमाद्या | बाष्कलिना च बाध्वः पृष्टः सन्‌ अवचनेनैव ब्रह्म
प्रोवाचेति श्रूयते -- 'स होवाचाधीहि भो इति स तूष्णीं बभूव तं ह द्वितीये तृतीये वा वचन उवाच ब्रूमः खलु त्व तुन
विजानासि । उपशान्तोऽयमात्मा' इति। तथा स्मृतिष्वपि परप्रतिषधेनैवोपदिश्यते -- ।ज्ेयं यत्तत्प्रवक्षयामि
यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते। अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तत्रासदुच्यते' इत्येवमाद्यासु । तथा विश्वरूपधरो नारायणो नारदमुवाचेति
स्मर्यते -- 'माया हयेषा मया सृष्टा यन्मां पश्यसि नारद । सर्वभूतगुणैर्युक्तं नैवं मां ज्ञातुमर्हसि! इति ।।

अत एव चोपमा सूर्यकादिवत्‌ ।। 3.2.18 ||

|| 3.2.18 ।।

यत एव च अयमात्मा चैतन्यरूपो निर्विशेषो वाङ्मनसातीतः परप्रतिषेधोपदेश्यः, अत एव च
अस्योपाधिनिमित्तामपारमार्थिकीं विशेषवत्तामभिप्रेत्य जलसूर्यकादिवदित्युपमा उपादीयते मोक्षशास्त्रेषु -- 'यथा ह्ययं
ज्योतिरात्मा विवस्वानपो भिन्ना बहूुधेकोऽनुगच्छन्‌। उपाधिना क्रियते भेदरूपो देवः क्षत्रष्वेवमजोऽयमात्मा' इति| 'एक
एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत्‌" इति चैवमादिषु ।।

अत्र प्रत्यवस्थीयते --

अम्बुवदग्रहणात्तु न तथात्वम्‌ ।। 3.2.19 ||
|| 3.2.19 ।।

न जलसूर्यकादिवुल्यत्वमिहोपपद्यते, तद्वदग्रहणात्‌; सूर्यादिभ्यो हि मूर्तेभ्यः पृथग्भूतं विप्रकृष्टदेशं मूर्तं जलं गृह्यते;
तत्र युक्तः सूर्यादिप्रतिबिम्बोदयः; न तु आत्मा मूर्तः, न चास्मात्पृथग्भूता विप्रकृष्टदेशाश्चोपाधयः, सर्वगतत्वात्‌
सर्वान्यत्वाच्च | तस्मादयुक्तोऽयं दृष्टान्त इति ।।

अत्र प्रतिविधीयते --

वृद्धिहासभाक्त्वमन्तर्भावादुभयसामञ्जस्यादेवम्‌ ।। 3.2.20 ।।
|| 3.2.20 ||

युक्त एव तु अयं दृष्टान्तः, विवक्षितांशसंभवात्‌; न हि दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः क्वचित्‌ कंचित्‌ विवक्षितमंशं मुक्त्वा
सर्वसारूप्यं केनचित्‌ दर्शयितुं शक्यते; सर्वसारूप्ये हि दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकभावोच्छेद एव स्यात्‌; न चेदं स्वमनीषया
जलसूर्यकादिदृष्टान्तप्रणयनम्‌; शास्त्रप्रणीतस्य तु अस्य प्रयोजनमात्रमुपन्यस्यते। किं पुनरत्र विवक्षितं सारूप्यमिति,
तदुच्यते -- वृद्धिहासभाक्त्वमिति। जलगतं हि सूर्यप्रतिबिम्बं जलवृद्धौ वर्धते, जलहासे हसति, जलचलने चलति,
जलमेदे भिद्यते -- इत्येवं जलधर्मानुविधायि भवति, न तु परमार्थतः सूर्यस्य तथात्वमस्ति; एवं
परमार्थतोऽविकृतमेकरूपमपि सत्‌ ब्रह्म देहाद्युपाध्यन्तर्भावात्‌ भजत इवोपाधिधर्मान्वृद्धिहासादीन्‌।
एवमुभयोरदृष्टान्तदार्ष्टन्तिकयोः सामञ्जस्यादविरोधः ।।

दर्शनाच्च || 3.2.21 ||
|| 3.2.21 ||

दर्शयति च श्रुतिः परस्यैव ब्रह्मणो देहादिषुपाधिष्वन्तरनुप्रवेशम्‌ ~- "पुरश्चक्रे द्विपदः पुरश्चक्रे चतुष्पदः। पुरः स पक्षी
भूत्वा पुरः पुरुष आविशत्‌' इति; 'अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य' इति च| तस्माद्युक्तमेतत्‌ 'अत एव चोपमा
सूर्यकादिवत्‌! इति । तस्मात्‌ निर्विकल्पकैकलिङ्गमेव ब्रह्म, न उभयलिङ्ग विपरीतलिङ्गं वा इति सिद्धम्‌ ।।

अत्र केचित्‌ द्वे अधिकरणे कल्पयन्ति -- प्रथमं तावत्‌ किं प्रत्यस्तमिताशेषप्रपञ्चमेका कारं ब्रह्म, उत
प्रपञ्ववदनेकाकारोपेतमिति; दवितीयं तु प्रत्यस्तमितप्रपञ्चत्वे किं सल्लक्षणं ब्रह्म, उत बोधलक्षणम्‌, उत
उभयलक्षणमिति। अत्र वयं वदामः -- सर्वथाप्यानर्थक्यमधिकरणान्तरारम्भस्येति; यदि तावदनेकलिङ्गत्वं परस्य
ब्रह्मणो निराकर्तव्यमित्ययं प्रयासः, तत्‌ पूर्वेणैव 'न स्थानतोऽपि! इत्यनेनाधिकरणेन निराकृतमिति, उत्तरमधिकरणम्‌
'प्रकाशवच्च' इत्येतद्व्यर्थमेव भवेत्‌। न च सल्लक्षणमेव ब्रह्म न बोधलक्षणम्‌ -- इति शक्यं वक्तुम्‌, विज्ञानघन एव'
इत्यादिश्रुतिवेयर्थ्यप्रसङ्गात्‌; कथं वा निरस्तचैतन्यं ब्रह्म चेतनस्य जीवस्यात्मत्वेनोपदिश्येत ? नापि बोधलक्षणमेव
ब्रह्म न सल्लक्षणम्‌ -- इति शक्यं वक्तुम्‌, 'अस्तीत्येवोपलब्धव्यः' इत्यादिश्रुतिवेयर्थ्यप्रसङ्गात्‌; कथं वा
निरस्तसत्ताको बोधोऽभ्युपगम्यत। नाप्युभयलक्षणमेव ब्रह्म -- इति शक्यं वक्तुम्‌, पूर्वाभ्युपगमविरोधप्रसङ्गात्‌;
सत्ताव्यावृत्तेन च बोधेन बोधव्यावृत्तया च सत्तया उपेतं ब्रह्म प्रतिजानानस्य तदेव पूर्वाधिकरणप्रतिषिद्धं सप्रपञ्चत्वं
प्रसज्येत । श्रुतत्वाददोष इति चेत्‌, न, एकस्य अनेकस्वभावत्वानुपपत्तेः। अथ सत्तैष बोधः, बोध एव च सत्ता, नानयोः
परस्परव्यावृत्तिरस्तीति यद्युच्येत, तथापि कि सल्लक्षणं ब्रह्म, उत बोधलक्षणम्‌, उतोभयलक्षणम्‌ -- इत्ययं विकल्पो
निरालम्बन एव स्यात्‌। सूत्राणि त्वेकाधिकरणत्वेनैवास्माभिर्नीतानि। अपि च ब्रह्मविषयासु श्रुतिषु

आकारवदनाकारप्रतिपादनेन विप्रतिपन्नासु, अनाकारे ब्रह्मणि परिगृहीते, अवश्यं वक्तव्या इतरासां

ताद्‌

श्येन 'प्रकाशवच्च' इत्यादीनि सूत्राण्यर्थवत्तराणि संपद्यन्ते ||

यदप्याहुः -- आकारवादिन्योऽपि श्रुतयः
समीचीनमिव लक्ष्यते; कथम्‌? येहि

: प्रपञ्वविलयमुखेन अनाकारप्रतिपत््यर्था एव, न पृथगर्था इति

| श्रुतीनां गतिः;

तदपि न

अयं वे हरयोऽयं वै दश च सहस्राणि
'तदेतदुब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यम्‌' इत्युपसंहारात्‌

बहूनि चानन्तानि

च' इत्येवमादयः -- ते

"मनोमयः प्राणशरीरो भारूपः' इत्येवमादयः -- न तेषां प्रविलयार्थत्वं न्याय्यम्‌; 'स क्रतुं कुर्वीत

परविद्याधिकारे केचित्प्रपञ्वा उच्यन्ते, यथा -- "युक्ता ह्यस्य हरयः शता दशेति,
भवन्तु प्रविलयार्थाः;
ये पुनरुपासनाविधानाधिकारे प्रपञ्चा उच्यन्ते, यथा --

इत्येवंजातीयकेन

प्रकृतेनैव तं

नैव उपासनविधिना तेषां

प्रविलयार्थत्वमवकल्पते

विनिगमनकारणवचनम्‌ अनवकाशं स्यात्‌। फलमप्येषां

। सर्वेषां च साधारणे प्रविलयार्थत्वे सति 'अरूपवदेव हि तत्प्रधानत्वात्‌'

इति

यथोपदेशं क्वचिहुरितः

क्षयः, क्वचिदैश्वैर्यप्राप्तिः,

संबन्धात्‌ । श्रुत्या च एवंजातीयकानां गुणानामुपासनार्थत्वेऽवकल्पमाने न लक्षणया

क्वचित्क्रममुक्तिरित्यवगम्यत एव -- इत्यतः पार्थगर्थ्यमेव उपासनावाक्यानां ब्रह्मवाक्यानां च न्याय्यम्‌, न

एकवाक्यत्वम्‌ ||

कथं च एषामेकवाक्यतो्मक््यत इति वक्तव्यम्‌ -- एकनियोगप्रतीतेः, प्रयाजदर्शपूर्णमासवाक्यवदिति चेत्‌

न

ब्रह्मवाक्येषु नियोगाभावात्‌ -- वस्तुमात्रपर्यवसायीनि हि ब्रह्मवाक्यानि, न नियोगोपदेशीनि इत्येतद्विस्तरेण दविस्तरेण

प्रतिष्ठापितम

[ "तत्तु समन्वयात्‌! इत्यत्र | किविषयश्चात्र नियोगोऽमिप्रेयत इति वक्तव्यम्‌; पुरुषो हि नियुज्यमानः 'कुरु'

इति
ष्‌

स्वव्यापारे कस्मिश्चिन्नियुज्यते

| ननु दैतप्रपञ्चप्रविलयो

22| ८

ब्रह्मतत्त्वाबोधो त

त्वाबोधो न भवतीत्यतो

यागो

ऽनुष्ठातव्य उपदिश्यते,

| ब्रह्मतत्त्वाववबोधप्रत्यनी क त

त्वावबोधप्रत्यनीकभूतो
एवमपवर्गकामस्य प्रपञ्चप्रविलयः; यथा च तमसि

देतप्रपञ्वः प्रविलाप्य

| द त

६

ऊ नियोगविषयो भविष्यति -- अप्रविलापिते हि दैतप्रपञ्चे

-- यथा स्वर्गकामस्य

=

म

व्यवस्थितं

घटादितत्त्वमवबुम

तत्प्रत्यनीकभूतं तमः
ब्रह्मस्वभावो हि प्रपञ्चः,

: प्रविलाप्यते

प्यते, एवं ब्रह्मतत्त्वमवबुभू

मुत्समानेन तत्प्रत्यनीकम्‌

त्प्रत्यनीक

तकः

कः प्रपञ्चः प्रविलापयितव्यः

न प्रपञ्चस्वभावं ब्रह्म; तेन नामरूपप्रपञ्चप्रविलापनेन

वयं पृच्छामः -- कोऽयं प्रपञ्चप्रविलयो

लयो नाम? -- किमग्निप्रतापसंपर्का

पर्कात्‌

द्तका

कर्तव्यः, आहोस्विदेकस्मिश्चन्द्र

मश्चन्द्रे तिमिरकृतानेकचन्दरप्रपञ्चवत्‌

ञ्ववत्‌

अविद्याकृतो

प्रविलापयितव्यः -- इति
प्रविलापयितव्य इत्युच्यते,

| तत्र यदि तावद्विद्यमानो

ऽयं प्रपञ्चः देहादिल

च आदिमुक्तेन पृथिव्यादिप्रविलयः

: कृत

मृत्समानेन
>
लापनेन ब्रह्मतत्त्वावबोधो भवति -- इति। अत्र
ठिन्यप्रविलय इव प्रपञ्चप्रविलयः
ब्रह्मणि नामरूपप्रपञ्चो विद्यया
क्षण आध्यात्मिकः बाह्यश्च पृथिव्यादिलक्षणः
स पुरुषमात्रेणाशक्यः प्रविलापयितुमिति तत्मविलयोपदेशोऽशक्यविषय एव स्यात्‌; एकेन
इति इदानीं पृथिव्यादिशुन्यं जगदमविष्यत्‌। अथ अविद्याध्यस्तो

ब्रह्मण्येकस्मिन्‌ अयं प्रपञ्चो विद्यया प्रविलाप्यत इति ब्रूयात्‌, ततो ब्रह्मैव अविद्याध्यस्तप्रपञ्चप्रत्याख्यानेन
तस्मिन्नावेदिते, विद्या स्वयमेवोत्पद्यते;

आवेदयितव्यम्‌

्‌ -- एकमेवाद्वितीयं

† ब्रह्म ' तत्सत्यं

त्यं स आत्मा

त्मा तत्त्वमसि' इति -- त

तया

तु
<~

या च अविद्या बाध्यते, ततश्च
ब्रह्मणि ्रह्मविज्ञानं कुरु प्रपञ्चप्रविलयं च' इति शतकृत्वोऽप्युक्ते न ब्रह्मविज्ञानं

श्व अविद्याध्यस्तः

५

: सकलो

ऽयं नामरूपप्रपञ्चः स्वप्नप्रपञ्ववत्‌

ञ्ववत्‌ प्रविलीयते -- अनावेदिते

नन्वावेदिते ब्रह्मणि तदिज्ञानविषयः

विज्ञान

ः प्रपञ्चविलयविषयो वा नियोगः स्यात्‌;

† प्रपञ्चप्रविलयो वा जायेत

न, निष्प्रपञ्चव्रह्मात्मत्वावेदनेनैव

उभयसिद्धेः -- रज्जुस्वरूपप्रकाशनेनैव हि तत्स्वरूपविज्ञानम्‌ अविद्याध्यस्तसर्पादिप्रपञ्चप्रविलयश्व भवति; न च

कृतमेव पुनः क्रियते ।।

नियोज्योऽपि च प्रपञ्चावस्थायां योऽवगम्यते जीवो नाम, स प्रपञ्चपक्षस्थैव वा स्यात्‌, ब्रह्मपक्षस्यैव वा ~ प्रथमे

विकल्पे निष्प्रपञ्चब्रह्मतत्त्वप्रतिपादनेन पृथिव्यादिवत्‌

जीवस्यापि प्रविलापितत्वात्‌ कस्य प्रपञ्चविलये नियोग उच्येत?

कस्य वा नियोगनिष्ठतया मोक्षोऽवाप्तव्य उच्येत? द्वितीयेऽपि ब्रह्मैव अनियोज्यस्वभावं जीवस्य स्वरूपम्‌, जीवत्वं तु,

अविद्याकृतमेव -- इति प्रतिपादिते

ब्रह्मणि नियोज्याभावात्‌

नियोगाभाव एव | द्रष्टव्यादिशब्दा अपि

पर विद्याधिकारपठिताः

तत्त्वाभिमुखीकरणप्रधानाः

त्वाभिमुखीकरणप्रधानाः,

तत्त्वावबोधविधिप्रधाना

वबोधविधिप्रधाना भवन्ति; लोकेऽपि -- इदं पश्य,

इदमाकर्णयेति च एवंजातीयकेषु जातीयकेषु निर्देशेषु प्रणिधानमात्रं कुर्वित्युच्यते, न साक्षाज्ज्ञानमेव कुर्विति; ज्ञेयाभिमुखस्यापि

ज्ञानं कदाचिज्जायते, कदाचिन्न जायते; तस्मात्‌
स्वयमेव यथाविषयं यथाप्रमाणं च ज्ञानमुत्पद्यते

तं प्रति

ज्ञानविषय एव दर्यितव्यां

† ज्ञापयितुकामेन; तस्मिन्द

नच

प्रमाणान्तरेण अन्यथाप्रसिद्धे

ऽर्थे अन्यथाज्ञानं

स्मिन्दर्िते

यदि

नियुक्तस्याप्युपपद्यते;

पुनर्नियुक्तो ऽहमिति

अन्यथा ज्ञानं कुर्यात्‌, न तु तत्‌ ज्ञानम्‌, किं तर्हि

स्वयमेव चेदन्यथोत्पद्येत, भ्रान्तिरेव स्यात्‌। ज्ञानं तु प्रमाणजन्यं

न्यं यथाभूतविषयं च; न तत्‌ नियोगशतेनापि

, मानसी सा क्रिया;
नापि कारयितुं

शक्यते, न च प्रतिषेधशतेनापि वारयितुं शक्यते; न हि तत्‌ पुरुषतन्त्रम्‌, वस्तुतन्त्रमेव हि तत्‌; अतोऽपि
नियोगाभावः; किंचान्यत्‌ -- नियोगनिष्ठतयैव पर्यवस्यत्याम्नाये, यदभ्युपगतम्‌ अनियोज्यब्रह्मात्मत्वं जीवस्य, तत्‌
अप्रमाणकमेव स्यात्‌; अथ शास्त्रमेव अनियोज्यब्रह्मात्मत्वमाचक्षीत, तदवबोधे च पुरुषं नियुञ्जीत, ततो
ब्रह्मशास्त्रस्यैकस्य दव्यर्थपरता विरुद्धार्थपरता च प्रसज्येयाताम्‌ । नियोगपरतायां च, श्रुतहानिः अश्रुतकल्पना
कर्मफलवन्मोक्षस्यादृष्टफलत्वम्‌ अनित्यत्वं च -- इत्येवमादयो दोषा न केनचित्परिहर्तुं शक्याः ।

तस्मादवगतिनिष्ठान्येव ब्रह्मवाक्यानि, न नियोगनिष्ठानि। अतश्च एकनियोगप्रतीतेरेकवाक्यतेत्ययुक्तम्‌ ||

अभ्युपगम्यमानेऽपि च ब्रह्मवाक्येषु नियोगसद्‌भावे, तदेकत्वं निष्प्रपञ्चोपदेशेषु सप्रपञ्चोपदेशेषु च असिद्धम्‌; न हि
शब्दान्तरादिभिः प्रमाणेर्नियोगभेदेऽवगम्यमाने, सर्वत्र एको नियोग इति शक्यमाश्रयितुम्‌; प्रयाजदर्शपूर्णमासवाक्येषु तु
अधिकारांशेनाभेदात्‌ युक्तमेकत्वम्‌; न त्विह सगुणनिर्गुणचोदनासु

कश्चिदेकत्वकरोशोऽस्ति; न हि भारूपत्वादयो गुणाः प्रपञ्चप्रविलयोपकारिणः, नापि प्रपञ्चविलयो
भारूपत्वादिगुणोपकारी, परस्परविरोधित्वात्‌; न हि कृत्स्नप्रपञ्चप्रविलापनं प्रपञ्चैकदेशापेक्षणं च एकस्मिन्धर्मिणि
युक्तं समावेशयितुम्‌। तस्मात्‌ अस्मदुक्त एव विभागः आकारवदनाकारोपदेशानां युक्ततर इति ।।

प्रकृतेतावत्त्वं हि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः ।। 3.2.22 ।।

प्रकृतेतावतत्वाधिकरणम्‌ ।। 3.2.22 ।।

दे वाव ब्रह्मणो रूपे मूर्तं चैवामूर्तं च' इत्युपक्रम्य, पञ्चमहाभूतानि दैराश्येन प्रविभज्य, अमूर्तरसस्य च
पुरुषशब्दोदितस्य माहारजनादीनि रूपाणि दर्शयित्वा, पुनः पठ्यते -- अथात आदेशो नेति नेति न ह्येतस्मादिति
नेत्यन्यत्परमस्ति' इति । तत्र कोऽस्य प्रतिषेधस्य विषय इति जिज्ञासामहे; न ह्यत्र इदं तदिति विशेषितं
किचित््रतिषेध्यमुपलभ्यते; इति-शब्देन तु अत्र प्रतिषिध्य किमपि समर्प्यते, 'नेति नेति' इति इति-परत्वात्‌ नञ्ग्रयोगस्य;
इति-शब्दश्चायं संनिहितालम्बनः एवंशब्दसमानवृत्तिः प्रयुज्यमानो दृश्यते -- 'इति ह स्मोपाध्यायः कथयति!
इत्येवमादिषु; संनिहितं चात्र प्रकरणसामर्थ्याद्रूपद्ययं सप्रपञ्चं ब्रह्मणः, तच्च ब्रह्म, यस्य ते दे रूपे । तत्र नः संशय
उपजायते -- किमयं प्रतिषेधो रूपे रूपवच्च उभयमपि प्रतिषेधति, आहोस्विदेकतरम्‌; यदाप्येकतरम्‌, तदापि कि ब्रह्म
प्रतिषेधति, रूपे परिशिनष्टि, आदहोस्विद्ूपे प्रतिषेधति, ब्रह्म परिशिनष्टि -- इति ।।

तत्र प्रकृतत्वाविशेषादुभयमपि प्रतिषेधतीत्याशङ्कामहे - द्वौ चेतौ प्रतिषेधौ, दिः नेतिशब्दप्रयोगात्‌; तयोरेकेन
सप्रपञ्चं ब्रह्मणो रूपं प्रतिषिध्यते, अपरेण रूपवदब्रह्म -- इति भवति मतिः। अथवा ब्रह्मैव रूपवत्‌ प्रतिषिध्यते; तद्धि
वाङ्मनसातीतत्वादसंभाव्यमानसद्‌भावं प्रतिषधार्हम्‌; न वु रूपप्रपञ्वः प्रत्यक्षादिगोचरत्वात्‌ प्रतिषेधार्हः;
अभ्यासस्त्वादरार्थः इत्येवं प्राप्ते -

व्रूमः -- न तावदुभयप्रतिषेध उपपद्यते, शून्यवादप्रसङ्गात्‌ -- कंचिद्धि परमार्थमालम्ब्य अपरमार्थः प्रतिषिध्यते, यथा
रज्ज्वादिषु सर्पादयः; तच्च परिशिष्यमाणे कस्मिश्चिद्भावे अवकल्पते; कृत्स्नप्रतिषेधे वु कोऽन्यो भावः परिशिष्येत?
अपरिशिष्यमाणे चान्यस्मिन्‌, य इतरः प्रतिषेद्धुमारभ्यते प्रतिषद्धुमशक्यत्वात्‌ तस्यैव परमार्थत्वापत्तेः प्रतिषेधानुपपत्तिः।
नापि ब्रह्मप्रतिषेध उपपद्यते ~- ब्रह्म ते ब्रवाणि' इत्याद्युपक्रमविरोधात्‌, 'असन्नेव स भवति । असद्ब्रह्मेति वेद चेत्‌'
इत्यादिनिन्दाविरोधात्‌, 'अस्तीत्येवोपलब्धव्यः' इत्याद्यवधारणविरोधात्‌, सर्ववेदान्तव्याकोपप्रसङ्गाच्च ।
वाङ्मनसातीतत्वमपि ब्रह्मणो न अभावाभिप्रायेणामिधीयते; न हि महता परिकरवबन्धेन ्रह्मविदाप्नोति परम्‌' 'सत्यं
ज्ञानमनन्तं ब्रह्म इत्येवमादिना वेदान्तेषु ब्रह्म प्रतिपाद्य तस्यैव पुनः अभावोऽभिलप्येत; प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य
दूरादस्पर्शनं वरम्‌' इति हि न्यायः | प्रतिपादनप्रक्रिया तु एषा -- 'यतो वाचो निवर्तन्ते। अप्राप्य मनसा सह इति;
एतदुक्तं भवति -- वाङ्मनसातीतमविषयान्तःपातिप्रत्यगात्मभूतं नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं ब्रह्मेति। तस्मादब्रह्मणो
रूपप्रपञ्चं प्रतिषेधति, परिशिनष्टि ब्रह्म -- इत्यवगन्तव्यम्‌ ।।

तदेतदुच्यते ~- प्रकृतेताव्त्वं हि प्रतिषेधतीति । प्रकृतं यदेतावत्‌ इयत्तापरिच्छिन्नं मूर्तामूर्तलक्षणं ब्रह्मणो रूपं तदेष
शब्दः प्रतिषेधति । तद्धि प्रकृतं प्रपञ्चितं च पूर्वस्मिन्ग्रनथे अधिदेवतमध्यात्मं च | तज्जनितमेव च

वासनालक्षणमपरं रूपम्‌ अमूर्तरसभूतं पुरुषशब्दोदितं लिङ्गात्मव्यपाश्रयं माहारजनाद्युपमाभिर्दशितम्‌ -- अमूर्तरसस्य
पुरुषस्य चक्ुरग्रह्यरूपयोगित्वानुपपत्तेः। तदेतत्‌ सप्रपञ्चं ब्रह्मणो रूपं संनिहितालम्बनेन इति-करणेन प्रतिषधकं नञं
प्रति उपनीयत इति गम्यते | ब्रह्म तु रूपविशेषणत्वेन षष्ट्या निर्दिष्टं पूर्वस्मिन्म्रन्थे, न स्वप्रधानत्वेन | प्रपञ्िते च
तदीये रूपद्ये रूपवतः स्वरूपजिज्ञासायाम्‌ इदमुपक्रान्तम्‌ -- अथात आदेशो नेति नेति! इति तत्र
कल्पितरूपप्रत्याख्यानेन ब्रह्मणः स्वरूपावेदनमिति निर्णीयते। तदास्पदं हि इदं समस्तं कार्यम्‌ "नेति नेति! इति
प्रतिषिद्धम्‌ । युक्तं च कार्यस्य, वाचारम्भणशब्दादिभ्योऽसत्त्वमिति, नेति नेतीति प्रतिषेधनम्‌; न तु ब्रह्मणः,
सर्वकल्पनामूलत्वात्‌। न च अत्र इयमाशङ्का कर्तव्या -- कथं हि शास्त्रं स्वयमेव ब्रह्मणो रूपद्वयं दर्शयित्वा,
स्वयमेव पुनः प्रतिषेधति -- प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम्‌' इति -- यतः नेदं शास्त्रं प्रतिपाद्यत्वेन ब्रह्मणो
रूपद्वयं निर्दिशति, लोकप्रसिद्धं तु इदं रूपद्वयं ब्रह्मणि कल्पितं परामृशति प्रतिषेध्यत्वाय शुद्धब्रह्मस्वरूपप्रतिपादनाय
च -- इति निरवद्यम्‌ द्वौ च एतौ प्रतिषेधौ यथासंख्यन्यायेन दे अपि मूर्तामूर्ते प्रतिषेधतः; यद्वा पूर्वः प्रतिषेधो भूतराशि
प्रतिषेधति, उत्तरो वासनाराशिम्‌। अथवा 'नेति नेति' इति वीप्सा इयम्‌ -- 'इति' इति यावत्किचित्‌ उग्परेक्ष्यते, तत्सर्व
न भवतीत्यर्थः -- परिगणितप्रतिषेधे हि क्रियमाणे, यदि नैतद्ब्रह्म, किमन्यद्ब्रह्म भवेदिति जिज्ञासा स्यात्‌; वीप्सायां
तु सत्यां समस्तस्य विषयजातस्य प्रतिषेधात्‌ अविषयः प्रत्यगात्मा ब्रह्मेति, जिज्ञासा निवर्तते। तस्मात्‌ प्रपञ्चमेव
ब्रह्मणि कल्पितं प्रतिषेधति, परिशिनष्टि ब्रह्म -- इति निर्णयः ।।

इतश्च एष एव निर्णयः, यतः -- ततः प्रपञ्चप्रतिषेधात्‌, भूयो ब्रह्म ब्रवीति -- 'अन्यत्परमस्ति' इति। अभावावसाने हि
प्रतिषेधे क्रियमाणे किमन्यत्परमस्तीति ब्रूयात्‌। तत्रैषा अक्षरयोजना -- "नेति नेति' इति ब्रह्म आदिश्य, तमेव आदेशं
पुनर्विर्वक्ति -- 'नेति नेति' इत्यस्य कोऽर्थः? न हि एतस्मादुब्रह्मणो व्यतिरिक्तमस्तीत्यतः 'नेति नेति! इत्युच्यते, न पुनः
स्वयमेव नास्ति -- इत्यर्थः; तच्च दर्शयति -- अन्यत्परम्‌ अप्रतिषिद्धं ब्रह्म अस्तीति । यदा पुनरेवमक्षराणि योज्यन्ते --
न हि, एतस्मात्‌ 'इति न' 'इति न' इति प्रपञ्चप्रतिषेधरूपात्‌ आदेशनात्‌, अन्यत्परमादेशनं ब्रह्मणः अस्तीति -- तदा,
'ततो ब्रवीति च भूयः' इत्येतत्‌ नामधेयविषयं योजयितव्यम्‌ -- 'अथ नामधेय सत्यस्य सत्यमिति प्राणा वै सत्यं
तेषामेष सत्यम्‌' इति हि ब्रवीति -- इति। तच्च ब्रह्मावसाने प्रतिषेधे समञ्जसं भवति; अभावावसाने तु प्रतिषेधे, किम्‌
'सत्यस्य सत्यम्‌" इत्युच्येत ? तस्मादुब्रह्मावसानः अयं प्रतिषेधः, नाभावावसानः -- इत्यध्यवस्यामः ||

तदव्यक्तमाह हि || 3.2.23 ।|
|| 3.2.23 ।।

यत्तत्‌ प्रतिषिद्धात्प्रपञ्वजातादन्यत्‌ परं ब्रह्म, तदस्ति चेत्‌, कस्मान्न गृह्यत इति, उच्यते -- तत्‌
अव्यक्तमनिन्दरियग्राह्यम्‌, सर्वदृश्यसाक्षित्वात्‌। आह हि एवं श्रुतिः -- 'न चक्चुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यै्दवेस्तपसा
कर्मणा वा' 'स एष नेति नेत्यात्मागृह्यो न हि गृह्यते 'यत्तदद्रेश्यमग्राह्यम्‌' "यदा ह्येवैष
एतस्मित्नदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयने' इत्याद्या; स्मृतिरपि -- 'अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते' इत्याद्या
| |

[च|

अपि च संराधने प्रत्यक्षानुमानाभ्याम्‌ ।। 3.2.24 ।।
|| 3.2.24 ||

अपि च एनमात्मानं निरस्तसमस्तप्रपञ्चमव्यक्तं संराधनकाले पश्यन्ति योगनः; संराधनं च
क्तिध्यानप्रणिधानाद्यनुष्ठानम्‌। कथं पुनरवगम्यते -- संराधनकाले पश्यन्तीति ? प्रत्यक्षानुमानाभ्याम्‌,
श्रुतिस्मृतिभ्यामित्यर्थः। तथा हि श्रुतिः -- "पराञ्चि खानि व्यतृणत्स्वयंभूस्तस्मात्पराङ्‌ पश्यति नान्तरात्मन्‌
कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमेक्षदावृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन्‌' इति, ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत््वस्ततस्तु तं पश्यते निष्कलं
ध्यायमानः' इति चैवमाद्या । स्मृतिरपि -- 'ये विनिद्रा जितश्वासाः संतुष्टाः संयतेन्द्रियाः । ज्योतिः पश्यन्ति
युञ्जानास्तस्मे योगात्मने नमः ।। योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्‌! इति चैवमाद्या ।।

91

ननु संराध्यसंराधकभावाभ्युपगमात्परापरात्मनोरन्यत्वं स्यादिति; नेत्युच्यते --

प्रकाशादिवच्चावेशेष्यं प्रकाश च कर्मण्यभ्यासात्‌ ।। 3.2.25 ।।
|| 3.2.25 ।।

यथा प्रकाशाकाशसवितृप्रभृतयः अङ्गुलिकरकोदकप्रभृतिषु कर्मसु उपाधिभूतेषु सविशेषा इवावभासन्ते, न च
स्वाभाविकीमविशेषात्मतां जहति; एवमुपाधिनिमित्त एवायमात्मभेदः, स्वतस्तु एकात्म्यमेव | तथा हि वेदान्तेषु
अभ्यासेन असकृत्‌ जीवग्राज्ञयोरभेदः प्रतिपाद्यते ||

अतोऽनन्तेन तथा हि लिगम्‌ ।। 3.2.26 ।।

|| 3.2.26 ।।

अतश्च स्वाभाविकत्वादभेदस्य, अविद्याकृतत्वाच्च भेदस्य, विद्यया अविद्यां विधूय जीवः परेण अनन्तेन प्राज्ञेन
आत्मना एकतां गच्छति| तथा हि लिङ्गम्‌ -- 'स यो ह वै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति, ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति'
इत्यादि ||

उभयव्यपदेशात्त्वहिकुण्डलवत्‌ ।। 3.2.27 ।।
|| 3.2.27 ।।

तस्मिन्नेव संराध्यसंराधकभावे मतान्तरमुपन्यस्यति, स्वमतविशुद्धये । क्वचित्‌ जीवग्राज्ञयोर्भदो व्यपदिश्यते -- "ततस्तु
पश्यते निष्कलं ध्यायमानः' इति ध्यातृध्यातव्यत्वेन दरष्टूद्रष्टव्यत्वेन च; "परात्परं पुरुषमुपेति दिव्यम्‌! इति
गन्तृगन्तव्यत्वेन; 'यः सर्वाणि भूतान्यन्तरो यमयति' इति नियन्तृनियन्तव्यत्वेन च| क्वचित्तु तयोरेवाभेदो व्यपदिश्यते -
- "तत्त्वमसि 'अहं ब्रह्मास्मि' 'एष त आत्मा सर्वान्तरः" "एष त आत्मान्तर्याम्यमृतः' इति। तत्रैवमुभयव्यपदेशे सति,
यद्यभेद एव एकान्ततो गृह्यते, भेदव्यपदेशो निरालम्बन एव स्यात्‌। अत उभयव्यपदेशदर्शनात्‌ अहिकुण्डलवदत्र तत्त्वं
भवितुमर्हति -- यथा अहिरित्यभेदः, कुण्डलाभो गप्रांशुत्वादीनीति च भेदः, एवमिहापीति ।।

<~ ~|. 41

प्रकाशाश्रयवद्वा तेजस्त्वात्‌ ।। 3.2.28 ।।
|| 3.2.28 ||

अथवा प्रकाशाश्रयवदेतत्प्रतिपत्तव्यम्‌ -- यथा प्रकाशः सावित्रः तदाश्रयश्च सविता नात्यन्तभित्नौ, उभयोरपि
तेजस्त्वाविशेषात्‌; अथ च भेदव्यपदेशभाजौ भवतः -- एवमिहापीति ।।

पूर्ववद्वा ।। 3.2.29 ।।

|| 3.2.29 ।।

यथा वा पूर्वमुपन्यस्तम्‌ -- 'प्रकाशादिवच्वावैशेष्यम्‌' इति, तथेव एतदभवितुमर्हति; तथा हि अविद्याकृतत्वाद्बन्धस्य
विद्यया मोक्ष उपपद्यते। यदि पुनः परमार्थत एव बद्धः कश्चिदात्मा अहिकुण्डलन्यासेन परस्य आत्मनः संस्थानभूतः,
प्रकाशाश्रयन्यायेन च एकदेशभूतोऽभ्युपगम्येत; ततः पारमार्थिकस्य बन्धस्य तिरस्कर्तुमशक्यत्वात्‌ मोक्षशास्त्रवेयर्थ्य

प्रसज्येत | न चात्र उभावपि भेदाभेदौ श्रुतिः तुल्यवद्‌व्यपदिशति; अभेदमेव हि प्रतिपाद्यत्वेन निर्दिशति, भेदं तु
पर्वप्रसिद्धमेवानुवदति अर्थान्तरविवक्षया । तस्मात््मकाशादिवच्वावैशेष्यमित्येष एव सिद्धान्तः ।।

प्रतिषेधाच्च || 3.2.30 ||

|| 3.2.30 ।।

इतश्च एष एव सिद्धान्तः, यत्कारणं परस्मादात्मनोऽन्यं चेतनं प्रतिषेधति शास्त्रम्‌ -- "नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा!
इत्येवमादि । अथात आदेशो नेति नेति, 'तदेतदब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यम्‌' इति च
ब्रह्मव्यतिरिक्तप्रपञ्चनिराकरणात्‌ ब्रह्ममात्रपरिशेषाच्च एष एव सिद्धान्त इति गम्यते ||

यदेतत्‌ निरस्तसमस्तप्रपञ्चं ब्रह्म निर्धारितम्‌, अस्मात्परम्‌ अन्यत्तत््वमस्ति नास्तीति श्रुतिविप्रतिपत्तेः संशयः।
कानिचिद्धि वाक्यानि आपातेनैव प्रतिभासमानानि ब्रह्मणोऽपि परम्‌ अन्यत्त्वं प्रतिपादयन्तीव; तेषां हि
परिहारमभिधातुमयमुपक्रमः क्रियते --

परमतः सेतून्मानसम्बन्धभेदव्यपदेशेभ्यः ।। 3.2.31 ।।
|| 3.2.31 ।।

परम्‌ अतो ब्रह्मणः अन्यत्ततत्वं भवितुमर्हति; कुतः? सेतुव्यपदेशात्‌ उन्मानव्यपदेशात्‌ संबन्धव्यपदेशात्‌ भेदव्यपदेशाच्च ।
सेतुव्यपदेशस्तावत्‌ -- 'अथ य आत्मा स सेतुर्विधृतिः" इत्यात्मशब्दाभिहितस्य ब्रह्मणः सेतुत्वं संकीर्तयति; सेतुशब्दश्व
हि लोके जलसंतानविच्छेदकरे मृदार्वादिप्रचये प्रसिद्धः; इह च सेतुशब्दः आत्मनि प्रयुक्त इति लौकिकसेतोरिव
आत्मसेतोरन्यस्य वस्तुनोऽस्तित्वं गमयति; 'सेतु तीर्त्वा इति च तरतिशब्दप्रयोगात्‌ -- यथा लौकिकं सेतुं तीर्त्वा
जाङ्गलमसेतुं प्राप्नोति, एवमात्मानं सेतुं तीर्त्वा अनात्मानमसेतुं प्राप्नोति गम्यते। उन्मानव्यपदेशश्च भवति --
तदेतद्ब्रह्म चवुष्पात्‌ अष्टाशफं षोडशकलमिति; यच्च लोके उन्मितम्‌ एतावदिदमिति परिच्छिन्नं कार्षापणादि,
ततोऽन्यद्वस्त्वस्तीति प्रसिद्धम्‌; तथा ब्रह्मणोऽप्युन्मानात्‌ ततोऽन्येन वस्तुना भवितव्यमिति गम्यते। तथा
संबन्धव्यपदेशो भवति -- 'सता सोम्य तदा संपन्नो भवति' इति, शारीर आत्मा प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तः' इति च;
मितानां च मितेन संबन्धो दृष्टः, यथा नराणां नगरेण; जीवानां च ब्रह्मणा संबन्धं व्यपदिशति सुषुप्तौ; अतः ततः
परमन्यदमितमस्तीति गम्यते। भेदव्यपदेशश्च एनमर्थं गमयति; तथा हि -- 'अथ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो
दृश्यते' इत्यादित्याधारमीश्वरं व्यपदिश्य, ततो भेदेन अक्ष्याधारमीश्वरं व्यपदिशति -- 'अथ य एषोऽक्षिणि पुरुषो
दृश्यते' इति; अतिदेशं च अस्य अमुना रूपादिषु करोति -- "तस्यैतस्य तदेव रूपं यदमुष्य रूपं यावमुष्य गेष्णौ तौ
गेष्णौ यन्नाम तन्नाम' इति; सावधिकं च ईश्वरत्वमुभयोर्व्यपदिशति -- "ये च्वामुष्मात्पराञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे
देवकामानां च' इत्येकस्य, 'ये चैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे मनुष्यकामानां च' इत्येकस्य, यथा इदं मागधस्य
राज्यम्‌, इदं वैदेहस्येति। एवमेतेभ्यः सेत्वादिव्यपदेशेभ्यो ब्रह्मणः परमस्तीति ।।

एवं प्राप्ते, प्रतिपाद्यते -

सामान्यात्तु ।। 3.2.32 ||
|| 3.2.32 ।।

तु-शब्देन प्रदर्शितं प्राप्तिं निरुणद्धि | न ब्रह्मणोऽन्यत्‌ किचिद्‌भविवुमहति, प्रमाणाभावात्‌ -- न हयन्यस्यास्तित्वे
किचित्प्रमाणमुपलभामहे; सर्वस्य हि जनिमतो वस्तुजातस्य जन्मादि ब्रह्मणो भवतीति निर्धारितम्‌, अनन्यत्वं च
कारणात्‌ कार्यस्य; न च ब्रह्मव्यतिरिक्तं किचित्‌ अजं संभवति, 'सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌
इत्यवधारणात्‌; एकविज्ञानेन च सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानात्‌ न ब्रह्मव्यतिरिक्तवस्त्वस्तित्वमवकल्पते। ननु सेत्वादिव्यपदेशाः

ब्रह्मव्यतिरिक्तं तत्त्वं सूवयन्तीत्युक्तम्‌; नेत्युच्यते -- सेतुव्यपदेशस्तावत्‌ न ब्रह्मणो बाह्यस्य सद्भावं प्रतिपादयितुं
क्षमते; सेतुरात्मेति हि आह, न अतः परमस्तीति; तत्र परस्मिन्‌ असति सेतुत्वं नावकल्पत इति परं किमपि कल्प्येत;
न चैतत्‌ न्याय्यम्‌; हदो हि अप्रसिद्धकल्पना; अपि च सेतुव्यपदेशादात्मनो लौकिकसेतुनिदर्शनेन सबाह्यवस्तुतां
प्रसञ्जयता मृदारुमयतापि प्रासङ्क्ष्यत; न चैतन्न्याय्यम्‌, अजत्वादिश्रुतिविरोधात्‌; सेतुसामान्यात्तु सेतुशब्द आत्मनि
प्रयुक्त इति श्लिष्यते; जगतस्तन्मर्यादानां च विधारकत्वं सेतुसामान्यमात्मनः; अतः सेतुरिव सेतुः -- इति प्रकृत
आत्मा स्तूयते । 'सेतुं तीर्त्वा' इत्यपि तरतिः अतिक्रमासंभवात्‌ प्राप्नोत्यर्थ एव वर्तते -- यथा व्याकरणं तीर्ण इति
प्राप्तः उच्यते, न अतिक्रान्तः, तद्त्‌ ||

बुद्ध्यर्थः पादवत्‌ ।। 3.2.33 ।।
|| 3.2.33 ||

यदप्युक्तम्‌ -- उन्मानव्यपदेशादस्ति परमिति, तत्राभिधीयते -- उन्मानव्यपदेशोऽपि न
ब्रह्मव्यतिरिक्तवस्त्वस्तित्वप्रतिपत््यर्थः; किमर्थस्तर्हि ? बुद्ध्यर्थः, उपासनार्थं इति यावत्‌; चतुष्पादष्टाशफं
षोडशकलमित्येवंरूपा -- बुद्धिः कथं नु नाम ब्रह्मणि स्थिरा स्यादिति -- विकारद्वारेण ब्रह्मण उन्मानकल्पनैव क्रियते;
न हि अविकारेऽनन्ते ब्रह्मणि सर्वैः पुंभिः शक्या बुद्धिः स्थापयितुम्‌, मन्दमध्यमोत्तमबुद्धित्वात्‌ पुंसामिति पादवत्‌ --
यथा मनआकाशयोरध्यात्ममधिदेवतं च ब्रह्मप्रतीकयोराम्नातयोः, चत्वारो वागादयो मनःसंबन्धिनः पादाः कल्प्यन्ते,
चत्वारश्च अग्न्यादय आकाशसंबन्धिनः -- आध्यानाय -- तद्वत्‌। अथवा पादवदिति -- यथा कार्षापणे पादविभागो
व्यवहारप्राचुर्याय कल्प्यते -- न हि सकलेनैव कार्षापणेन सर्वदा सर्वे जना व्यवहर्तुमीशते, क्रयविक्रये
परिमाणानियमात्‌ -- तद्वदित्यर्थः ||

स्थानविशेषात्प्रकाशादिवत्‌ ।। 3.2.34 ||
|| 3.2.34 ||

इह सूत्रे दयोरपि संबन्धभेदव्यपदेशयोः परिहारोऽभिधीयते। यदप्युक्तम्‌ -- संबन्धव्यपदेशात्‌ भेदव्यपदेशाच्च परमतः
स्यादिति, तदप्यसत्‌; यत एकस्यापि स्थानविशेषापेक्षया एतौ व्यपदेशावुपपद्येते। संबन्धव्यपदेशे तावदयमर्थः --
बुद्ध्याद्युपाधिस्थानविशेषयोगादुद्भूतस्य विशेषविज्ञानस्य उपाध्युपशमे य उपशमः, स परमात्मना संबन्धः --
इत्युपाध्यपक्षया उपचर्यते, न परिमितत्वापेक्षया। तथा भेदव्यपदेशोऽपि ब्रह्मण उपाधिमेदापेक्षयैव उपचर्यते, न
स्वरूपभेदापेक्षया | प्रकाशादिवदिति उपमोपादानम्‌ -- यथा एकस्य प्रकाशस्य सौर्यस्य चान्द्रमसस्य वा
उपाधियोगादुपजातविशेषस्य उपाध्युपशमात्संबन्धव्यपदेशो भवति, उपाधिमेदाच्च भेदव्यपदेशः; यथा वा
सूवीपाशाकाशादिषूपाध्यपेक्षयेवेतौ संबन्धभेदव्यपदेशौ भवतः -- तद्वत्‌ ।।

उपपत्ते च ।। 3.2.35 ||
|| 3.2.35 ।।

उपपद्यते च अत्र ईदृश एव संबन्धः, नान्यादृशः -- 'स्वमपीतो भवति! इति हि स्वरूपसंबन्धमेनमामनन्ति; स्वरूपस्य
च अनपायित्वात्‌ न नरनगरन्यायेन संबन्धो घटते; उपाधिकृतस्वरूपतिरोभावात्तु 'स्वमपीतो भवति! इत्युपपद्यते। तथा
भेदोऽपि नान्यादृशः संभवति, बहुतरश्रुतिप्रसिद्धैकेश्वरत्वविरोधात्‌; तथा च श्रुतिरेकस्याप्याकाशस्य स्थानकृतं
भेदव्यपदेशमुपपादयति -- "योऽयं बहिर्धा पुरुषादाकाशः' "योऽयमन्तः पुरुष आकाशः" "योऽयमन्तर्हृदय आकाशः इति
| |

तथान्यप्रतिषेधात्‌ ।। 3.2.36 ।।

|| 3.2.36 ।।

एवं सेत्वादिव्यपदेशान्‌ परपक्षहेतूनुन्मथ्य संप्रति स्वपक्षं हेत्वन्तरेणोपसंहरति। तथान्यप्रतिषेधापि न ब्रह्मणः परं
वस्त्वन्तरमस्तीति गम्यते; तथा हि -- 'स एवाधस्तात्‌ ... अहमेवाधस्तात्‌' 'आत्मेवाधस्तात्‌' 'सर्वं तं
परादाद्योऽन्यत्रात्मनः सर्वं वेद' ष्रह्मैवेदं सर्वम्‌" 'आत्मेवेदं सर्वम्‌' नेह नानास्ति किचन "यस्मात्परं नापरमस्ति किचित्‌
'तदेतदुब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यम्‌' इत्येवमादीनि वाक्यानि स्वप्रकरणस्थानि अन्यार्थत्वेन परिणेतुमशक्यानि
ब्रह्मव्यतिरिक्तं वस्त्वन्तरं वारयन्ति। सर्वान्तरश्रुतेश्च न परमात्मनोऽन्यः अन्तरात्मा अस्तीत्यवगम्यते ||

अनेन सर्वगतत्वमायामशब्दादिभ्यः || 3.2.37 ||
|| 3.2.37 ||

अनेन सेत्वादिव्यपदेशनिराकरणेन अन्यप्रतिषेधसमाश्रयणेन च सर्वगतत्वमप्यात्मनः सिद्धं भवति; अन्यथा हि तन्न
सिध्येत्‌। सेत्वादिव्यपदेशेषु हि मुख्येष्वङ्गीक्रियमाणेषु परिच्छेद आत्मनः प्रसज्येत, सेत्वादीनामेवमात्मकत्वात्‌; तथा
अन्यप्रतिषेधेऽप्यसति, वस्तु वस्त्वन्तरादव्यावर्तत इति परिच्छेद एव आत्मनः प्रसज्येत । सर्वगतत्वं च अस्य
आयामशब्दादिभ्योऽवगम्यते; आयामशब्दः व्याप्तिवचनः शब्दः; "यावान्वा अयमाकाशस्तावानेषोऽन्तर्हदय आकाशः
आकाशवत्सर्वगतश्च नित्यः' "ज्यायान्दिवः' "ज्यायानाकाशात्‌' --- "नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः!
इत्येवमादयो हि श्रुतिस्मृतिन्यायाः सर्वगतत्वमात्मनोऽवबोधयन्ति ।।

फलमत उपपत्तेः ।। 3.2.38 ||

फलाधिकरणम्‌ ।। 3.2.38 ।।

तस्यैव ब्रह्मणो व्यावहारिक्याम्‌ ईशित्रीशितव्यविभागावस्थायाम्‌, अयमन्यः स्वभावो वर्ण्यते। यदेतत्‌
इष्टानिष्टव्यामिश्रलक्षणं कर्मफलं संसारगोचरं त्रिविधं प्रसिद्धं जन्तूनाम्‌, किमेतत्‌ कर्मणो भवति,
आहोस्विदीश्वरादिति भवति विचारणा । तत्र तावत्प्रतिपाद्यते -- फलम्‌ अतः ईश्वरात्‌ भवितुमर्हति; कुतः? उपपत्तेः;
स हि सर्वाध्यक्षः सृष्टिस्थितिसंहारान्‌ विचित्रान्‌ विदधत्‌ देशकालविशेषाभिज्ञत्वात्‌ कर्मिणां कर्मानुरूपं फलं
संपादयतीत्युपपद्यते; कर्मणस्तु अनुक्षणविनाशिनः कालान्तरभावि फलं भवतीत्यनुपपन्नम्‌, अभावाद्भावानुत्पत्तेः।
स्यादेतत्‌ -- कर्म विनश्यत्‌ स्वकालमेव स्वानुरूपं फलं जनयित्वा विनश्यति, तत्फलं कालान्तरितं कर्त्रा भोक्ष्यत
इति; तदपि न परिशुध्यति, प्राग्भोक्तृसंबन्धात्‌ फलत्वानुपपत्तेः -- यत्कालं हि यत्‌ सुखं दुःखं वा आत्मना भुज्यते,
तस्यैव लोके फलत्वं प्रसिद्धम्‌; न हि असंबद्धस्यात्मना सुखस्य दुःखस्य वा फलत्वं प्रतियन्ति लौकिकाः । अथोच्येत
-- मा भूत्कमनिन्तरं फलोत्पादः, कर्मकार्यादपूर्वात्फलमुत्पत्स्यत इति, तदपि नोपपद्यते, अपूर्वस्याचेतनस्य
काष्ठलोष्टसमस्य चेतनेनाप्रवर्तितस्य प्रवृत््यनुपपत्तेः, तदस्तित्वे एव प्रमाणाभावात्‌; अर्थापत्तिः प्रमाणमिति चेत्‌, न,
ईश्वरसिद्धेर्थापत्तिक्षयात्‌ ।।

श्रुतत्वाच्च || 3.2.39 ||
|| 3.2.39 ।।

न केवलम्‌ उपपत्तेरेव ईश्वरं फलहेतुं कल्पयामः, किं तर्हि श्रुतत्वादपि ईश्वरमेव फलहेतुं मन्यामहे, तथा च
श्रुतिर्भवति -- 'स वा एष महानज आत्मात्नादो वसुदानः इत्येवंजातीयका ।।

धर्मं जेमिनिरत एव ।। 3.2.40 ||

|| 3.2.40 ।।

जेमिनिस्त्वावार्यो धर्म फलस्य दातारं मन्यते, अत एव हेतोः -- श्रुतेः उपपत्तेश्च | श्रूयते तावदयमर्थः स्वर्गकामो
यजेत' इत्येवमादिषु वाक्येषु; तत्र च विधिश्रुतेर्विषयभावोपगमात्‌ यागः स्वर्गस्योत्पादक इति गम्यते; अन्यथा हि
अननुष्ठातृको याग आपद्येत; तत्र अस्य उपदेशवेयर्थ्य स्यात्‌। ननु अनुक्षणविनाशिनः कर्मणः फलं नोपपद्यत इति,
परित्यक्तोऽयं पक्षः; नैष दोषः, श्रुतिप्रामाण्यात्‌ ~- श्रुतिश्चेत्‌ प्रमाणम्‌, यथायं कर्मफलसंबन्धः श्रुत उपपद्यते, तथा
कल्पयितव्यः; न च अनत्पाद्य किमप्यपूर्वं कर्म विनश्यत्‌ कालान्तरितं रितं फलं दातुं शक्नोति; अतः कर्मणो वा सूक्ष्मा
काचिदुत्तरावस्था फलस्य वा पूर्वावस्था अपूर्वं नाम अस्तीति तरकक्यते। उपपद्यते च अयमर्थ उक्तेन प्रकारेण । ईश्वरस्तु
फलं ददातीत्यनुपपन्नम्‌, अविचित्रस्य कारणस्य विचित्रकार्यानुपपत्तेः वैषम्यनैर्घृण्यप्रसङ्गात्‌, तदनुष्ठानवैयथ्यपित्तेश्च |
तस्मात्‌ धमदिव फलमिति ।।

पूर्वं तु बादरायणो हेतुव्यपदेशात्‌ ।। 3.2.41 ।।

|| 3.2.41 ||

बादरायणस्त्वाचार्यः पूर्वोक्तमव ईश्वरं फलहेतुं मन्यते। केवलात्कर्मणः अपूर्वाद्वा केवलात्‌ फलमित्ययं पक्षः
तुशब्देन व्यावर्त्यते। कमपिक्षात्‌ अपूवपिक्षाद्रा यथा तथास्तु ईश्वरात्फलमिति सिद्धान्तः; कुतः ? हेतुव्यपदेशात्‌;
धमधिर्मयोरपि हि कारयितृत्वेन ईश्वरो हेतुः व्यपदिश्यते, फलस्य च दातृत्वेन -- 'एष ह्येव साधु कर्म कारयति तं
यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषते । एष उ एवासाधु कर्म कारयति तं यमधो निनीषते' इति; स्मर्यते च अयमर्थ
भगवद्गीतासु -- 'यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति। तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम्‌ ।। स
तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते। लभते च ततः कामान्‌ मयैव विहिताद्हि तान्‌' इति । सर्ववेदन्तेषु च ईश्वरहेतुका
एव सृष्टयो व्यपदिश्यन्ते; तदेव च ईश्वरस्य फलहेतुत्वम्‌, यत्‌ स्वकर्मानुरूपाः प्रजाः सूृजति।
विचित्रकार्यानुपपत्त्यादयोऽपि दोषाः कृतप्रयत्नापेक्षत्वादीश्वरस्य न प्रसज्यन्ते ||

इति श्रीमत्परमहसपरिव्राजकाचार्यस्य
श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ||

| । ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।

श्रीमच्छकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| तृतीयोऽध्यायः ||
|| तृतीयः पादः ||

सर्ववेदान्तप्रत्ययं चोदनाद्यविशेषात्‌ ।। 3.3.1 ||

सर्ववेदान्तप्रत्ययाधिकरणम्‌ ।। 3.3.1 ।।

सर्ववेदान्तप्रत्ययानि विज्ञानानि तस्मिन्‌ तस्मिन्‌

वेदान्ते तानि तान्येव भवितुमर्हन्ति; कुतः? चोदनाद्यविशेषात्‌;

आदिग्रहणेन शाखान्तराधिकरणसिद्धान्तसूत्रोदिता अभेदहेतव इहाकृष्यन्ते ~ संयोगरूपवोदनाख्याविशेषादित्यर्थः |

यथा एकस्मिन्नग्नि

त्रग्निहोत्रे शाखाभेदेऽपि पुरुषप्रयत्नस्तादृश

च वेद' इति

वाजसनेयिनां छन्दोगानां च तादृश्य

दृश एव चोद्यते -- जुहुयादिति, एवम्‌ "यो ह वे ज्येष्ठं च श्रेष्ठं
मेव चोदना | प्रयोजनसंयोगोऽप्यविशिष्ट एव -- "ज्येष्ठश्च श्रष्ठस्च

स्वानां भवति' इति| रूपमप्युभयत्र तदेव विज्ञानस्य, यदुत ज्येष्टश्रेष्ठादिविशेषणान्वितं प्राणतत्त्वम्‌ -- यथा च

द्रव्यदेवते यागस्य रूपम्‌, एवं विज्ञेयं रूपं

विज्ञानस्य; तेन हि तत्‌ रूप्यते

। समाख्यापि सेव ~- प्राणविद्येति। तस्मात्‌

सर्वविदान्तप्रत्ययत्वं विज्ञानानाम्‌। एवं पञ्वाग्निविद्या वैश्वानर विद्या शाण्डिल्यविद्येत्येवमादिष्वपि योजयितव्यम्‌ ये तु

नामरूपादयो

इहापि कंचिद्धिशेषमाशङ्क्य परिहरति --

भेदहेत्वाभासाः, ते प्रथम एव काण्डे 'न नाम्ना स्यादचोदनाभिधानत्वात्‌' इत्यारभ्य परिहृताः ||

भेदान्नेति चेत्चैकस्यामपि ।। 3.3.2 ||

|| 3.3.2 ||

स्यादेतत्‌ -- सर्ववेदान्तप्रत्ययत्वं विज्ञानानां गुणभेदात्‌ नोपपद्यते

; तथा हि -- वाजसनेयिनः पञ्चाग्निविद्यां प्रस्तुत्य

षष्ठमपरमग्निमामनन्ति -- 'तस्याग्निरेवाग्निर्भवति' इत्यादिना; छन्दोगास्तु तं न आमनन्ति, पञ्वसंख्ययेव च ते

उपसंहरन्ति -- 'अथ ह य एतानेवं पञ्चाग्नीन्वेद' इति; येषां च स गुणोऽस्ति, येषां च नास्ति, कथमुभयेषामेका

विद्योपपद्येत? न च अत्र गुणोपसंहारः
प्राणान्‌ वाक्वक्षुश्रोत्रमनांसि छन्दोगा आमनन्ति; वाजसनेयिनस्तु पञ्चममप्यामनन्ति

प्रजया पशुभिर्य एवं वेद' इति; आवापोद्वापभे

: शक्यते

प्रत्येतुम्‌, पञ्चसंख्याविरोधात्‌। त

था प्राणसंवादे श्रेष्ठात्‌ अन्यान्‌ चतुरः

-- 'रेतौ वै प्रजापतिः प्रजायते ह

पोद्वापभेदाच्च

च्च वेद्यभेदो भवति, वेद्यभेदाच्च विद्याभेदः,

द्रव्यदेवताभेदादिवयागस्येति चेत्‌ -

नैष दोषः; यत एकस्यामपि विद्यायामेवंजातीयको गुणभेद उपपद्यते; यद्यपि

षष्ठस्याग्नेरुपसंहारो न संभवति, त

थापि द्युप्रमृतीनां पञ्वानामग्नीनाम्‌ उभयत्र प्रत्यभिज्ञायमानत्वात्‌

न विद्याभेदो

भवितुमर्हति; न हि षोडशिग्रहणाग्रहणयोरतिरात्रो भिद्यते । पठ्यते

दिष्टमितोऽग्नय एव हरन्ति' इति

निवृत्तये 'तस्याग्निरेवान्निर्भवति

ऽपि च षष्ठोऽग्निः छन्दोगैः -- "तं प्रेतं
; वाजसनेयिनस्तु सांपादिकेषु पञ्चस्वग्निषु अनुवृत्तायाः समिद्धूमादिकल्पनाया
समित्समित्‌' इत्यादि समामनन्ति; स नित्यानुवादः; अथाप्युपासनार्थ एष वादः,

तथापि स गुणः शक्यते छन्दोगेरप्युपसंहर्तुम्‌। न च अत्र पञ्चसंख्याविरोध आशङ्क्यः; सांपादिकागन्यभिप्राया हि

एषा पञ्चसंख्या नित्यानुवादभूता, न विधिसमवायिनी -- इत्यदोषः । एवं प्राणसंवादादिष्वपि अधिकस्य गुणस्य

आवापोद्ापयोरपि भूयसो वेद्यराशेरभेदावगमात्‌। तस्मादेकविद्यमेव |

इतरत्रोपसंहारो न विरुध्यते| न च आवापोद्वापभेदादवद्यभेदो विद्याभेदश्च आशङ्क्यः, कस्यविदेद्यांशस्य

स्वाध्यायस्य तथात्वेन हि समाचारेऽधिकाराच्च सववच्च तियमः ||
उ3.3.3 ||

|| 3.3.3 ||

यदप्युक्तम्‌ -- आथर्वणिकानां विद्यां प्रति शिरोव्रताद्यपेक्षणात्‌ अन्येषां च तदनपेक्षणात्‌ विद्याभेद इति, त्परत्युच्यते
स्वाध्यायस्य एष धर्म, न विद्यायाः; कथमिदमवगम्यते? यतः, तथात्वेन स्वाध्यायधर्मत्वेन, समाचारे वेदव्रतोपदेशपरे
ग्रन्थे, आथर्वणिकाः 'इदमपि वेदव्रतत्वेन व्याख्यातम्‌' इति समामनन्ति; 'नैतदचीर्णव्रतोऽधीते' इति च
अधिकृतविषयादेतच्छब्दात्‌ अध्ययनशब्दाच्च स्वोपनिषदध्ययनधर्म एव एष इति निर्धा्यते। ननु 'तेषामेवेतां ब्रह्मविद्यां
वदेत शिरोव्रतं विधिवद्यैस्तु चीर्णम्‌ इति ब्रह्मविद्यासंयोगश्रवणात्‌, एकैव सर्वत्र ब्रह्मविद्येति, संकीर्येत एष धर्मः -- न,
तत्रापि एतामिति प्रकृतप्रत्यवमर्शात्‌; प्रकृतत्वं च ब्रह्मविद्यायाः ग्रन्थविशेषापेक्षम्‌ -- इति ग्रन्थविशेषसंयोग्येव एष

धर्मः | सववच्च तन्नियम इति निदर्शननिर्दशः -- यथा च सवाः सप्त सौर्यादयः शतौदनपर्यन्ताः
वेदान्तरोदितत्रेतागन्यनभिसंबन्धात्‌ आथर्वणोदितेकागन्यभिसंबन्धाच्च आथर्वणिकानामेव नियम्यन्ते, तथेव अयमपि धर्मः
स्वाध्यायविशेषसंबन्धात्‌ तत्रैव नियम्यते। तस्मादप्यनवद्यं विद्यकत्वम्‌ ||

दर्शयति च || 3.3.4 ||
|| 3.3.4 ।।

दर्शयति च वेदोऽपि विद्यकत्वं सर्ववेदान्तेषु वेद्यैकत्वोपदेशात्‌ -- 'सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति इति, 'तथेतं ह्येव बह्वृचा
महत्युक्थे मीमांसन्त एतमग्नावध्वर्यव एतं महाव्रते छन्दोगाः' इति च। तथा 'महद्‌भयं वच्रमुद्यतम्‌, इति काठके
उक्तस्य ईश्वरगुणस्य भयहेतुत्वस्य तैत्तिरीयके भेददर्शननिन्दाये परामर्शो दृश्यते -- 'यदा द्येवेष एतस्मिन्रुदरमन्तरं
कुरुते। अथ तस्य भयं भवति। तत्त्वेव भयं विदुषोऽमन्वानस्य! इति। तथा वाजसनेयके प्रादेशमात्रसंपादितस्य
वैश्वानरस्य च्छान्दोग्ये सिद्धवदुपादानम्‌ -- "यस्त्वेतमेवं प्रादेशमात्रमभिविमानमात्मानं वेश्वानरमुपास्ते' इति। तथा
सर्ववेदान्तप्रत्ययत्वेन अन्यत्र विहितानामुक्थादीनामन्यत्रोपासनविधानाय उपादानात्‌ प्रायदर्शनन्यायेन उपासनानामपि
सर्ववेदान्तप्रत्ययत्वसिद्धिः | ।

उपसंहारोऽर्थाभेदाद्विधिशेषवत्‌ समाने च ।। 3.3.5 ||

उपसंहाराधिकरणम्‌।। 3.3.5 ।।

इदं प्रयोजनसूत्रम्‌। स्थिते चैवं सर्ववेदान्तप्रत्ययत्वे सर्वविज्ञानानाम्‌, अन्यत्रोदितानां विज्ञानगुणानाम्‌, अन्यत्रापि
समाने विज्ञाने उपसंहारो भवति; अर्थाभिदात्‌ -- य एव हि तेषां गणानामेकत्र अर्थो विशिष्ट विज्ञानोपकारः, स एव
अन्यत्रापि; उभयत्रापि हि तदेवेकं विज्ञानम्‌; तस्मादुपसंहारः। विधिशेषवत्‌ -- यथा विधिशेषाणामग्निहोत्रादिधर्माणाम्‌,
तदेव एकमग्निहोत्रादि कर्म सर्वत्रेति, अर्थाभिदात्‌ उपसंहरणम्‌; एवमिहापि। यदि हि विज्ञानमेदो भवेत्‌, ततो
विज्ञानान्तरनिवबद्धत्वाद्‌ गुणानाम्‌, प्रकृतिविकृतिभावाभावाच्च न स्यादुपसंहारः; विज्ञानैकत्वे तु नैवमिति । अस्यैव तु
प्रयोजनसूत्रस्य प्रपञ्चः 'सर्वाभिदात्‌' इत्यारभ्य भविष्यति ||

अन्यथात्वं शब्दादिति चेन्नाविशेषात्‌ ।। 3.3.6 ।।

अन्यथात्वाधिकरणम्‌।। 3.3.6 ।।

वाजसनेयके 'ते ह देवा ऊचुर्हन्तासुरान्यज्ञ उद्‌ गीथेनात्ययामेति' 'ते ह वाचमूचुस्त्वं न उद्गाय! इति प्रक्रम्य,
वागादीन्प्राणान्‌ असुरपाप्मविद्धत्वेन निन्दित्वा, मुख्यप्राणपरिग्रहः पठ्यते -- 'अथ हेममासन्यं प्राणमूचुस्त्वं न

उद्गायेति तथेति तेभ्य एष प्राण उदगायत्‌' इति। तथा छान्दोग्येऽपि "तद्ध देवा उद्‌मीथमाजहूुरनेनैनानमिभविष्यामः'
इति प्रक्रम्य, इतरान्प्राणान्‌ असुरपाप्मविद्धत्वेन निन्दित्वा, तथेव मुख्यप्राणपरिग्रहः पठ्यते -- 'अथ ह य एवायं मुख्यः
प्राणस्तमुद्‌ गीथमुपासांचक्रिरे' इति। उभयत्रापि च प्राणप्रशंसया प्राणविद्याविधिरध्यवसीयते। तत्र संशयः -- किमत्र
विद्याभेदः स्यात्‌, आहोस्वित्‌ विद्यैकत्वमिति। कि तावत्प्राप्तम्‌ पूर्वेण न्यायेन विद्यैकत्वमिति। ननु न युक्तं विद्यैकत्वम्‌,
प्रक्रमभेदात्‌; अन्यथा हि प्रक्रमन्ते वाजसनेयिनः, अन्यथा छन्दोगाः -- ॥त्वं न उद्गाय! इति वाजसनेयिन उद्‌ गीथस्य
कर्तृत्वेन प्राणमामनन्ति, छन्दोगास्तु उद्‌ गीथत्वेन 'तमुद्‌ मीथमुपासांचक्रिरे' इति, तत्कथं विद्यकत्वं स्यादिति चेत्‌ -
नैष दोषः; न हि एतावता विशेषेण विद्यैकत्वम्‌ अपगच्छति, अविशेषस्यापि बहूुतरस्य प्रतीयमानत्वात्‌; तथा हि --
देवासुरसंग्रामोपक्रमत्वम्‌, असुरात्ययाभिप्रायः, उद्‌ गीथोपन्यासः, वागादिसं कीर्तनम्‌, तत्निन्दया मुख्यप्राणव्यपाश्रयः,
तदीर्याच्च असुरविध्व॑सनम्‌ अश्मलोष्टनिदर्शनेन -- इत्येवं बहवोऽर्था उभयत्राप्यविशिष्टाः प्रतीयन्ते । वाजसनेयकेऽपि
च उद्‌गीथसामानादिकरण्यं प्राणस्य श्रुतम्‌ -- 'एष उ वा उद्‌ गीथः' इति । तस्माच्छान्दोग्येऽपि कर्तृत्वं लक्षयितव्यम्‌।
तस्माच्च विद्यैकत्वमिति ।।

न वा प्रकरणभेदात्‌ परोवरीयस्त्वादिवत्‌ ।। 3.3.7 ||
|| 3.3.7 ||

न वा विद्यैकत्वमत्र न्याय्यम्‌; विद्यामेद एव अत्र न्याय्यः; कस्मात्‌ ? प्रकरणभेदात्‌, प्रक्रमभे दादित्यर्थः; तथा हि इह
प्रक्रमभेदो दृश्यते -- छान्दोग्ये तावत्‌ -- 'ओमित्येतदक्षरमुद्‌ गीथमुपासीत' इत्येवमुद्‌ गीथावयवस्य ओंकारस्य
उपास्यत्वं प्रस्तुत्य, रसतमत्वादिगुणोपव्याख्यानं तत्र कृत्वा, अथ 'खल्वेतस्यैवाक्षरस्योपव्याख्यानं भवति' इति पुनरपि
तमेव उद्‌गीथावयवमोकारमनुवर्त्य, देवासुराख्यायिकाद्रारेण तम्‌ 'प्राणमुद्‌ गीथमुपासांचक्रिरे' इत्याह; तत्र यदि
उद्‌मीथशब्देन सकला भक्तिरमिप्रेयेत, तस्याश्च कर्ता उद्गाता ऋत्विक्‌, तत उपक्रमश्चोपरुध्येत, लक्षणा च
प्रसज्येत; उपक्रमतन्त्रेण च एकस्मिन्वाक्ये उपसंहारेण भवितव्यम्‌; तस्मात्‌ अत्र तावत्‌ उद्‌ मीथावयवे ओंकारे
प्राणदृष्टिरूपदिश्यते -- वाजसनेयके तु उद्‌ गीथशब्देन अवयवग्रहणे कारणाभावात्‌ सकलैव भक्तिरावेद्यते; त्वं न
उद्गाय! इत्यपि तस्याः कर्ता उद्गाता ऋत्विक्‌ प्राणत्वेन निरूप्यत इति ~- प्रस्थानान्तरम्‌। यदपि तत्र
उद्‌गीथसामानाधिकरण्यं प्राणस्य, तदपि उद्‌ गातृत्वेनैव दिदर्शयिषितस्य प्राणस्य सर्वात्मत्वप्रतिपादनार्थमिति न
विद्यैकत्वमावहति। सकलभक्तिविषय एव च तत्रापि उद्‌ गीथशब्द इति वैषम्यम्‌। न च प्राणस्योद्‌ गातृत्वम्‌ असंभवेन
हेतुना परित्यज्यते, उद्‌गीथभाववत्‌ उद्‌गातृभावस्यापि उपासनार्थत्वेन उपदिश्यमानत्वात्‌; प्राणवीर्यणेव च उद्गाता
ओदगात्रं करोतीति नास्त्यसंभवः; तथा च तत्रैव श्रावितम्‌ -- 'वाचा च ह्येव स प्राणेन चोदगायत्‌' इति। न च
विवक्षितार्थभेदेऽवगम्यमाने वाक्यच्छायानुकारमात्रेण समानार्थत्वमध्यवसातुं युक्तम्‌; तथा हि -- अभ्युदयवाक्ये
पशुकामवाक्ये च त्रेधा तण्डुलान्विभजेद्ये मध्यमाः स्युस्तानग्नये दात्रे पुरोडाशमष्टाकपालं कुर्यात्‌
इत्यादिनिर्देशसाम्येऽपि, उपक्रमभेदात्‌ अभ्युदयवाक्ये देवतापनयोऽध्यवसितः, पशुकामवाक्ये वु यागविधिः -- तथा
इहापि उपक्रमभेदात्‌ विद्याभेदः । परोवरीयस्त्वादिवत्‌ -- यथा परमात्मदृष्ट्यध्याससाम्येऽपि, 'आकाशो ह्येवेभ्यो
ज्यायानाकाशः परायणम्‌" 'स एष परोवरीयानुद्‌ गीथः स एषोऽनन्तः! इति परोवरीयस्त्वगुणविशिष्टम्‌ उद्‌ गीथोपासनम्‌
अक्ष्यादित्यादिगतहिरण्यश्मश्ुत्वादि गुणविशिष्टोद्‌ गीथोपासनात्‌ भिन्नम्‌; न च इतरेतरगुणोपसंहार एकस्यामपि
शाखायाम्‌ -- तद्वत्‌ शाखान्तरस्थेष्वपि एवंजातीयकेषु उपासनेष्विति ||

संज्ञात चेत्तदुक्तमस्ति तु तदपि ।। 3.3.8 ।।

|| 3.3.8 ||

अथोच्येत -- संज्ञेकत्वात्‌ विद्यैकत्वमत्र न्याय्यम्‌, उद्‌ गीथविद्यत्युपभयत्रापि एका संज्ञेति, तदपि नोपपद्यते; उक्तं
ह्येतत्‌ -- 'न वा प्रकरणभेदात्परोवरीयस्त्वादिवत्‌' इति; तदेव च अत्र न्याय्यतरं श्रुत्यक्षरानुगतं हि; तत्‌ संज्ञेकत्वं तु
श्रुत्यक्षरबाह्यम्‌ उद्‌मीथशब्दमात्रयोगात्‌ लौकिकैर्व्यवहर्तृभिरुपचर्यते। अस्ति च एतत्संज्ञेकत्वं प्रसिद्धभेदेष्वपि
परोवरीयस्त्वाद्युपासनेषु -- उद्गीथविद्येति; तथा प्रसिद्धभेदानामपि अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादीनां

काठकैकग्रन्थपरिपदितानां काठकसंज्ञेकत्वं दृश्यते, तथेहापि भविष्यति यत्र तु नास्ति कश्चित्‌ एवंजातीयको

भेदहेतुः, तत्र भवतु संज्ञेकत्वात्‌ विद्यैकत्वम्‌ -- यथा संवर्गाविद्यादिषु ||

<~

व्याप्ते च समञ्जसम्‌ ।। 3.3.9 ।।

व्याप्त्याधिकरणम्‌।। 3.3.9 ।।

'ओमित्येतदक्षरमुद्‌ गीथमुपासीत' इत्यत्र अक्षरोद्‌ मीथशब्दयोः सामानाधिकरण्ये श्रूयमाणे
अध्यासापवादैकत्वविशेषणपक्षाणां प्रतिभासनात्‌ कतमोऽत्र पक्षोन्याय्यः स्यादिति विचारः । तत्र अध्यासो नाम --

दयोर्वस्तुनोः अनिवर्तितायामेव अन्यतरबुद्धौ अन्यतरबुद्धिर
तद्दुद्धिः अध्यस्तेतरबुद्धावपि -- यथा नाम्नि ब्रह्मबुद्धावध्यस्यमानायामपि

तद्‌

निवर्तते -- यथा वा प्रतिमादिषु

मादिषु विष्ण्वादिबुद्ध्यध्यासः

वध्यस्यमानायामपि अनुवर्तत
-- एवमिहापि अक्षरे उद्‌ गीथबुद्धिरध्यस्येत

ति। अपवादो नाम --
बुद्धिः पर्व

अक्षरुद्धि
यथार्था बु

यत्र कस्मिश्चिद्रस्तुनि पूर्व

निविष्टायां मिथ्याबुद्धौ निश्वितायाम्‌

निविष्टाया मिथ्याबुद्धेः निवर्तिका भवति -- यथा देहेद्धियसंघाते आत्मबुद्धिः, आत्मन्येव

आत्मबुद्ध्या पश्चाद्भाविन्या 'तत्त्वमसि' इत्यनया यथार्थबुद्ध्या निवर्त्यते -- यथा वा दिग्भ्रान्तिबुद्धिः

दिग्याथात्म्यबुद्ध्या
एकत्वं तु अक्षरोद्‌ गी

ध्यस्यते; यस्मिन्‌ इतरबुद्धिरध्यस्यते, अनुवर्तत एव तस्मिन्‌
एव नामबुद्धिः, न ब्रह्मबुद्ध्या

, उद्गीथे वा

्‌, पश्चादुपजायमाना

निवर्त्यते -- एवमिहापि अक्षरबुद्ध्या उद्‌ मीथवबुद्धिर्निवर्त्यत, उद्‌ गीथबुद्ध्या वा अक्षरबुद्धिरिति।
थशब्दयोरनतिरिक्तार्थवृत्ित्वम्‌ -- यथा द्विजोत्तमो ब्राह्मणो भूमिदेव इति। विशेषणं पुनः

सर्ववेदव्यापिन ओमित्येतस्याक्षरस्य ग्रहणप्रसङ्गे ओद्‌ गात्रविशेषस्य समर्पणम्‌ -- यथा नीलं यदुत्पलम्‌ तदानयेति,

एवमिहापि उद्‌गीथो य ओंकारः तमुपासीतेति

[पि

मुपासीतेति। एवमेतस्मिन्सामानाधिकरण्यवाक्ये विमृश्यमाने, एते पक्षाः प्रतिभान्ति;

तत्रान्यतमनिर्धरणकारणाभावात्‌ अनिर्धरणप्राप्तौ -

इदमुच्यते -- व्याप्तेश्च समञ्जसमिति। च-शब्दोऽयं तुशब्दस्थाननिवेशी
सावद्या इति पर्युदस्यन्ते; विशेषणपक्ष एवेको निरवद्य इत्युपादीयते। तत्राध्यासे तावत्‌ -- या बुद्धिः इतरत्र

ननिवे्ी पक्षत्रयव्यावर्तनप्रयोजनः। तदिह

तच्छब्दस्य लक्षणावृत्तित्वं

त्वं प्रसज्येत,

तत्फलं च कल्प्येत; श्रूयत

इति चेत्‌ -- तन्न, तस्य अन्यफलत्वात्‌; आप्त्यादिदृष्टिफलं हि तत्‌

फलाभावः; मिथ्याज्ञाननिवृत्तिः फलमिति चेत्‌, न; पुरुषार्थोपयोगानवगमात्‌; न च कदाचिदपि ओंकारात्‌

दिह त्रयः पक्षाः
रत्र अध्यस्यते,

एव फलम्‌, 'आपयिता ह वै कामानां भवति! इत्यादि,
्‌, नोद्‌ मीथाध्यासफलम्‌। अपवादेऽपि समानः

ओकारबुद्धिर्निवर्तेत, उद्‌ गीथाद्वा उद्‌ गीथबुद्धिः; न चेदं वाक्यं वस्वुतत््वप्रतिपादनपरम्‌, उपासनाविधिपरत्वात्‌। नापि

एकत्वपक्षः संगच्छते; निष्प्रयोजनं

उद्‌गीथशब्दवाच्यायाम्‌ ओंकारशब्दप्रसिद्धिः, येनानतिरिक्तार्थता
सर्विदसाधारण्यात्‌; सर्वव्याप्यक्षरमिह मा प्रसग्जि -- इत्यत उद्‌ गीथशब्देन अक्षरं विशेष्यते

हि तदा शब्दद्वयोच्चारणं स्यात्‌, एकेनैव विवक्षितार्थसमर्पणात्‌। न च हौत्रविषये
आध्वर्यवविषये वा अक्षरे ओंकारशब्दवाच्ये उद्‌ गीथशब्दप्रसिद्धिरस्ति, नापि सकलायाम्‌ साम्नो द्वितीयायां भक्तो

उद्‌गीथावयवभूत ओंकारो गृह्येतेति

सत्यमेवमेतत्‌; लक्षणायामपि तु संनिकर्ष

विप्रकृष्टा लक्षणा तु

विप्रकर्षौ भवत एव; अध्यासपक्षे
, विशेषणपक्षे तु अवयविवचनेन शब्देन अवयवः समर्प्यत

-- कथं नाम

स्यात्‌। परिशेषाददिशेषणपक्षः परिगृह्यते, व्याप्तेः

ति। नन्वस्मिन्नपि पक्षे समाना लक्षणा, उद्‌गीथशब्दस्य अवयवलक्षणार्थत्वात्‌;

हि अर्थान्तरबुद्धिरर्थान्तरे निक्षिप्यत

इति

शब्दा अवयवेष्वपि वर्तमाना दृष्टाः

पटग्रामादिषु । अतश्च व्याप्तेर्हतोः

इत्येतद्विशेषणमिति समञ्जसमेतत्‌

, निरवद्यमित्यर्थः ||

सर्वाभिदादन्यत्रेमे || 3.3.10 ||

सर्वभिदाधिकरणम्‌ ।। 3.3.10 ।

वाजिनां छन्दोगानां च प्राणसंवादे श्रष्ट्यगुणान्वितस्य प्राणस्य उपास्यत्वमुक्तम्‌; वागादयोऽपि हि तत्र

वसिष्ठत्वादिगुणान्विता उक्ताः; ते

इत्यादिना । अन्येषामपि तु

<~

अहंश्रेयसे विवदमानाः' इत्येवंजातीयकेषु प्राणस्य श्रेष्ठ्यमुक्तम्‌, न त्विमे वसिष्ठत्वादयोऽपि गुणा उक्ताः । तत्र

शाखिनां कोषीतकिप्र

च गुणाः प्राणे पुनः प्रत्यर्पितः -- "यद्वा अहं वसिष्ठास्मि त्वं तद्वसिष्ठोऽ
गतीनां प्राणसंवादेषु अथातो निश्रेयसादानमेता ह वै देवता

इत्येतस्य 'उद्‌ गीथम्‌!

इति संनिकृष्टा; समुदायेषु हि प्रवृत्ताः
'ओमित्येतदक्षरम्‌' इत

त्र संशयः

-- किमिमे वसिष्ठत्वादयो गुणाः क्वचिदुक्ता अन्यत्रापि अस्येरन्‌, उत नास्येरन्निति। तत्र प्राप्तं तावत्‌ --
नास्येरत्निति; कुतः? एवं-शब्दसंयोगात्‌; 'अथो य एवं विद्दान्प्राणे निश्रेयसं विदित्वा' इति हि तत्र तत्र एवं-शब्देन वेद्यं
वस्तु निवेद्यते; एवं-शब्दश्च संनिहितावलम्बनः न शाखान्तरपरिपठितम्‌ एवंजातीयकं गुणजातं शक्नोति निवेदयितुम्‌;
तस्मात्‌ स्वप्रकरणस्थेरेव गुणेर्निराकाङ्क्षत्वमित्येवं प्राप्ते --

प्रत्याह -- अस्येरन्‌ इमे गुणाः क्वचिदुक्ता वसिष्ठत्वादयः अन्यत्रापि; कुतः? सर्वभिदात्‌ -- सर्वत्रैप तदेव एकं
प्राणविज्ञानमभिन्नं प्रत्यभिज्ञायते, प्राणसंवादादिसारूप्यात्‌; अभेदे च विज्ञानस्य कथम्‌ इमे गुणाः क्वचिदुक्ता अन्यत्र न
अस्येरन्‌। ननु एवं-शब्दः तत्र तत्र भेदेन एवंजातीयकं गुणजातं वेद्यत्वाय समर्पयतीत्युक्तम्‌; अत्रोच्यते -- यद्यपि

को षीतकितब्राह्मणगतेन एवं-शब्देन वाजसनेयिव्राह्मणगतं गुणजातम्‌ असंशब्दितम्‌ असंनिहितत्वात्‌, तथापि तस्मिन्नेव
विज्ञाने वाजसनेयित्राह्मणगतेन एवं-शब्देन तत्‌ संशब्दितमिति -- न परशाखागतमपि अभिन्नविज्ञानावबद्धं गुणजातं
स्वशाखागताद्विशिष्यते; न चैवं सति श्रुतहानिः अश्रुतकल्पना वा भवति; एकस्यामपि हि शाखायां श्रुता गुणाः श्रुता
एव सर्वत्र भवन्ति, गुणवतो भेदाभावात्‌; न हि देवदत्तः शौर्यादिगुणत्वेन स्वदेशे प्रसिद्धः देशान्तरं गतः
तदेश्यैरविभावितशौर्यादि गुणोऽपि अतद्गुणो द्गुणो भवति; यथा च तत्र परिचयेविशेषात्‌ देशान्तरेऽपि देवदत्तगुणा
विभाव्यन्ते, एवम्‌ अभियोगविशेषात्‌ शाखान्तरेऽप्युपास्या गुणाः शाखान्तरेऽप्यस्येरन्‌। तस्मादेकप्रधानसंबद्धा धर्मा
एकत्राप्युच्यमानाः सर्वत्रैव उपसंहर्तव्या इति ।।

आनन्दादयः प्रधानस्य || 3.3.11 ||

आनन्दाद्यधिकारणम्‌ ।। 3.3.11 ।।

ब्रह्मस्वरूपप्रतिपादनपरासु श्रुतिषु आनन्द रूपत्वं विज्ञानघनत्वं सर्वगतत्वं सर्वात्मत्वंमित्येवंजातीयका ब्रह्मणो धर्माः
क्वचित्‌ केचित्‌ श्रूयन्ते। तेषु संशयः -- किमानन्दादयो ब्रह्मधर्मा यत्र यावन्तः श्रूयन्ते तावन्त एव तत्र प्रतिपत्तव्याः,
कि वा सर्वे सर्वत्रेति। तत्र यथाश्रुतिविभागं धर्मप्रतिपत्तौ प्राप्तायाम्‌, इदमुच्यते -- आनन्दादयः प्रधानस्य ब्रह्मणो धर्माः
सर्वे सर्वत्र प्रतिपत्तव्याः; कस्मात्‌? सर्वभिदादेव -- सर्वत्र हि तदेव एकं प्रधानं विशेष्यं ब्रह्म न भिद्यते; तस्मात्‌
सार्वत्रिकत्वं ब्रह्मधर्माणाम्‌ -- तेनैव पूर्वाधिकरणोदितेन देवदत्तशौर्यादिनिदर्शनेन |

ननु एवं सति प्रियशिरस्त्वादयोऽपि धर्माः सर्वे सर्वत्र संकीर्यैरन्‌; तथा हि तैत्तिरीयके आनन्दमयमात्मानं प्रक्रम्य
आम्नायते -- "तस्य प्रियमेव शिरः| मोदो दक्षिणः पक्षः| प्रमोद उत्तरः पक्षः| आनन्द आत्मा | ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा"
इति। अत उत्तरं पठति --

प्रियशिरस्त्वाद्यप्राप्तिरुपचयापचयौ हि भेदे ।। 3.3.12 ||

|| 3.3.12 ।।

प्रियशिरस्त्वादीनां धर्माणां तैत्तिरीयके आम्नातानां नास्ति अन्यत्र प्राप्तिः, यत्कारणम्‌ -- प्रियं मोदः प्रमोद आनन्द
इत्येते -- परस्परापेक्षया भोक्त्रन्तरापेक्षया च उपचितापवितरूपा उपलभ्यन्ते; उपचयापफ्वयौ च सति भेदे संभवतः;
निर्भदं वु ब्रह्म 'एकमेवाद्वितीयम्‌' इत्यादिश्रुतिभ्यः। न च एते प्रियशिरस्त्वादयो ब्रह्मधर्मा; कोशधर्मास्तु एते
इत्युपदिष्टमस्माभिः 'आनन्दमयोऽभ्यासात्‌' इत्यत्र | अपि च परस्मिन्‌ ब्रह्मणि चित्तावतारोपायमात्रत्वेन एते
परिकल्प्यन्ते, न द्रष्टव्यत्वेन; एवमपि सुतरामन्यत्राप्राप्िः प्रियशिरस्त्वादीनाम्‌ । ब्रह्मधर्मास्तु एतान्कृत्वा
न्यायमात्रमिदम्‌ आचार्येण प्रदर्शितम्‌ -- प्रियशिरस्त्वाद्यप्राप्तिरिति; स च न्यायः अन्येषु निश्चितेषु ब्रह्मधर्मषु
उपासनायोपदिश्यमानेषु नेतव्यः -- संयद्वामत्वादिषु सत्यकामत्वादिषु च; तेषु हि सत्यपि उपास्यस्य ब्रह्मण एकत्वे,
प्रक्रमभेदादुपासनाभेदे सति, न अन्योन्यधर्माणाम्‌ अन्योन्यत्र प्राप्तिः; यथा च दवे नार्यो एकं नूृपतिमुपासाते -- छत्रेण
अन्या चामरेण अन्या ~ तत्रोपास्यैकत्वेऽपि उपासनभेदो धर्मव्यवस्था च भवति -- एवमिहापीति।
उपचितापचितगुणत्वं हि सति भेदव्यवहारे सगुणे ब्रह्मण्युपपद्येत, न निर्गुणे परस्मिन्ब्रह्मणि । अतो न
सत्यकामत्वादीनां धर्माणां क्वचिच्छरुतानां सर्वत्र प्राप्तिरित्यर्थः ||

|| 3.3.13 ||

इतरे त

इतरे त्वर्थसामान्यात्‌ ।। 3.3.13

सर्वे सर्वत्र प्रतीयेरत्रिति वैषम्यम्‌ -- प्रतिपत्तिमात्रप्रयोजना हि ते इति।।

आध्यानाय प्रयोजनाभावात्‌ || 3.3.

आध्यानाधिकरणम्‌ ।। 3.3.14 ||

काठके हि पठ्यते

रे तु आनन्दादयो धर्मा ब्रह्मस्वरूपप्रतिपादनायैव उच्यमानाः, अर्थसामान्यात्‌ प्रतिपाद्यस्य ब्रह्मणो धर्मिण एकत्वात्‌,

14 ||

-- 'इद्दियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः। मनसस्तु परा बुद्धिः

" इत्यारभ्य "पुरुषान्न परं
किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः' इति। तत्र संशयः -- किमिमे सर्व एव अर्थादयः ततस्ततः परत्वेन प्रतिपाद्यन्ते, उत
मतिः; तथाहि

पुरुष एव एभ्यः सर्वेभ्यः परः प्रतिपाद्यत इति। तत्र तावत्‌ सर्वेषामेवेषां परत्वेन प्रतिपादनमिति भवति

श्रूयते -- इदमस्मात्परम्‌, इदमस्मात्परमिति। ननु बहुष्वर्थेषु परत्वेन प्रतिपिपादयिषितेषु

५

षु वाक्यभेदः स्यात्‌; नैष दोषः,

वाक्यबहूत्वोपपत्ते;

बहून्येव हि एतानि वाक्यानि प्रभवन्ति बहूनर्थान्‌ परत्वोपेतान्‌ प्रतिपाद

परत्वप्रतिपादनमित्येवं प्राप्ते -

व्रूमः -- पुरुष एव हि एभ्यः सर्वेभ्यः परः प्रतिपाद्यत इति युक्तम्‌ -- न प्रत्येकमेषां परत्वप्रतिपादनम्‌

प्रयोजनाभावात्‌; न हि इतरेषु

रेषु परत्वेन प्रतिपन्नेषु किचित्प्रयोजनं दृश्यते

तिपादयितुम्‌। तस्मात्‌

्‌ प्रत्येकमेषां

पादनम्‌; कस्मात्‌?

, श्रूयते वा; पुरुषे तु इद्दियादिभ्यः परस्मिन्‌

सर्वानिर्थव्रातातीते

तीते प्रतिपन्ने दृश्यते प्रयोजनम्‌, मोक्षसिद्धिः; तथा च श्रुतिः --

अपि च परप्रतिषेधेन काष्ठाशब्देन च पुरुषविषयमादरं दर्शयन्‌ पुरुषप्रतिपत्यर्थव पूर्वापरप्रवाहोक्तिरि
आध्यानायेति -- आध्यानपूर्वकाय सम्यग्दर्शनायेत्यर्थः; सम्यग्दर्शनार्थमेव हि इह आध्यानमुपदिश्यते,

स्वप्रधानम्‌ ||

|| 3.3.15 ।।

त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः! इति प्रकृतं पुरुषम्‌ आत्मेत्याह; अतश्च अनात्मत्वमितरेषां विवक्षितमिति

आत्मशब्दाच्च || 3.3.15 ||

निचाय्य तन्मृत्युमुखात्परमू

नमृत्युमुखात्प्रभुच्यते
ति दर्शयति।

' इति।

न तु आध्यानमेव

इतश्च पुरुषप्रतिपत््य्थेव इयमिन्द्रियादिप्रवाहोक्तिः, यत्कारणम्‌ 'एष सर्वेषु भूतेषु गूढोत्मा न प्रकाशते । दृश्यते

गम्यते; तस्यैव च दुर्विज्ञानतां संस्कृतमतिगम्यतां च दर्शयति; तद्विज्ञानायेव च -- 'यच्छेद्ाङ्मनसी प्राज्ञः! इति

आध्यानं

विदधाति। तत्‌ व्याख्यातम्‌ 'आनुमानिकमप्येकेषाम्‌' इत्यत्र | एवम्‌ अनेकप्रकार आशयातिशयः श्रुतेः पुरुषे

लक्ष्यते, नेतरेषु । अपि च 'सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम्‌' इत्युक्ते, कि तत्‌ अध्वनः पारं विष्णोः परमं
पदमित्यस्यामाकाङक्षायाम्‌ इद्दरियाद्यनुक्रमणात्‌ परमपदप्रतिपत्तयर्थ एवायम्‌ आम्नाय इत्यवसीयते ।।

आत्मगृहीतिरितरवदुत्तरात्‌ ।। 3.3.16 ।।

आत्मगृहीत्यधिकरणम्‌ ।। 3.3.16 ।।

एेतरेयके श्रूयते

-- 'आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्नान्यत्किवन मिषत्स ईक्षत लोकान्नु सृजा इति' 'स

इर्मोल्लोकानसृजताम्भो मरीचीर्मरमापः' इत्यादि । तत्र संशयः -- किं पर एवात्मा इह आत्मशब्देनाभिलप्यते, उत

अन्यः कश्चिदिति। कि तावत्प्राप्तम्‌? न परमात्मा इह आत्मशब्दाभिलप्यो भवितुमर्हतीति; कस्मात्‌?

वाक्यान्वयदर्शनात्‌ । ननु वाक्यान्वयः सुतरा

परमात्मविषयो दृश्यते

, प्रागुत्पत्तेः आत्मेकत्वावधारणात्‌,

ईक्षणपूर्वकसरष्टूत्ववचनाच्व; नेत्युच्यते, लोकसूृष्टिवचनात्‌ -- परमात्मनि हि स्रष्टरि परिगृह्यमाणे, महाभूतसूष्टिः

आदौ वक्तव्या; लोकसृष्टिस्तु इह आदावुच्यते; लोकाश्च महाभूतसंनिवेशविशेषाः; तथा च अम्भप्रभृतीन्‌ लोकत्वेनैव
निर्ब्रवीति -- 'अदोऽम्भः परेण दिवम्‌" इत्यादिना । लोकसूष्टिश्च परमेश्वराधिष्ठितेन अपरेण केनचिदीश्वरेण क्रियत
इति श्रुतिस्मृत्योरुपलभ्यते; तथा हि श्रुतिर्भवति -- 'आत्मेवेदमग्र आसीत्पुरुषविधः' इत्याद्या; स्मृतिरपि -- 'स वै
शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते। आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्माग्रे समवर्तत' इति; एेतरेयिणोऽपि 'अथातो रेतसः सृष्टिः
प्रजापते रेतो देवाः' इत्यत्र पूर्वस्मिन्प्रकरणे प्रजापतिकर्तृकां विचित्रां सृष्टिमामनन्ति; आत्मशब्दोऽपि तस्मिन्प्रयुज्यमानो
दृश्यते -- 'आत्मेवेदमग्र आसीत्पुरुषविधः इत्यत्र | एकत्वावधारणमपि प्रागुत्पत्तेः स्वविकारपेक्षमुपपद्यते; ईक्षणमपि
तस्य चेतनत्वाभ्युपगमादुपपन्नम्‌। अपि च 'ताभ्यो गामानयत्‌ ' ताभ्योऽश्वमानयत्‌' ' ताभ्यः पुरुषमानयत्‌' ' ता अब्रुवन्‌
इत्येवंजातीयको भूयान्‌ व्यापार विशेषः लौकिकेषु विशेषवत्सु आत्मसु प्रसिद्धः इहानुगम्यते। तस्मात्‌ विशेषवानेव
कश्चिदिह आत्मा स्यादित्येवं प्राप्ते -

ब्रूमः -- पर एव आत्मा इह आत्मशब्देन गृह्यते; इतरवत्‌ -- यथा इतरेषु सृष्टिश्रवणेषु "तस्माद्रा एतस्मादात्मन
आकाशः संभूतः" इत्येवमादिषु परस्यात्मनो ग्रहणम्‌, यथा च इतरस्मिन्‌ लौकिकात्मशब्दप्रयोगे प्रत्यगात्मेव मुख्य
आत्मशब्देन गृह्यते -- तथा इहापि भवितुमर्हति । यत्र तु 'आत्मेवेदमग्र आसीत्‌" इत्येवमादौ "पुरुषविधः"

इत्येवमादि विशेषणान्तरं श्रूयते, भवेत्‌ तत्र विशेषवत आत्मनो ग्रहणम्‌; अत्र पुनः परमात्मग्रहणानुगुणमेव विशेषणमपि
उत्तरम्‌ उपलभ्यते -- 'स ईक्षत लोकाच्च सृजा इति' 'स इर्मौँल्लोकानसृजत इत्येवमादि; तस्मात्‌ तस्यैव ग्रहणमिति
न्याय्यम्‌ ||

अन्वयादिति चेत्स्यादवधारणात्‌ ।। 3.3.17 ।।
|| 3.3.17 ।।

वाक्यान्वयदर्शनात्‌ न परमात्मग्रहणमिति पुनः यदुक्तम्‌, तत्परिहर्तव्यमिति -- अत्रोच्यते -- स्यादवधारणादिति।
भवेदुपपन्नं परमात्मनो ग्रहणम्‌; कस्मात्‌ 2 अवधारणात्‌; परमात्मग्रहणे हि
प्रागत्पत्तेरात्मेकत्वावधारणमाञ्जसमवकल्पते; अन्यथा हि अनाञ्जसं तत्परिकल्प्येत। लोकसृष्टिवचनं तु
श्रुत्यन्तरप्रसिद्धमहाभूतसृष्ट्यनन्तरमिति योजयिष्यामि; यथा "तत्तेजोऽसृजत, इत्येतत्‌
श्रुत्यन्तरप्रसिद्धवियद्रायुसृष्ट्यनन्तरमिति अयूयुजम्‌, एवमिहापि; श्रुत्यन्तरप्रसिद्धो हि समानविषयो विशेषः श्रुत्यन्तरेषु
उपसंहर्तव्यो भवति। योऽपि अयं व्यापारविशेषानुगमः "ताभ्यो गामानयत्‌! इत्येवमादिः, सोऽपि
विवक्षितार्थावधारणानुगुण्येनैव ग्रहीतव्यः; न ह्ययं सकलः कथाप्रबन्धो विवक्षित इति शक्यते वक्तुम्‌, तत्प्रतिपत्तौ
पुरुषार्थाभावात्‌; ब्रह्मात्मत्वं तु इह विवक्षितम्‌; तथा हि -- अम्भग्रभूृतीनां लोकानां लोकपालानां चागन्यादीनां सृष्टि
शिष्ट्वा, करणानि करणायतनं च शरीरमुपदिश्य, स एव स्रष्टा 'कथं न्विदं मदृते स्यात्‌' इति वीक्ष्य, इदं शरीरं
प्रविवेशेति दर्शयति -- 'स एतमेव सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रापद्यत! इति; पुनश्च "यदि वाचाभिव्याहृतं यदि
प्राणेनाभिप्राणितम्‌' इत्येवमादिना करणव्यापारविवेचनपूर्वकम्‌ 'अथ कोऽहम्‌' इति वीक्ष्य, 'स एतमेव पुरुषं ब्रह्म
ततममपश्यत्‌' इति ब्रह्मात्मत्वदर्शनमवधारयति; तथोपरिष्टात्‌ -- 'एष ब्रह्मैष इन्द्रः" इत्यादिना समस्तं भेदजातं सह
महाभूतेरनुक्रम्य, 'सर्वं तत्प्रज्ञानेत्रं प्रज्ञाने प्रतिष्ठितं प्रज्ञानेवो लोकः प्रज्ञा प्रतिष्ठा ब्रह्म इति ब्रह्मात्मत्वदर्शनमेव
अवधारयति । तस्मात्‌ इह आत्मगृहीतिरित्यनपवादम्‌ ||

अपरा योजना -- 'आत्मगृहीतिरितरवदुत्तरात्‌'। वाजसनेयके 'कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हद्यन्तर्ज्योतिः
पुरुषः' इत्यात्मशब्देनोपक्रम्य, तस्यैव सर्वसङ्गविनिर्मुक्तत्वप्रतिपादनेन ब्रह्मात्मतामवधारयति; तथा हि उपसंहरति --
'स वा एष महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्म" इति । छान्दोग्ये तु 'सदेव सोम्येदमग्र

आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌' इति अन्तरेणेवात्मशब्दम्‌ उपक्रम्य उदर्क 'स आत्मा तत्त्वमसि" इति तादात्म्यमुपदिशति। तत्र
संशयः -- तुल्यार्थत्वं किमनयोराम्नानयोः स्यात्‌, अतुल्यार्थत्वं वेति । अतुल्यार्थत्वमिति तावत्‌ प्राप्तम्‌,
अतुल्यत्वादाम्नानयोः; न हि आम्नानवैषम्ये सति अर्थसाम्यं युक्तं प्रतिपत्तुम्‌, आम्नानतन्त्रत्वादर्थपरिग्रहस्य;
वाजसनेयके च आत्मशब्दोपक्रमात्‌ आत्मतत्त्वोपदेश इति गम्यते; छान्दोग्ये तु उपक्रमविपर्ययात्‌ उपदेशविपर्ययः।

ननु छन्दोगानामपि अस्त्युदरकै तादात्म्योपदेश इत्युक्तम्‌; सत्यमुक्तम्‌, उपक्रमतन्त्रत्वादुपसंहारस्य, तादात्म्यसंपत्तिः सा

इति

मन्यते। तथा प्राप्ते, अभिधीयते -- आत्मगृहीतिः 'सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌' इत्यत्र च्छन्दोगानामपि

भवितुम वितुमर्हति ति; इतरवत्‌

-- यथा 'कतम

म आत्मा इत्यत्र वाजसनेयिनामात्मगृहीतिः

थेव; कस्मात्‌? उत्तरात्‌

तादात्म्योपदेशात्‌

त । अन्वयादिति चेतस्यादवधारणात्‌!

न आत्मगृहीतिरि

-- यदुक्तम्‌, उपक्रमान्वयात्‌

उपक्रमे च आत्मशब्दश्रवणाभावात्‌ वात्‌

त्मगृहीतिरिति, तस्य कः परिहार इति चेत्‌, सोऽभिधीयते -- स्यादवधारणादिति। भवेदुपपन्ना इह आत्मगृहीतिः,

अवधारणात्‌,

तत्संपिपादयिषया 'सदेव' इत्याह; तच्च

तथा हि -- "येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातम्‌' इत्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानमवधार्य,

च्व आत्मगृहीतौ सत्यां संपद्यते; अन्य

न्यथा हि, योऽयं मुख्य आत्मा स न विज्ञात

इति, नैव सर्वविज्ञानं संपद्येत। तथा प्रागुत्पत्तेः एकत्ववावधारणम्‌, जीवस्य च आत्मशब्देन परामर्शः, स्वापावस्थायां

च तत्स्वभावसंपत्तिकथनम्‌, परिचोदनापूर्वकं च पुनः पुनः '
तादात्म्यप्रतिपादनायामेव अवकल्पते,

तत्त्वमसि' इत्यवधारणम्‌ -- इति च सर्वमेतत्‌

त्‌

उपक्रमे आत्मत्वसं कीर्तनम्‌ अनात्मत्वसंकीर्तनं वा अस्ति; सामान्योपक्रमश्च न वाक्यशेषगतेन विशेषेण विरुध्यते,

न तादात्म्यसंपादनायाम्‌। न च अत्र

उपक्रमतन्त्रत्वोपन्यासो न्याय्यः; न

विशेषाकद्क्षित्वात्सामान्यस्य। सच्छब्दार्थोऽपि च पर्यालोच्यमानः न मुख्यादात्मनोऽन्यः संभवति, अतो
आम्नानवेषम्यमपि नावश्यमर्थवेषम्यमावहति, 'आहर पात्रम्‌
तस्मात्‌ एवंजातीयकेषु वाक्येषु प्रतिपादनप्रकारभेदेऽपि

वस्तुजातस्य

'पात्रमाहर' इत्येवमादिषु अर्थसाम्येऽपि तदर्शनात्‌। त

जातस्य आरम्भणशब्दादिभ्योऽनृतत्वोपपत्तः

ऽन्यस्य

त्वोपपत्तेः। अ

प्रतिपाद्यार्थाभेद इति

सिद्धम्‌|

कार्याख्यानादपूर्वम्‌ ।। 3.3.18 ।।

कार्याख्यानाधिकरणम्‌ ।। 3.3.18 ।।

छन्दोगा वाजसनेयिनश्च प्राणसंवादे श्वादिमर्यादं प्राणस्य अन्नमाम्नाय, तस्यैव आपो वास आमनन्ति; अनन्तरं च

च्छन्दोगा आमनन्ति

= तद्विद्रासः

॥
[ि तस्माद्वा

स्माद्वा एतदशिष्यन्तः पुरस्ताच्चोपरिष्टाच्चाद्‌

च्चोपरिष्टाच

रभिः

परिदघति' इति; वाजसनेयिनश्चामनन्ति -

'तदिद्वांसः श्रोत्रिया अशिष्यन्त आचामन्त्यशित्वा चाचामन्त्येतमेव

मेव तदनमनग्नं

दनमनग्नं कुर्वन्तो मन्यन्ते"

तस्मादेवंविदशिष्यन्नाचामेद

शित्वा चाचामेदेतमेव

मेव तदनमनग्नं

दनमनग्नं कुरुते' इति

| तत्र च आचमनम्‌ अनग्नताचिन्तनं

चिन्तनं च

प्राणस्य प्रतीयते; तत्किमुभ

भयमपि विधीयते, उत

आचमनमेव, उन अनग्नताचिन्तनमेवेति

चिन्तनमेवेति विचार्यते। किं तावत्प्राप्तम्‌

वत्प्राप्तम्‌ ?

उभयमपि विधीयत इति; कुतः? उभयस्याप्यवगम्यमानत्वात्‌; उभयमपि च एतत्‌ अपूर्वत्वात्‌ विध्यर्हम्‌ | अथवा

आचमनमेव विधीयते;

स्तुत्यर्थम्‌ अनग्नतासंकीर्तनमित्येवं

व्रूमः -- न आचमनस्य विधेयत्वमुपपद्यते,

कार्याख्यानात्‌ -- प्राप्तमेव

विरपष्टा हि तस्मिन्विधिविभक्तिः - 'तस्मादेवंविदशिष्यन्नाचामेद
कीर्तनमित्येवं प्राप्ते -

शित्वा चाचामेत्‌" इति; तस्यैव

मेव हि इदं कार्यत्वेन आचमनं प्रायत्यार्थं

स्मृतिप्ररिद्धम्‌

ष्‌
स्मृतिः
५

अन्वाख्यायते

। ननु इयं श्रुतिः तस्याः स्मृतेर्मूलं

५

ः पुरुषमात्रसंबद्धं प्रायत्यार्थमाचमनं प्रापयति; श्रुतिस्तु प्राणविद्याप्रकरणपठिता

विदधती विदध्यात्‌;
अपूर्वमाचमनं विधास्यतीति

एव च नोभयविधानम्‌; उभयविधाने च वाक्यं

न च भिन्नविषययोः श्रुतिस्मृत्योः मूलमूलिभावोऽवकल्पते;
स्यतीति शक्यमाश्रयितुम्‌

्‌, पूर्वस्यैव पुरुषमात्रसंयोगिन

† स्यात्‌; नेत्युच्यते,
दयाप्रकरणपठिता तद्िषयमेव आचमनं

विषयनानात्वात्‌; सामान्यविषया हि

म भिद्येत ; तस्मात्‌

[ प्राप्तमेव

आचमनस्य इह प्रत्यभिज्ञायमानत्वात्‌;
मेव अशिशिषतामशितवतां

न च इयं श्रुतिः प्राणविद्यासंयोगि

अत
आचमनम्‌

मशितवतां च उभयत

वत

अनूद्य, 'एतमेव तदनमनग्नं कुर्वन्तो मन्यन्ते' इति प्राणस्य अनग्नताकरणसंकल्पः अनेन वाक्येन आचमनीयास्वप्ु
प्राणविद्यासंबन्धित्वेन अपूर्वं उपदिश्यते। न च अयमनग्नतावादः आचमनस्तुत्यर्थ इति न्याय्यम्‌,

आचमनस्याविधेयत्वात्‌। स्वयं च अनग्नतासंकल्पस्य विधेयत्वप्रतीतेः

अभ्युपगता भवति ~ प्रायत्यार्थता परिधानार्थता चेति, क्रियान्तरत्वाभ
प्रायत्यार्थं पुरुषस्य अभ्युपगम्यते; तदीयासु
इत्यनवद्यम्‌ | अपि च "यदिदं किचा श्वभ्य आ कृमिभ्य आ कीटपतंगे

अभ्युपगम्यत

दीयासु वु

सर्वान्नाभ्यवहारश्चोद्यत
तत्साहचर्याच्च 'आपो वासः' इत्यत्रापि न अपामाचमनं चोद्यते; प्रसिद्धास्वेव
इति युक्तम्‌; न हि अर्धवेशसं संभवति| अपि च आचामन्तीति वर्तमानापदेशित्वात्‌ नायं शब्दो

-युपगमात्‌ -- क्रियान्तरमेव

। न च एवं सति एकस्य आचमनस्य उभयार्थता

रमेव हि आचमनं नाम

अप्सु वासःसंकल्पनं नाम क्रियान्तरमेव परि

इति शक्यं वक्तुम्‌, अशब्दत्वादशक्यत्वाच्च; सर्वं तु प्राणस्यान्नमिति

धानार्थं प्राणस्य
भ्यस्तत्तेऽन्नम्‌' इत्यत्र तावत्‌
इयमन्नदृष्िश्चोद्यते

गेभ्यस्त

न

५

आचमनीयास्वप्सु परिधानदृष्टिश्चोद्यत

तु

ब्दो विधिक्षमः। ननु

मन्यन्त इत्यपि समानं वर्तमानापदेशित्वम्‌; सत्यमेव तत्‌; अवश्यविधेये तु अन्यतरस्मिन्‌ वासःकार्याख्यानात्‌ अपां

वासःसंकल्पनमेव अपूर्वं विधीयते;

न आचमनम्‌; पूर्ववद्धि तत्‌ -- इत्युपपादितम्‌। यदप्युक्तम्‌ -- विस्पष्टा च आचमने

विधिविभक्तिरिति, तद

पि पूर्ववत््वेनैव आचमनस्य प्रत्युक्तम्‌; अत
कुर्वन्तो मन्यन्ते इत्यत्रैव काण्वाः पर्यवस्यन्ति, न आमनन्ति 'तस्मादेवंवित्‌

एव आचमनस्याविधित्सितत्वात्‌ 'एतमेव

मेव तदनमनग्नं

आचमनानुवादेन एवंवित्त्वमेव प्रकृतप्राणवासौवित््वं

वित्‌' इत्यादि; तस्मात्‌
प्राणवासोवि््वं विधीयत इति प्रतिपत्तव्यम्‌। योऽप्ययमभ्युपगमः -- क्वचिदाचमनं

माध्यंदिनानामपि पाठ

विधीयताम्‌, क्वचिद्वासोविज्ञानमति -- सोऽपि न साधुः, 'आपो वासः' इत्यादिकाया वाक्यप्रवृत्तेः सर्वत्रेकरूप्यात्‌।

तस्मात्‌ वासोविज्ञानमेव इह विधीयते, न आचमनमिति न्याय्यम्‌ ||

समान एवं चाभेदात्‌ ।। 3.3.19 ।।

समानाधिकरणम्‌ ।। 3.3.19 ।।

वाजसनेयिशाखायाम्‌ अग्निरहस्ये शाण्डिल्यनामाङ्किता विद्या विज्ञाता; तत्र च गुणाः श्रूयन्ते - 'स

आत्मानमुपासीत
"मनोमयोऽयं पुरुषो भाःसत्यस्तस्मिन्नन्तर्हृदये
प्रशास्ति यदिदं किच! इति। तत्र

सीत मनोमयं प्राणशरीरं भारूपम्‌" इत्येवमादयः; तस्यामेव शाखायां बृहदारण्यके पुनः पठ्यते --
स्मित्नन्तर्हृदये यथा व्रीहिर्वा यवो वा स एष सर्वस्येशानः

: सर्वस्याधिपतिः सर्वमिदं

त्र संशयः -- किमियम्‌ एका विद्या अग्निरहस्यबृहदारण्यकयोः

इमे विद्ये गुणानुपसंहारश्चेति। किं तावत्प्राप्तम्‌

[व्प्राप्त

: गुणोपसंहारश्व, उत

भिन्नासु हि शाखासु अध्येतृवेदितृभेदात्‌ पौनरुक्त्यपरिहारमालोच्य विद्यैकत्वमध्यवसाय एकत्रातिरिक्ता गुणा
इतरत्रोपसंहियन्ते प्राणसंवादादिषु -- इत्युक्तम्‌; एकस्यां पुनः शाखायाम्‌ अध्येतृवेदितृभेदाभावात्‌ अशक्यपरिहारे

इतरत्रोपसं

[2 विद्याभेदः गुणव्यवस्था चेति; कुतः

:? पौनरुक्त्यप्रसङ्गात्‌ --

पौनरुक्त्ये न विप्रक्रष्टदेशस्था एका विद्या भवितुमर्हति । न च अत्र एकमाम्नानं विद्याविधानार्थम्‌, अपरं

गुणविधानार्थम्‌ -- इति विभागः संभवति; तदा

दा हि अतिरिक्ता एव गुणा इतरत्रेतरत्र

रत्रेत

रत्रच आम्नायेरन्‌, न समानाः;

समाना अपि तु उभयत्राम्नायन्ते मनोमयत्वादयः | तस्मात्‌ नान्योन्यगुणोपसंहार इत्येवं प्राप्ते -

ब्रूमहे -- यथा भिन्नासु शाखासु विद्यकत्वं गुणोपसंहारश्च भवति एवमेकस्यामपि शाखायां भवितुमर्हति,

उपास्याभेदात्‌। तदेव हि ब्रह्म मनोमयत्वादिगुणकम्‌ उभयत्रापि उपास्यम्‌ अभिन्नं प्रत्यभिजानीमः; उपास्यं च रूपं

विद्यायाः; न च विद्यमाने रूपाभेदे विद्याभेदमध्यवसातुं शक्नुमः; नापि विद्याभेद गुणव्यवस्थानम्‌। ननु

पौनरुक्त्यप्रसङ्गात्‌ विद्याभेदोऽध्यवसितः; नेत्युच्यते, अर्थविभागोपपत्तेः -- एकं हि आम्नानं विद्याविधानार्थम्‌, अपरं

गुणविधानार्थम्‌ -- इति न किचिन्नोपपद्यते। ननु एवं सति यदपठितमग्निरहस्ये, तदेव बृहदारण्यके पठितव्यम्‌ -- 'स

एष सर्वस्येशानः" इत्यादि; यत्तु पठितमेव

मेव 'मनोमयः' इत्यादि, तन्न

चत्र पठितव्यम्‌

प्रदेशान्तरपठितविद्याप्रत्यभिज्ञानात

त्यभिज्ञानात्‌; समानगुणाम्न

नृग

ईशानत्वादि उपदिश्यते; अन्यथा हि कथं तस्याम्‌
संजाते, प्राप्तांशपरामर्शस्य नित्यानुवादतयापि

्‌ -- नैष दोषः, तद्बलेनैव
गानेन हि विप्रकृष्टदेशां शाण्डिल्यविद्यां प्रत्यभिज्ञाप्य तस्याम्‌

बलेनैव

अयं गुणविधिरमिधीयते। अपि च अगप्राप्ांशोपदेशेन

अर्थवति वाक्ये

यापि उपपद्यमानत्वात्‌ न तद्बलेन

समानायामपि शाखायां विद्यकत्वं गुणोपसंहारश्चेत्युपपन्नम्‌ |

बलेन प्रत्यभिज्ञा उपेक्षितुं शक्यते

। तस्मादत्र

सम्बन्धादेवमन्यत्रापि ।। 3.3.20 ।।

संबन्धाधिकरणम्‌ ।। 3.3.20 ।।

बृहदारण्यके 'सत्यं ब्रह्म' इत्युपक्रम्य, तद्यत्तत्सत्यमसौ
दक्षिणेऽश्षन्पुरुषः' इति तस्यैव

स्यैव सत्यस्य ब्रह्मणः अधिदैवतमध्यात्मं

द्यत्तत्सत्यमसौ स आदित्यो य एष एतस्मिन्मण्डले

न पुरुषो यश्चायं

मध्यात्मं च आयतनविशेषमुपदिश्य त

संपाद्य, दे उपनिषदावादिश्येते

न ग, व्याहृतिशरीरत्वं च

-- 'तस्योपनिषदहः' इति -- अधिदेवतम्‌, 'तस्योपनिषदहम्‌' इति -- अध्यात्मम्‌ तत्र

संशयः -- किमविभागेनैव उभे अपि उपनिषदावुभयत्रानुसंधातव्ये, उत विभागेन -- एका अधिदेवतम्‌, एका

अध्यात्ममिति। तत्र सूत्रेणेवोपक्रमते --

यथा शाण्डिल्यविद्यायां

एवंजातीयके विषये भवितुमर्हति, एकविद्याभिसंबन्धात्‌ -- एका

विभागेनाप्यधीतायां गुणोपसंहार उक्तः, एवमन्यत्रापि

इयं सत्यविद्या अधिदेवतम्‌ अध्यात्मं च अधीता,

उपक्रमाभेदात्‌ व्यतिषक्तपाठाच्व; कथं तस्यामुदितो

कश्चिदनुगमनादिराचारश्चोदितः
प्रप्तिरिति।।

धर्मः तस्यामेव

स्यामुदित

स्यामेव न स्यात्‌।

यो ह्याचार्ये

ः, स ग्रामगतेऽरण्यगते च तुल्यवदेव भवति। तस्मात्‌

उभयोरप्युपनिषदोः उभयत्र

एवं प्राप्ते, प्रतिविधत्ते -

न वा विशेषात्‌ ।। 3.3.21 ||

|| 3.3.21 ।।

नैव उभयोः उभयत्र प्राप्तिः; कस्मात्‌? विशेषात्‌, उपासनस्थानविशेषोपनिबन्धादित्यर्थः | कथं स्थानविशेषोपनिबन्ध
इति, उच्यते -- "य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषः' इति हि आधिदेविकं पुरुषं प्रकृत्य, ' तस्योपनिषदहः' इति श्रावयति;
"योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषः' इति च आध्याल्मिकं पुरुषं प्रकृत्य, 'तस्योपनिषदहम्‌' इति; तस्येति च एतत्‌
संनिहितावलम्बनं सर्वनाम; तस्मात्‌ आयतनविशेषव्यपाश्रयेणेव एते उपनिषदावुपदिश्येते; कुत उभयोरुभयत्र प्राप्िः।
ननु एक एवायम्‌ अधिदैवतमध्यात्मं च पुरुषः, एकस्यैव सत्यस्य ब्रह्मण आयतनद्वयप्रतिपादनात्‌; सत्यमेवमेतत्‌;
एकस्यापि तु अवस्थाविशेषोपादानेनैव उपनिषद्विशेषोपदेशात्‌ तदवस्थस्यैव सा भवितुमर्हति; अस्ति चायं दृष्टान्तः --
सत्यपि आचार्यस्वरूपानपाये, यत्‌ आचार्यस्य आसीनस्य अनुवर्तनमुक्तम्‌, न तत्‌ तिष्ठतो भवति; यच्च तिष्ठत
उक्तम्‌, न तदासीनस्येति। ग्रामारण्ययोस्तु आचार्यस्वरूपानपायात्‌ तत्स्वरूपानुबद्धस्य च धर्मस्य
ग्रामारण्यकृतविशेषाभावात्‌ उभयत्र तुल्यवद्‌भाव इति अदृष्टान्तः सः। तस्मात्‌ व्यवस्था अनयोरुपनिषदोः ||

दर्शयति च || 3.3.22 ||

|| 3.3.22 ।।

अपि च एवंजातीयकानां धर्माणां व्यवस्थेति लिङ्गदर्शनं भवति -- "तस्यैतस्य तदेव रूपं यदमुष्य रूपं यावमुष्य
गेष्णौ तौ गेष्णौ यन्नाम तत्नाम' इति। कथमस्य लिङ्गत्वमिति, तदुच्यते -- अक्ष्यादित्यस्थानभेदभिन्नान्‌ धर्मान्‌
अन्योन्यस्मिन्ननुपसंहार्यान्‌ पश्यन्‌ इह अतिदेशेन आदित्यपुरुषगतानरूपादीन्‌ अक्षिपुरुषे उपसंहरति -- 'तस्यैतस्य
तदेव रूपम्‌' इत्यादिना । तस्माद्‌व्यवतिष्ठेते एव एते उपनिषदाविति निर्णयः ||

सम्भृतिद्युव्याप्त्यपि चातः ।। 3.3.23 ।।

संभृत्यधिकरणम्‌ ।। 3.3.23 ।।

'्रह्मज्येष्ठा वीर्या संभृतानि ब्रह्माग्रे ज्येष्ठं दिवमाततान" इत्येवं राणायनीयानां खिलेषु वीर्यसंभृतिद्युनिवेशप्रभृतयो
ब्रह्मणो विभूतयः पठ्यन्ते; तेषामेव च उपनिषदि शाण्डिल्यविद्याप्रभृतयो ब्रह्मविद्याः पठ्यन्ते; तासु ब्रह्मविद्यासु ता
ब्रह्मविभूतय उपसंहियेरन्‌, न वेति विचारणायाम्‌, ब्रह्मसंबन्धादुपसंहारप्राप्तौ एवं पठति। संभृतिद्युव्याप्तिप्रभृतयो
विभूतयः शाण्डिल्यविद्याप्रभृतिषु नोपसंहर्तव्याः, अत एव च आयतनविशेषयोगात्‌। तथा हि शाण्डिल्यविद्यायां
हृदयायतनत्वं ब्रह्मण उक्तम्‌ -- "एष म आत्मान्तर्हृदये" इति; तद्वदेव दहरविद्यायामपि -- 'दहरं पुण्डरीकं वेश्म
दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः' इति; उपकोसलविद्यायां तु अक्ष्यायतनत्वम्‌ -- "य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते इति; एवं तत्र
तत्र तत्तत्‌ आध्याल्मिकमायतनम्‌ एतासु विद्यासु प्रतीयते; आधिदेविक्यस्तु एता विभूतयः संभृतिद्युव्यापिप्रभृतयः;
तासां कुत एतासु प्राप्तिः। नन्वेतास्वपि आधिदेविक्यो विभूतयः श्रूयन्ते -- 'ज्यायान्दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः' "एष उ
एव भामनीरेष हि सर्वेषु लोकेषु भाति, 'यावान्वायमाकाशस्तावानेषोऽन्तर्हदय आकाश उभे अस्मिन्द्यावापृथिवी अन्तरेव
समाहिते' इत्येवमाद्याः; सन्ति च अन्या आयतनविशेषहीना अपि इह ब्रह्मविद्याः षोडशकलाद्याः -- सत्यमेवमेतत्‌;
तथाप्यत्र विद्यते विशेषः संभृत्याद्यनुपसंहारहेतुः -- समानगुणाम्नानेन हि प्रत्युपस्थापितासु विप्रकृष्टदेशास्वपि विद्यासु
विप्रकृष्टदेशगुणा उपसंहियेरन्रिति युक्तम्‌; संभृत्यादयस्तु शाण्डिल्यादिवाक्यगोचराश्च गणाः
परस्परव्यावृत्तस्वरूपत्वात्‌ न प्रदेशान्तरवर्विविद्याप्रत्युपस्थापनक्षमाः | न च ब्रह्मसंबन्धमात्रेण
प्रदेशान्तरवर्तिविद्याप्रत्युपस्थापनमित्युच्यते, विद्याभेदेऽपि तदुपपत्तेः; एकमपि हि ब्रह्म विभूतिभेदेरनेकधा उपास्यत
इति स्थितिः, परोवरीयस्त्वादिवद्‌भेददर्शनात्‌। तस्मात्‌ वीर्यसंभृत्यादीनां शाण्डिल्यविद्यादिषु अनुपसंहार इति ।।

पुरुषविद्यायामिव चेतरेषामनाम्नानात्‌ ।। 3.3.24 ||
पुरुषविद्याधिकरणम्‌ ।। 3.3.24 ।।

अस्ति ताण्डिनां पेङ्गिनां च रहस्यब्राह्मणे पुरुषविद्या; तत्र पुरुषो यज्ञः कल्पितः; तदीयमायुः त्रेधा विभज्य सवनत्रयं
कल्पितम्‌; अशिशिषादीनि च दीक्षादिभावेन कल्पितानि; अन्ये च धर्मस्तत्र समधिगता आशीर्मन्त्रप्रयोगादयः|
तेत्तिरीयका अपि कंचित्‌ पुरुषयज्ञं कल्पयन्ति -- 'तस्यवंविदुषो यज्ञस्यात्मा यजमानः श्रद्धा पत्नी' इत्येतेनानुवाकेन ।
तत्र संशयः -- किमितरत्र उक्ताः पुरुषयज्ञस्य धर्माः तेत्तिरीयकेषु उपसंहर्तव्याः, किं वा नोपसंहर्तव्या इति।
पुरुषयज्ञत्वाविशेषात्‌ उपसंहारप्राप्तौ, आचक्ष्महे -- नोपसंहर्तव्या इति; कस्मात्‌? तद्रपप्रत्यभिज्ञानाभावातः;
तदाहाचार्यः पुरुषविद्यायामिवेति -- यथा एकेषां शाखिनां ताण्डिनां पेङ्गिनां च पुरुषविद्यायामाम्नानम्‌, नैवम्‌ इतरेषां
तेत्तिरीयाणामाम्नानमस्ति; तेषां हि इतर विलक्षणमेव यज्ञसंपादनं दृश्यते,
पत्नीयजमानवेदिवेदवर्हिर्युपाज्यपश्वृत्विगाद्यनुक्रमणात्‌। यदपि सवनसंपादनम्‌, तदपि इतरविलक्षणमेव --
'यत्प्रातर्मध्यंदिनः सायं च तानि' इति। यदपि किंचित्‌, मरणावभृथत्वादिसामान्यम्‌, तदपि अल्पीयस्त्वात्‌ भूयसा
वैलक्षण्येन अभिभूयमानं न प्रत्यभिज्ञापनक्षमम्‌। न च तैत्तिरीयके पुरुषस्य यज्ञत्वं श्रूयते; 'विदुषः' "यज्ञस्य! इति हि न
च एते समानाधिकरणे षष्ठ्यौ -- विद्वानेव यो यज्ञस्तस्येति; न हि पुरुषस्य मुख्यं यज्ञत्वमस्ति; व्यधिकरणे तु एते
षष्ठ्यौ -- विदुषो यो यज्ञस्तस्येति; भवति हि पुरुषस्य मुख्यो यज्ञसंबन्धः; सत्यां च गतौ, मुख्य एवार्थ आश्रयितव्यः
न भाक्तः | 'आत्मा यजमानः' इति च यजमानत्वं पुरुषस्य निर्बुवन्‌ वैयधिकरण्येनैव अस्य यज्ञसंबन्धं दर्शयति । अपि च
तस्येवंविदुषः' इति सिद्धवदनुवादश्रुतौ सत्याम्‌, पुरुषस्य यज्ञभावम्‌ आत्मादीनां च यजमानादिभावं प्रतिपित्समानस्य
वाक्यभेदः स्यात्‌। अपि च ससंन्यासामात्मविद्यां पुरस्तादुपदिश्य अनन्तरम्‌ 'तस्थवंविदुषः' इत्याद्यनुक्रमणं पश्यन्तः --
पूर्वशेष एव एष आम्नायः, न स्वतन्त्र इति प्रतीमः; तथा च एकमेव फलमुभयोरप्यनुवाकयोरुपलभामहे ~- ब्रह्मणो
महिमानमाप्नोति! इति; इतरेषां तु अनन्यशेषः पुरुषविद्याम्नायः; आयुरभिवृद्धिफलो ह्यसौ, 'प्रह षोडशं वर्षशतं जीवति
य एवं वेद' इति समभिव्याहारात्‌। तस्मात्‌ शाखान्तराधीतानां पुरुषविद्याधर्माणामाशीर्मन्त्रादीनामप्राप्तिः तैत्तिरीयके ||

वेधाद्यर्थभेदात्‌ ।। 3.3.25 ।।

वेधाद्यधिकरणम्‌ ।। 3.3.25 ।।

अस्त्याथर्वणिकानामुपनिषदारम्भे मन्त्रसमाम्नायः -- 'सर्व प्रविध्य हृदयं प्रविध्य धमनीः प्रवृज्य शिरोऽभिप्रवृज्य

त्रिधा विपृक्त" इत्यादिः; ताण्डिनाम्‌ -- 'देव सवितः प्रसुव यज्ञम्‌" इत्यादिः; शाट्यायनिनाम्‌ -- 'श्वेताश्वो
हरितनीलोऽसि' इत्यादिः; कठानां तैत्तिरीयाणां च -- 'शं नो मित्रः शं वरुणः' इत्यादिः; वाजसनेयिनां तु
उपनिषदारम्भे प्रवर्ग्यब्राह्मणं पठ्यते -- "देवा ह वै सत्रं निषेदुः" इत्यादि; कौषीतकिनामपि अन्निष्टोमवब्राह्मणम्‌ --
व्रह्म वा अग्निष्टोमो ब्रह्मैव तदहर्ब्ह्मणैव ते ब्रह्मोपयन्ति तेऽमृतत्वमाप्नुवन्ति य एतदहरुपयन्ति' इति| किमिमे सर्वे
प्रविध्यादयो मन्त्राः प्रवर्ग्यादीनि च कर्माणि विद्यासु उपसंहियेरन्‌, किं वा न उपसंहियेरन्‌ -- इति मीमांसामहे। कि
तावत्‌ नः प्रतिभाति? उपसंहार एव एषां विद्यास्विति; कुतः? विद्याप्रधानानामुपनिषद्‌ग्रन्थानां समीपे पाठात्‌। ननु
एषां विद्यार्थतया विधानं नोपलभामहे -- बाढम्‌, अनुपलभमाना अपि तु अनुमास्यामहे, संनिधिसामर्थ्यात्‌; न हि
संनिधेः अर्थवत्त्वे संमवति, अकस्मादसावनाश्रयितुं युक्तः । ननु नैषां मन्त्राणां विद्याविषयं किचित्सामर्थ्यं पश्यामः; कथं
च प्रवर्ग्यादीनि कर्माणि अन्यार्थत्वेनैव विनियुक्तानि सन्ति विद्यार्थत्वेनापि प्रतिपद्येमहीति -- नैष दोषः; सामर्थ्य तावत्‌
मन्त्राणां विद्याविषयमपि किचित्‌ शक्यं कल्पयितुम्‌, ह दयादिसंकीर्तनात्‌; ह दयादीनि हि प्रायेण उपासनेषु
आयतनादिभावेनोपदिष्टानि; तद्वारेण च !हृदयं प्रविध्य' इत्येवंजातीयकानां मन्त्राणाम्‌ उपपन्नमुपासनाङ्गत्वम्‌; दृष्टश्च
उपासनेष्वपि मन्त्रविनियोगः -- "भूः प्रपद्येऽमुनामुनामुना' इत्येवमादिः; तथा प्रवर्ग्यादीनां कर्मणाम्‌ अन्यत्रापि
विनियुक्तानां सताम्‌ अविरुद्धो विद्यासु विनियोगः -- वाजपेय इव बृहस्पतिसवस्य -- इत्येवं प्राप्ते --

व्रूमः -- नैषामुपसंहारो विद्यास्विति; कस्मात्‌? वेधाद्यर्थभेदात्‌ -- 'हदयं प्रविध्य इत्येवंजातीयकानां हि मन्त्राणां य्था
हृदयवेधादयः, भिन्नाः अनभिसंबद्धाः ते उपनिषदुदिताभिर्विद्याभिः; न तेषां ताभिः संगन्तुं सामर्थ्यमस्ति । ननु हदयस्य
उपासनेष्वप्युपयोगात्‌ तद्वारक उपासनासंबन्ध उपन्यस्तः -- नेत्युच्यते; ह दयमात्रसंकीर्तनस्य हि एवमुपयोगः

क्थचिदुत्रक्षयेत; न च हृदयमात्रमत्र मन्त्रार्थः; 'हदयं प्रविध्य धमनीः प्रवृज्य' इत्येवंजातीयको हि न सकलो मन्त्रार्थो
विद्याभिरभिसंबध्यते; अभिचारविषयो हयेषोऽर्थः; तस्मादाभिचारिकेण कर्मणा 'सर्वं प्रविध्य! इत्येतस्य मन्त्रस्याभिसंबन्धः;
तथा "देव सवितः प्रसुव यज्ञम्‌" इत्यस्य यज्ञप्रसवलिङ्गत्वात्‌ यज्ञेन कर्मणा अभिसंबन्धः; तद्विशेषसंबन्धस्तु
प्रमाणान्तरादनुसर्तव्यः; एवमन्येषामपि मन्त्राणाम्‌ -- केषांचित्‌ लिङ्गेन, केषांचिद्रचनेन, केषांचित्प्रमाणान्तरेणेत्येवम्‌ -
- अर्थान्तरेषु विनियुक्तानाम्‌, रहस्यपठितानामपि सताम्‌, न संनिधिमात्रेण विद्याशेषत्वोपपत्तिः; दुर्बलो हि संनिधिः
श्रुत्यादिभ्य इत्युक्तं प्रथमे तन्त्रे ~ शश्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये पार दौर्बल्यमर्थविप्रकर्षात्‌!

इत्यत्र | तथा कर्मणामपि प्रवर्ग्यादीनामन्यत्र विनियुक्तानां न विद्याशेषत्वोपपत्तिः; न हयेषां विद्याभिः सह एेकार्थ्यं
किचिदस्ति; वाजपेये तु बृहस्पतिसवस्य स्पष्टं विनियोगान्तरम्‌ -- 'वाजपेयेनेष्ट्वा बृहस्पतिसवेन यजेत' इति; अपि
च एकोऽयं प्रवर्ग्यः सकृदुत्पन्नो बलीयसा प्रमाणेन अन्यत्र विनियुक्तः न दुर्बलेन प्रमाणेन अन्यत्रापि विनियोगमर्हति;
अगृह्यमाणविशेषत्वे हि प्रमाणयोः एवं स्यात्‌; न तु बलवदबलवतोः प्रमाणयोरगृह्यमाणविशेषता संभवति,
बलवदबलवत्त्वविशेषादेव | तस्मात्‌ एवंजातीयकानां मन्त्राणां कर्मणां वा न संनिधिपाठमात्रेण
विद्याशेषत्वमाशङ्कितव्यम्‌; अरण्यानुवचनादिधर्मसामान्यात्तु संनिधिपाठ इति संतोष्टव्यम्‌ ||

हानौ तूपायनशब्दशेषत्वात्‌ कुशाच्छन्दस्तुत्युपगानवत्तदुक्तम्‌ ।। 3.3.26
||

हान्यधिकरणम्‌ ।। 3.3.26 ।।

अस्ति ताण्डिनां श्रुतिः -- 'अश्व इव रोमाणि विधूय पापं चन्द्र इव राहोर्मुखात्परमुच्य धूत्वा शरीरमकृतं कृतात्मा
ब्रह्मलोकमभिसंभवामि' इति; तथा आथर्वणिकानाम्‌ -- 'तथा विद्रान्नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्‌! इति;
तथा शाट्यायनिनः पठन्ति -- 'तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति सुहृदः साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्‌! इति; तथेव

को षीतकिनः -- ' तत्सुकृतदुष्कृते विधूनुते तस्य प्रिया ज्ञातयः सुकृतमुपयन्त्यप्रिया दुष्कृतम्‌" इति। तदिह क्वचित्‌
सुकृतदुष्कृतयोहनिं श्रूयते; क्वचित्तयोरेव विभागेन प्रियैरप्रियैश्चोपायनम्‌; क्वचित्तु उभयमपि हानमुपायनं च;
तद्यत्रोभयं श्रूयते तत्र तावत्‌ न किविदक्तव्यमस्ति; यत्राप्युपायनमेव श्रूयते, न हानम्‌, तत्राप्यथदिव हानं सनिपतति,
अन्यैरात्मीययोः सुकृतदुष्कृतयोरुपेयमानयोः आवश्यकत्वात्तद्धानस्य; यत्र तु हानमेव श्रूयते, नोपायनम्‌ -- तत्रोपायनं
संनिपतेद्वा, न वेति विचिकित्सायाम्‌ -- अश्रवणादसंनिपातः, विद्यान्तर गोचरत्वाच्च शाखान्तरीयस्य श्रवणस्य । अपि
च आत्मकर्तृकं सुकृतदुष्कृतयोर्हानम्‌; परकर्तृकं तु उपायनम्‌; तयोरसत्यावश्यकभावे, कथं हानेनोपायनमाक्षिप्येत
तस्मादसंनिपातो हानावुपायनस्येति ||

"¬

अस्यां प्राप्तौ पठति -- हानाविति । हानौ तु एतस्यां केवलायामपि श्रूयमाणायाम्‌ उपायनं संनिपतितुमर्हति;
तच्छेषत्वात्‌ -- हानशब्दशेषो हि उपायनशब्दः समधिगतः कौषीतकिरहस्ये; तस्मादन्यत्र
केवलहानश्रवणेऽप्युपायनानुवृत्तिः। यदुक्तम्‌ -- अश्रवणात्‌ विद्यान्तरगोचरत्वात्‌ अनावश्यकत्वाच्च असंनिपात इति
दुच्यते -- भवेदेषा व्यवस्थोक्तिः, यद्यनुष्ठेयं किंचिदन्यत्र श्रुतम्‌ अन्यत्र निनीष्येत; न त्विह हानमुपायनं वा
अनुष्ठेयत्वेन संकीर्त्यते; विद्यास्तुत्यर्थं तु अनयोः संकीर्तनम्‌ -- इत्थं महाभागा विद्या, यत्सामर्थ्यादस्य विदुषः
सुकृतदुष्कृते संसारकारणभूते विधूयते, ते च अस्य सुहृदर्हत्सु निविशेते इति; स्तुत्यर्थं च अस्मिन्संकीर्तने,
हानानन्तरभावित्वेनोपायनस्य, क्वचिच्छरुतत्वात्‌ अन्यत्रापि हानश्रुतावुपायनानुवृत्ि मन्यते ~- स्तुतिप्रकर्षलाभायः;
प्रसिद्धा च अर्थवादान्तरपेक्षा अर्थवादान्तरप्रवृत्तिः -- 'एकविशो वा इतोऽसावादित्यः' इत्येवमादिषु; कथं हि इह
एकविशता आदित्यस्याभिधीयेत, अनपेक्ष्यमाणेऽर्थवादान्तरे -- द्वादश मासाः पञ्चर्तवस्त्रय इमे लोका असावादित्य
एकविशः' इत्यस्मिन्‌? तथा त्रिष्टुभौ भवतः सेन्ियत्वाय' इत्येवमादिवादेषु 'इन्द्रियं वे त्रिष्टुप्‌
इत्येवमाद्यर्थवादान्तरापक्षा दृश्यते। विद्यास्तुत्यर्थत्वाच्च अस्योपायनवादस्य, कथमन्यदीये सुकृतदुष्कृते अन्यैरुपेयेते
इति नातीवाभिनिवेष्टव्यम्‌। उपायनशब्दशेषत्वादिति च शब्दशब्दं समुच्चारयन्‌ स्तुत्यथमिव हानावुपायनानुवृत्ति
सूचयति; गुणोपसंहार विवक्षायां हि उपायनार्थस्थैव हानावनुवृत्ति ब्रूयात्‌। तस्मात्‌ गुणोपसंहारविचारप्रसङ्गेन
स्तुत्युपसंहारप्रदर्शनार्थमिदं सूत्रम्‌। कुशाच्छन्दस्तुत्युपगानवदिति उपमोपादानम्‌; तद्यथा -- भाल्लविनाम्‌ "कुशा
वानस्पत्याः स्थता मा पात' इत्येतस्मिन्निगमे कुशानामविशेषेण वनस्पतियोनित्वश्रवणे, शाल्यायनिनाम्‌ 'ओदुम्बराः' इति

-1

विशेषवचनात्‌ ओदुम्बर्यः कुशा आश्रीयन्ते; यथा च क्वचित्‌ देवासुरच्छन्दसामविशेषेण पौर्वापर्यप्रसङ्गे, देवच्छन्दांसि
पूर्वाणीति पेङ्ग्याम्नानात्प्रतीयते; यथा च षोडशिस्तोत्रे केषांचित्कालाविशेषप्राप्तौ, 'समयाध्युषिते सूर्य' इत्यार्चश्रुतेः
कालविशेषप्रतिपत्तिः; यथेव च अविशेषेणोपगानं केचित्समामनन्ति विशेषेण भाल्लविनः -- यथा एतेषु कुशादिषु
श्रुत्यन्तरगतविशेषान्वयः, एवं हानावप्युपायनान्वय इत्यर्थः| श्रुत्यन्तर कृतं हि विशेषं श्रुत्यन्तरेऽनभ्युपगच्छतः सर्वत्रेव
विकल्पः स्यात्‌; स च अन्याय्यः सत्यां गतौ; तदुक्तं द्ादशलक्षण्याम्‌ -- अपि तु वाक्यशेषत्वादितरपर्युदासः
स्यात्प्रतिषेधे विकल्पः स्यात्‌! इति ।।

अथवा एतास्वेव विधूननश्रुतिषु एतेन सूत्रेण एतच्विन्तयितव्यम्‌ -- किमनेन विधूननवचनेन
सुकृतदुष्कृतयोर्हानिमभिधीयते, किं वा अर्थान्तरमिति । तत्र च एवं प्रापयितव्यम्‌ -- न हानं विधूननमभिधीयते,
"धूज्‌कम्पने' इति स्मरणात्‌, 'दोधूयन्ते ध्वजाग्राणि' इति च वायुना चाल्यमानेषु ध्वजाग्रेषु प्रयोगदर्शनात्‌; तस्मात्‌
चालनं विधूननमभिधीयते; चालनं तु सुकृतदुष्कृतयोः कंचित्कालं फलप्रतिबन्धनात्‌ -- इत्येवं प्रापय्य, प्रतिवक्तव्यम्‌ --
हानावेव एष विधूननशब्दो वर्तितुमर्हति, उपायनशब्दशेषत्वात्‌; न हि परपरिग्रहमूतयोः सुकृतदुष्कतयोः अप्रहीणयोः
परैरुपायनं संभवति; यद्यपि इदं परकीययोः सुकृतदुष्कृतयोः परैरुपायनं न आञ्जसं संभाव्यते, तथापि
तत्संकीर्तनात्तावत्‌ तदानुगुण्येन हानमेव विधूननं नामेति निर्णेतुं शक्यते। क्वचिदपि च इदं विधूननसंनिधावुपायनं
श्रूयमाणं कुशाच्छन्दस्तुत्युपगानवत्‌ विधूननश्रुत्या सर्वत्रापेक्ष्यमाणं सार्वत्रिकं निर्णयकारणं संपद्यते। न च चालनं
ध्वजाग्रवत्‌ सुकृतदुष्कृतयोर्मुख्यं संभवति, अद्रव्यत्वात्‌। अश्वश्च रोमाणि विधून्वानः त्यजन्‌ रजः सहेव तेन रोमाण्यपि
जीर्णानि शातयति -- अश्व इव रोमाणि विधूय पापम्‌' इति च ब्राह्मणम्‌; अनेकार्थत्वाभ्युपगमाच्च धातूनां न
स्मरणविरोधः। तदुक्तमिति व्याख्यातम्‌||

साम्पराये तर्तव्याभावात्तथा ह्यन्ये ।। 3.3.27 ||

सांपरायाधिकरणम्‌ ।। 3.3.27 ।।

देवयानेन पथा पर्यङ्कस्थं ब्रह्म अभिप्रस्थितस्य व्यध्वनि सुकृतदुष्कृतयोर्वियोगं कौषीतकिनः पर्यङ्कविद्यायामामनन्ति
-- 'स एतं देवयानं पन्थानमासाद्याग्निलोकमागच्छति' इत्युपक्रम्य, 'स आगच्छति विरजां नदीं तां मनसेवात्येति
तत्सुकृतदुष्कृते विधूनुते' इति। तत्‌ किं यथाश्रुतं व्यध्वन्येव वियोगवचनं प्रतिपत्तव्यम्‌, आहोस्वित्‌ आदावेव
देहादपसर्पणे -- इति विचारणायाम्‌, श्रुतिप्रामाण्यात्‌ यथाश्रुति प्रतिपत्तिप्रसक्तौ, पठति -- सांपराय इति। सांपराये
गमन एव देहादपसर्पणे, इदं विद्यासामर्थ्यात्सुकृतदुष्कृतहानं भवति -- इति प्रतिजानीते; हेतुं च आचष्टे -
तर्तव्याभावादिति; न हि विदुषः संपरेतस्य विद्यया ब्रह्म संप्रेत्सतः अन्तराले सुकृतदुष्कताभ्यां किचित्प्राप्तव्यमस्ति,
यदर्थं कतिचित्क्षणानक्षीणे ते कल्पेयाताम्‌। विद्याविरुद्धफलत्वाच्च विद्यासामर्थ्यन तयोः क्षयः; स च यदैव विद्या
फलाभिमुखी तदैव भवितुमर्हति । तस्मात्‌ प्रागेव सन्‌ अयं सुकृतदुष्कतक्षयः पश्चात्पठ्यते। तथा हि अन्येऽपि
शाखिनः ताण्डिनः शाट्यायनिनश्व प्रागवस्थायामेव सुकृतदुष्कृतहानमामनन्ति -- 'अश्व इव रोमाणि विधूय पापम्‌
इति, 'तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति सुहटदः साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्‌! इति च।।

छन्दत उभयाविरोधात्‌ ।। 3.3.28 ।।
| 3.3.28 ||

यदि च देहादपसृप्तस्य देवयानेन पथा प्रस्थितस्य अर्धपथे सुकृतदुष्कतक्षयोऽभ्युपगम्येत, ततः पतिते देहे
यमनियमविद्याभ्यासात्कमस्य सुकृतदुष्कतक्षयहेतोः पुरुषयत्नस्य इच्छातोऽनुष्ठानानुपपत्तेः अनुपपत्तिरेव तद्धेतकस्य
सुकृतदुष्कतक्षयस्य स्यात्‌; तस्मात्‌ पूर्वमेव साधकावस्थायां छन्दतोऽनुष्ठानं तस्य स्यात्‌, तत्पूर्वकं च
सुकृतदुष्कृतहानम्‌ -- इति द्रष्टव्यम्‌; एवं निमित्तनैमित्तिकयोरुपपत्तिः ताण्डिशाल्यायनिश्रुत्योश्च संगतिरिति ।।

गतेरर्थवत््वमुभयथाऽन्यथा हि विरोधः ।। 3.3.29 ।।

गतेरर्थवत्त्वाधिकरणम्‌ ।। 3.3.29 ।।

क्वचित्‌ पुण्यपापाहानसंनिधौ देवयानः पन्थाः श्रूयते, क्वचिन्न; तत्र संशयः -- कि हानावविशेषेणेव देवयानः पन्थाः

संनिपतेत्‌, उत विभागेन क्वचित्संनिपतेत्‌

चेत्संनिपते

क्वचिन्नेति । यथा तावत्‌

हानावविशेषेणेव उपायनानुवृत्तिरुक्ता एवं

देवयानानुवृत्तिरपि भवितुमर्हतीत्यस्यां प्राप्तौ, आचक्ष्महे -- गतेः देवयानस्य पथः, अर्थवत््वम्‌, उभयथा विभागेन

भवितुम

हति -- क्वचिदर्थवती गतिः क्वचिन्नेति
गतावङ्गीक्रियमाणायां विरोधः स्यात्‌ -- पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति! इत्यस्यां श्रुतौ देशान्तरप्रापणी

; न अविशेषेण |

अन्यथा हि अविशेषेणेव एतस्यां

गतिर्विरुध्येत

विरुध्येत; कथं हि

इत्यानर्थक्यमेवात्र गतेर्मन्याम

न्यामहे ||

निरञ्जनोऽगन्ता देशान्तरं गच्छेत्‌; गन्तव्यं च परमं साम्यं न देशान्तरप्राप्त्यायत्तम्‌ --

उपपन्नस्तल्लक्षणार्थोपलब्धेर्लोकवत्‌ ।। 3.3.30 ।।

|| 3.3.30 ।।

उपपन्नश्चायम्‌ उभयथाभावः -- क्वचिदर्थवती गतिः क्वचिन्नेति; तल्लः
पर्यङ्कविद्यादिषु सगुणेषु उपासनेषु उपलभ्यते;

तत्र

क्षणार्थोपलब्धेः -- गतिकारणभूतोऽर्थः

त्र हि पर्यङ्कारोहणम्‌, पर्यङ्कस्थेन ब्रह्मणा सह संवदनम्‌,

विशिष्ट गन्धादिप्राप्तिश्च -- इत्येवमादि बहुदेशान्तरग्राप्त्यायत्तं

न्त |

फलं श्रूयते; तत्र

त्र अर्थवती गतिः; न तु

सम्यग्दर्शने तल्लक्षणार्थोपलब्धिरस्ति; न हि आत्मेकत्वदशिनामाप्तकामानाम्‌ इहे व दग्धाशेषक्लेशबीजानाम्‌
आरब्धो गकर्माशयक्षपणव्यतिरेकेण अपेक्षितव्यं किंचिदस्ति; तत्र अनर्थिका गतिः। लोकवच्च एष विभागो द्रष्टव्यः -
देशान्तरप्रापणः पन्था अपेक्ष्यते, न आरोग्यप्राप्तौ, एवमिहापीति । भूयश्च एनं विभागं
चतुर्थाध्याये निपुणतरमुपपादयिष्यामः ||

यथा लोके ग्रामप्राप्तौ

अनियमः सर्वासामविरोधः शब्दानुमानाभ्याम्‌ ।। 3.3.31 ।।

अनियमाधिकरणम्‌ ।

1 3.3.31 ||

सगुणासु विद्यासु गतिर

्थवती, न निर्गुणायां परमात्मविद्यायाम्‌ -- इत्युक्तम्‌; सगुणास्वपि विद्यासु कासुचिद्‌गतिः
श्रूयते -- यथा पर्यङ्कविद्यायाम्‌ उपकोसलविद्यायां पञ्चाग्निविद्यायां दहर विद्यायामिति; न अन्यासु -- यथा

मधुविद्यायां शाण्डिल्यविद्यायां

षोडशकलविद्यायां वैश्वानर विद्यायामिति | तत्र

तास्वेव नियम्येत; उत

अनियमेन

यत्रैव श्रूयते,

श्रुत्यादीनां प्रामाण्यं हीयेत

यमेन सर्वाभिरेव एवंजातीयकाभिर्विद्याभिरमिसंबध्येतेति । किं तावत्प्राप्तम्‌? नियम इति

त्र संशयः -- किं यास्वेषा गतिः श्रूयते,

तत्रैव भवितुमर्हति, प्रकरणस्य नियामकत्वात्‌; यद्यन्यत्र अश्रूयमाणापि गतिः विद्यान्तरं गच्छेत्‌,

, सर्वस्य सर्वार्थत्वप्रसङ्गात्‌। अपि च अर्चिरादिका एकैव गतिः उपकोसलविद्यायां

पञ्चाग्निविद्यायां

ञ्वाग्निविद्यायां च तुल्यवत्पठ्यते; तत्‌

गतिर्भ

तिर्भवितुमर्हति

५

सर्वर्थत्वेऽनर्थकं पुनर्वचनं स्यात्‌। तस्मान्नियम इत्येवं प्राप्ते --

पठति -- अनियम इति। सर्वासामेव अभ्युदयप्राप्तिफलानां सगुणानां

विद्यानाम्‌ अविशेषेण एषा देवयानाख्या

| ननु अनियमाभ्युपगमे प्रकरणविरोध उक्तः -- नैषोऽस्ति विरोधः; शब्दानुमानाभ्यां

श्रुतिस्मृतिभ्यामित्यर्थः;

त

थाहि श्रुतिः

-- "तद्य इत्थं विदुः" इति पञ्चाग्निविद्यावतां देवयानं पन्थानमवतारयन्ती

रयन्ती "ये

चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप

ति? ननु श्रद्धातपः

: परायणानामेव स्यात्‌

प इत्युपासते' इति विद्यान्तरशीलिनामपि पञ्चाग्निविद्याविद्भिः समानमार्गतां गमयति । कथं
पुनरवगम्यते -- विद्यान्तरशीलिनामियं गतिरि

तन्मात्रश्रवणात्‌ -- नैष दोषः;

{. त

हि केवलाभ्यां श्रद्धातपोभ्याम्‌ अन्तरेण विद्याबलम्‌ एषा गतिर्लभ्यते

-- "विद्यया तदारोहन्ति यत्र कामाः परागताः ।

1|

वाजसनेयिनस्तु पञ्वाग्निविद्याधिकारेऽधीयते
श्रद्धालवो ये सत्यं ब्रह्मोपासते

तत्र दक्षिणा यन्ति नाविद्दांसस्तपस्विनः' इति श्रुत्यन्तरात्‌; तस्मात्‌ इह श्रद्धातपोभ्यां विद्यान्तरोपलक्षणम्‌।
-- "य एवमेतद्विदुर्ये चामी अरण्ये श्रद्धां सत्यमुपासते
इति व्याख्येयम्‌, सत्यशब्दस्य ब्रह्मणि असकृत्यप्रयुक्तत्वात्‌। पञ्चाग्निविद्याविदां च

' इति; तत्र

इत्थ॑वित्तयैव उपात्तत्वात्‌, विद्यान्तरपरायणानामेव एतदुपादानं न्याय्यम्‌ । 'अथ य एतौ पन्थानौ न विदुस्ते कीटाः

पतङ्गा यदिदं दन्दशूकम्‌! इति च मार्गहयभ्रष्टानां कष्टामधोगति गमयन्ती श्रुतिः देवयानपितृयाणयोरेव एनान्‌

अन्तर्भावयति। तत्रापि विद्याविशेषादेषां

एकया यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः' इति । यत्पुनः देवयानस्य पथो द्विराम्नानम्‌ उपकोसलविद्यायां पञ्चाग्निविद्यायां

च, तत्‌ उभयत्रापि अनुचिन्तना

्थम्‌। तस्मादनियमः ||

देवयानप्रतिपत्तिः। स्मृतिरपि -- "शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते।

॥

यावदधिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाम्‌ ।। 3.3.32 ।।

यावदधिकाराधिकरणम्‌ ।। 3.3.32 ।।

विदुषो वर्तमानदेहपातानन्तरं देहान्तरमुत्पद्यते,

न वा -- इति चिन्त्यते। ननु विद्यायाः साधनभूतायाः संपत्तौ

केवल्यनिर्वत्तिः स्यात्‌, न वेति नेयं चिन्ता उपपद्यते; न हि पाकसाधनसंपत्तौ, ओदनो भवेत्‌, न वेति चिन्ता संभवति;

नापि भुञ्जानः तृप्येत्‌, न वेति चिन्त्यते

-- उपपन्ना तु इयं चिन्ता, ब्रह्मविदामपि केषांचित्‌

इतिहासपुराणयोर्दहान्तरोत्पत्तिदर्शनात्‌; त:

था हि -- अपान्तरतमा

मा नाम वेदचार्यः पुराणर्षिः

विष्णुनियोगात्‌

कलिद्वापरयोः संधौ कृष्णद्वैपायनः संबभूवेति स्मरन्ति; वसिष्ठश्च ब्रह्मणो मानसः पुत्रः सन्‌ निमिशापादपगतपूर्वदेहः
पुनर्ब्रह्मादेशाम्मित्रावरुणाभ्यां संबभूवेति; भूृग्वादीनामपि ब्रह्मण एव मानसपुत्राणां वारुणे यज्ञे पुनरुत्पत्तिः स्मर्यते;

सनत्कुमारोऽपि ब्रह्मण एव मानसः

भूयसी देहान्तरोत्पत्तिः कथ्यते तेन तेन

पतिते पूर्वदेहे देहान्तरमाददते

न निमित्तेन स्मृतौ | श्रुतावपि मन्त्रार्थवादयोः प्रायेणोपलक्ष्यते। ते

: पुत्रः स्वयं रुद्राय वरप्रदानात्‌ स्कन्दत्वेन प्रादुर्बभूव; एवमेव दक्षनारदप्रभृतीनां

च केचित्‌

, केचित्तु स्थित एव तस्मिन्‌ योगैश्वर्यवशात्‌ अनेकदेहादानन्यायेन्‌। सर्वे च एते

समधिगतसकलवेदार्था स्मर्यन्ते । तत्‌ एतेषां देहान्तरोत्पत्तिदर्शनात्‌ प्राप्तं ब्रह्मविद्यायाः पाक्षिकं मोक्षहेतुत्वम्‌, अहेतुत्वं

वेति||

अत उत्तरमुच्यते ==

अधिकारतन्त्रत्वात्स्थितेः। यथासौ भगवान्सविता

जगतोऽधिकारं चरित्वा तदवसाने

तेषाम्‌ अपान्तरतमप्रभृतीनां वेदप्रवर्तनादिषु लोकस्थितिहेतुष्वधिकारेषु नियुक्तानाम्‌

7 सहस्रयुगपर्यन्तं जगत दवसाने

उदयास्तमयवजितं कैवल्यमनुभवति -- अथ तत ऊर्ध्वं उदेत्य नैवोदेता नास्तमेतैकल एव मध्ये स्थाता! इति श्रुतेः;

यथा च वर्तमाना

श्रुतेः -- एवम्‌ अपान्तरतमःप्रभू

केवल्यहेतौ अक्षीणकर्माणो यावदधिकारमवतिष्ठन्ते, तदवसाने च अपवृज्यन्त इत्यविरुद्धम्‌। सकृत्प्रवृत्तमेव हि ते

प्रभृतयोऽपीश्वराः परमेश्वरेण तेषु तेष्वधिका

ब्रह्मविदः आरब्धभो गक्षये केवल्यमनुभवन्ति -- 'तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ संपत्स्ये" इति

रेषु नियुक्ताः सन्तः सत्यपि सम्यग्दर्शने

फलादानाय कर्माशयमतिवाहयन्तः, स्वातन्त्येणैव गृहादिव गृहान्तरम्‌ अन्यमन्यं देहं संचरन्तः स्वाधिकार निर्वर्तनाय,

अपरिमुषितस्मृतय एव देहेन्दरियप्रकृतिवशित्वात्‌ निर्माय देहान्‌ युगपत्‌ क्रमेण वा अधितिष्ठन्ति; न च एते जातिस्मरा

इत्युच्यन्ते -- त एवैते इति स्मृतिप्रसिद्धेः -- यथा हि सुलभा नाम ब्रह्मवादिनी

नी जनकेन विवदितुकामा व्युदस्य स्वं

देहम्‌, जानकं देहमाविश्य, व्युद्य तेन, पश्चात्‌ स्वमेव देहमाविवेश -- इति स्मर्यते। यदि हि उपयुक्ते सकृत्परवृत्ते
कर्मणि कर्मान्तरं देहान्तरारम्भकारणमाविर्भवेत्‌, ततः अन्यदप्यदग्धबीजं कर्मान्तरं तद्वदेव प्रसज्येतेति ब्रह्मविद्यायाः

पाक्षिकं मोक्षहेवुत्वम्‌ अहे तुत्वं वा शङ्क्येत; न वु इयमाशङ्का युक्ता, ज्ञानात्कर्मबीजदाहस्य श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धत्वात्‌।

तथा हि श्रुतिः -- भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः | क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे

'स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः! इति
ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते त

चैवमाद्या | स्मृतिर

स्मिन्दृष्टे परावरे" इति,

पि -- "यथेधांसि समिद्धोऽन्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन ।

था' इति, 'बाजीन्यग््युपदग्धानि न रोहन्ति यथा पुनः। ज्ञानदग्धैस्तथा

क्लेशेर्नात्मा संपद्यते पुनः' इति चैवमाद्या। न च अविद्यादिक्लेशदा

एकदेशप्ररोहश्च इत्युपपद्यते; न हि अग्निदग्ध

मुक्तेषोरिव वेगक्षयात्‌ निवृत्तिः, 'तस्य तावदेव चिरम्‌" इति शरीरपातावधिक्षेपकरणात्‌
आधिकारिकाणामवस्थितिः। न च ज्ञानफलस्य अनैकान्तिकता; तथा च श्रुतिः अविशेषेणेव

हे सति क्लेशबीजस्य कर्माशयस्य एकदेशदाहः

ग्नेदग्धस्य शालिबीजस्य एकदेशप्ररोहो दृश्यते; प्रवृत्तफलस्य

वृत्तफलस्य तु कर्माशयस्य

्‌। तस्मादुपपन्ना यावदधिकारम्‌
शेषेणेव सर्वेषां ज्ञानान्मोक्षं दर्शयति

-- "तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवत्तथर्षीणां तथा मनुष्याणाम्‌" इति। ज्ञानान्तरेषु च
एेश्वर्यादिफलेष्वासक्ताः स्युर्महर्षयः; ते पश्चादेश्वर्यक्षयदरशनेन निर्विण्णाः परमात्मज्ञाने परिनिष्ठाय कैवल्यं

प्रापुरित्युपपद्यते ~- ब्रह्मणा सह ते सर्वे संप्राप्ते

प्रतिसंचरे । परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविशन्ति

स्मरणात्‌ | प्रत्यक्षफलत्वाच्च ज्ञानस्य फलविरहाशङ्का र्कानुपपत्तिः

भवेद्वा

हि 'ततत्वमसि' इत्यस्य वाक्यस्य अर्थः - तत्‌

न्ति परं पदम्‌' इति

ः; कर्मफले हि स्वर्गादावनुभवानारूढे स्यादाशङ्का -

न वेति; अनुभवारूढं तु ज्ञानफलम्‌ -- 'यत्सांक्षादपरो

्षादब्रह्म' इति श्रुतेः, "तत्त्वमसि

त्वमसि' इति सिद्धवदुपदेशात्‌; न
[ त्वं मृतो भविष्यसीति -- एवं परिणेतुं शक्यः। 'तद्धैतत्पश्यन्नृषिर्वामदेवः

प्रतिपेदेऽहं मनुरभवं सूर्यश्च! इति च सम्यग्दर्शनकालमेव तत्फलं सर्वात्मत्वं दर्शयति। तस्मात्‌ एेकान्तिकी विदुषः
केवल्यसिद्धिः।

अक्षरधियां त्ववरोधः सामान्यतद्‌भावाभ्यामौपसदवत्तदुक्तम्‌ || 3.3.33 ||

अक्षरध्यधिकरणम्‌ ।। 3.3.33 ।।

वाजसनेयके श्रूयते -- "एतद्वै तदक्षरं गां ब्राह्मणा अभिवदन्त्यस्थूलमनण्वहस्वमदीर्घमलोहितमस्नेहम्‌' इत्यादि; तथा
आथर्वणे श्रूयते -- 'अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णम्‌' इत्यादि; तथेव अन्यत्रापि
विशेषनिराकरणद्वारेण अक्षरं परं ब्रह्म श्राव्यते; तत्र च क्वचित्‌ केचित्‌ अतिरिक्ता विशेषाः

प्रतिषिध्यन्ते; तासां विशेषप्रतिषेधबुद्धीनां कि सर्वासां सर्वत्र प्राप्तिः, उत व्यवस्थेति संशये, श्रुतिविभागात्‌
व्यवस्थाप्राप्तौ, उच्यते -- अक्षरविषयास्तु विशेषप्रतिषेधबुद्धयः सर्वाः सर्वत्रावरोद्धव्याः, सामान्यतद्भावाभ्याम्‌ -
समानो हि सर्वत्र विशेषनिराकरणरूपो ब्रहमप्रतिपादनप्रकारः; तदेव च सर्वत्र प्रतिपाद्यं ब्रह्म अभिन्नं प्रत्यभिज्ञायते; तत्र
किमिति अन्यत्र कृता बुद्धयः अन्यत्र न स्युः। तथा च 'आनन्दादयः प्रधानस्य! इत्यत्र व्याख्यातम्‌; तत्र विधिरूपाणि
विशेषणानि चिन्तितानि, इह प्रतिषेधरूपाणीति विशेषः; प्रपञ्चार्थश्वायं चिन्ताभेदः। ओपसदवदिति निदर्शनम्‌; यथा
जामदग्न्येऽहीने पुरोडाशिनीषुपसत्सु चोदितासु, पुरोडाशप्रदानमन्त्राणाम्‌ 'अग्ने्वहात्रं वेरध्वरम्‌' इत्येवमादीनाम्‌

उद्‌ गातृवेदोत्पन्नानामपि अध्वर्युभिरभिसंबन्धो भवति, अध्वर्युकर्तृकत्वात्पुरोडाशप्रदानस्य, प्रधानतन्त्रत्वाच्चाङ्गानाम्‌ --
एवमिहापि अक्षरतन्त्रत्वात्‌ तद्विशेषणानां यत्र क्वचिदप्युत्पन्नानाम्‌ अक्षरेण सर्वत्राभिसंबन्ध इत्यर्थः| तदुक्तं प्रथमे
काण्डे - "गुणमुख्यव्यतिक्रमे तदर्थत्वान्मुख्येन वेदसंयोगः! इत्यत्र ||

इयदामननात्‌ || 3.3.34 ||
इयदधिकरणम्‌ ।। 3.3.34 ।।

द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते। तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति! --
इत्यध्यात्माधिकारे मन्त्रमाथर्वणिकाः श्वेताश्वतराश्च पठन्ति; तथा कठाः -- 'ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गृहां
प्रविष्टौ परमे परार्ध्ये । छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति पञ्चाग्न्यो ये च त्रिणाचिकेताः" इति| किमत्र विद्यकत्वम्‌, उत
विद्यानानात्वमिति संशयः। किं तावत्प्राप्तम्‌? विद्यानानात्वमिति; कुतः? विशेषदर्शनात्‌ -- दा सुपर्णा" इत्यत्र हि
एकस्य भोक्तृत्वं दृश्यते, एकस्य च अभोक्तृत्वं दृश्यते; 'ऋतं पिबन्तौ" इत्यत्र उभयोरपि भोक्तृत्वमेव दृश्यते; तत्‌
वेद्यरूपं भिद्यमानं विद्यां भिन्द्यादित्येवं प्राप्ते --

व्रवीति -- विद्यैकत्वमिति; कुतः? यतः उभयोरप्यनयोर्मन्त्रयोः इयत्तापरिच्छिन्नं दवित्वोपेतं वेद्यं रूपम्‌ अभिन्नम्‌
आमनन्ति। ननु दर्शितो रूपभेदः -- नेत्युच्यते; उभावप्येतौ मन्त्रौ जीवद्वितीयमीश्वरं प्रतिपादयतः, नार्थान्तिरम्‌। द्रा
सुपर्णा! इत्यत्र तावत्‌ -- अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति' इत्यशनायाद्यतीतः परमात्मा प्रतिपाद्यते; वाक्यशेषेऽपि च स
एव प्रतिपाद्यमानो दृश्यते "जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानम्‌' इति; 'ऋतं पिबन्तौ' इत्यत्र तु जीवे पिबति,
अशनायाद्यतीतः परमात्मपि साहचर्यात्‌ छत्रिन्यायेन पिबतीत्युपचर्यते; परमात्मप्रकरणं हि एतत्‌ -- "अन्यत्र
धर्मादन्यत्राधर्मत्‌' इत्युपक्रमात्‌; तद्विषय एव च अत्रापि वाक्यशेषो भवति -- 'यः सेतुरीजानानामक्षरं ब्रह्म यत्परम्‌"
इति। "गुहां प्रविष्टावात्मानौ हि" इत्यत्र च एतत्प्रपञ्वितम्‌। तस्मान्नास्ति वेद्यभेदः; तस्माच्च विद्यैकत्वम्‌। अपि च
त्रिष्वप्येतेषु वेदान्तेषु पौर्वापर्यालोचने परमात्मविद्यैव अवगम्यते; तादात्म्यविवक्षयैव जीवोपादानम्‌, नार्थान्तिर विवक्षया
न च परमात्मविद्यायां भे दाभेदविचारावतारोऽस्तीत्युक्तम्‌। तस्मात्प्रपञ्चार्थ एव एष प्रयोगः; तस्माच्चाधिकधर्मोपसंहार
इति||

अन्तरा भूतग्रामवत्‌ स्वात्मनः ।। 3.3.35 ||

अन्तरत्वाधिकरणम्‌ ।। 3.3.35 ।।

'यत्साक्षादपरोक्षादुब्रह्म य आत्मा सर्वान्तरः" इत्येवं द्विः उषस्तकहोलप्रश्नयोः नैरन्तर्येण वाजसनेयिनः समामनन्ति।
तत्र संशयः -- विद्यैकत्वं वा स्यात्‌, विद्यानानात्वं वेति। विद्यानानात्वमिति तावत्प्राप्तम्‌, अभ्याससामर्थ्यात्‌; अन्यथा
हि अनूनानतिरिक्तार्थ द्विराम्नानम्‌ अनर्थकमेव स्यात्‌; तस्मात्‌ यथा

अभ्यासात्कर्मभेदः, एवमभ्यासाद्िद्याभेद इत्येवं प्राप्ते, प्रत्याह -- अन्तरा आम्नानाविशेषात्‌ स्वात्मनः विद्यैकत्वमिति;
सर्वान्तरो हि स्वात्मा उभयत्राप्यविशिष्टः पृच्छयते, प्रत्युच्यते च; न हि द्वावात्मानौ एकस्मिन्देहे सर्वान्तरो संभवतः;
तदा हि एकस्य आञ्जसं सर्वान्तरत्वमवकल्पेत, एकस्य तु भूतग्रामवत्‌ नैव सर्वान्तरत्वं स्यात्‌; यथा च पञ्चभूतसमूहे
देहे -- पृथिव्या आपोऽन्तराः, अद्भ्यस्तेजोऽन्तरमिति -- सत्यप्यापेक्षिकेऽन्तरत्वे, नैव मुख्यं सर्वान्तरत्वं भवति,
तथेहापीत्यर्थः। अथवा भूतग्रामवदिति श्रुत्यन्तरं निदर्शयति; यथा -- "एको देवाः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी
सर्वभूतान्तरात्मा' इत्यस्मिन्मन्त्रे समस्तेषु भूतग्रामेष्वेक एव सर्वान्तर आत्मा आम्नायते -- एवमनयोरपि
ब्राह्मणयोरित्यर्थः। तस्मात्‌ वेद्यैक्यात्‌ विद्यकत्वमिति |

अन्यथा भेदानुपपत्तिरिति चेन्नोपदेशान्तरवत्‌ ।। 3.3.36 ।।

|| 3.3.36 ।।

अथ यदुक्तम्‌ -- अनभ्युपगम्यमाने विद्याभेदे आम्नानमेदानुपपत्तिरिति, तत्परिहर्तव्यम्‌; अत्रोच्यते -- नायं दोषः;
उपदेशान्तरवदुपपत्तेः; यथा ताण्डिनामुपनिषदि षष्ठे प्रपाठके -- 'स आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो' इति
नवकृत्वोऽप्युपदेशे न विद्याभेदो भवति, एवमिहापि भविष्यति| कथं च नवकृत्वोऽप्युपदेशे विद्याभेदो न भवति?
उपक्रमोपसंहाराभ्यामेकार्थतावगमात -- "भूय एव मा भगवान्विज्ञापयतु" इति च एकस्यैवार्थस्य पुनः पुनः
प्रतिपिपादयिषितत्वेन उपक्षेपात्‌ आशङ्कान्तरनिराकरणेन च असकृदुपदेशोपपत्तेः। एवमिहापि प्रश्नरूपाभेदात्‌,
'अतोऽन्यदार्तम्‌' इति च परिसमाप्त्यविशेषात्‌ उपक्रमोपसंहारो तावदेकार्थविषयौ दृश्येते; 'यदेव साक्षादपरोक्षादुब्रह्म'
इति द्वितीये प्रश्ने एवाकारं प्रयुञ्जानः पूर्वप्रश्नगतमेवार्थम्‌ उत्तरत्रानुकृष्यमाणं दर्शयति; पूर्वस्मिश्च ब्राह्मणे
कार्यकरणव्यतिरिक्तस्य आत्मनः सद्‌भावः कथ्यते; उत्तरस्मिस्तु तस्यैव अशनायादिसंसारधर्मातीतत्वं विशेषः कथ्यते -
- इत्येकार्थतोपपनत्तिः। तस्मात्‌ एका विद्येति |

व्यतिहारो विशिषन्ति हीतरवत्‌ ।। 3.3.37 ।।

व्यतिहाराधिकरणम्‌ ।। 3.3.37 ।।

यथा -- 'तद्योऽहं सोऽसौ योऽसौ सोऽहम्‌" इत्यादित्यपुरुषं प्रकृत्यैतरेयिणः समामनन्ति, तथा जाबालाः -- तत्वं वा
अहमस्मि भगवो देवतेऽहं वे त्वमसि' इति। तत्र संशयः -- किमिह व्यतिहारेण उभयरूपा मतिः कर्तव्या, उत
एकरूपैवेति। एकरूपैवेति तावदाह; न हि अत्र आत्मन ईश्वरेणेकत्वं मुक्त्वा अन्यत्किचिच्चिन्तयितव्यमस्ति; यदि चैवं
चिन्तयितव्यविशेषः परिकल्प्येत, संसारिणश्च ईश्वरात्मत्वम्‌, ईश्वरस्य संसार्यात्मत्वमिति -- तत्र
संसारिणस्तावदीश्वरात्मत्वे उत्कर्षो भवेत्‌; ईश्वरस्य तु संसार्यात्मत्वे निकर्षः कृतः स्यात्‌। तस्मात्‌ एकरूप्यमेव
मतेः। व्यतिहाराम्नायस्तु एकत्वदृढीकारार्थ इत्येवं प्राप्ते, प्रत्याह -- व्यतिहारोऽयम्‌ आध्यानायाम्नायते; इतरवत्‌ --
यथा इतरे गुणाः सर्वात्मत्वप्रभृतयः आध्यानाय आम्नायन्ते, तद्रत्‌। तथा हि विशिषन्ति समाम्नातारः उभयोच्चारणेन -
~ 'त्वमहमस्म्यहं च त्वमसि' इति; तच्च उभयरूपायां मतौ कर्तव्यायाम्‌ अर्थवद्‌भवति; अन्यथा हि इदं
विशेषेणोभयाम्नाम्‌ अनर्थकं स्यात्‌, एकेनैव कृतत्वात्‌। ननु उभयाम्नानस्य अर्थविशेषे परिकल्प्यमाने देवतायाः
संसार्यात्मत्वापत्तेः निकर्षः प्रसज्येतेत्युक्तम्‌ -- नैष दोषः; एेकात्म्यस्यैव अनेन प्रकारेणानुचिन्त्यमानत्वात्‌। ननु एवं
सति स एव एकत्वदृढीकार आपद्येत -- न वयमेकत्वदृढीकारं वारयामः; किं तर्हि, व्यतिहारेण इह द्विरूपा मतिः
कर्तव्या वचनप्रामाण्यात्‌, नैकरूपेत्येतावत्‌ उपपादयामः; फलतस्तु एकत्वमपि दृढीभवति । यथा आध्यानार्थऽपि
सत्यकामादिगुणोपदेशे तद्‌गुण ईश्वरः प्रसिध्यति, तद्दत्‌। तस्मादयमाध्यातव्यो व्यतिहारः समाने च विषये
उपसंहर्तव्यो भवतीति||

सेव हि सत्यादयः

सत्याद्यधिकरणम्‌ ।। 3.3.38 ।।

|| 3.3.38 ||

'स यो हैतं महद्यक्षं प्रथमजं वेद सत्यं ब्रह्म' इत्यादिना वाजसनेयके सत्यविद्यां सनामाक्षरोपासनां विधाय,

अनन्तरमाम्नायते -- "तद्यत्तत्सत्यमसौ स आदित्यो य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषो यश्चायं दक्षिणेऽश्षन्पुरुषः' इत्यादि ।

तत्र संशयः -- किं द्वे एते सत्यविद्ये, किं वा एकैवेति । दे इति तावत्प्राप्तम्‌; भेदेन

फलसंयोगो

भवति -- 'जयतीर्मोल्लोकान्‌' इति पुरस्तात्‌, 'हन्ति पाप्मानं जहाति च' इत्युपरिष्टात्‌ प्रकृताकर्षणं

उपास्यैकत्वादित्येवं प्राप्ते --

व्रूमः -- एकैवेयं सत्यविद्येति; कुतः ? 'तद्यत्तत्सत्यम्‌

दयत्तत्सत्यम्‌' इति प्रकृताकर्षणात्‌

तु

। ननु विद्यामेदेऽपि प्रकृताकर्षणम्‌

उपास्थैकत्वादुपपद्यत इत्युक्तम्‌ -- नैतदेवम्‌
अत्र तु उभयथा संभ

वे 'तद्यत्तत्सत्यम्‌

्‌; यत्र तु विस्पष्टात्‌ कारणान्तरात्‌ विद्याभेदः प्रतीयते, तत्र

त्र एतदेवं स्यात्‌;

दयत्तत्सत्यम्‌' इति

प्रकृताकर्षणात्‌ पूर्व

विद्यासंबद्धमेव सत्यम्‌ उत्तरत्र आकृष्यत

इति

एकविद्यात्वनिश्वयः। यत्पुनरुक्तम्‌ -- फलान्तरश्रवणाद्विद्यान्तरमिति, अत्रोच्यते -- 'तस्योपनिषदहः ... अहम्‌! इति च

अङ्गान्तरोपदेशस्य स्तावकमिदं
च अवयवेषु श्रूयमाणानि बहून्यपि फलानि अवयविन्यामेव

र फलान्तर

श्रवणमित्यदोषः। अपि च अर्थवादादेव फले कल्पयितव्य

सत्यविद्या तेन तेन विशेषेणोपेता

व्ये सति

त, विद्यैकत्वे
न्यामेव विद्यायाम्‌ उपसंहर्तव्यानि भवन्ति; तस्मात्सेवेयम्‌ एका
णोपेता आम्नाता -- इत्यतः सर्वं एव सत्यादयो गुणा एकस्मिन््रयोगे उपसंहर्तव्याः ||

केचित्पुनरस्मिन्सूत्रे इदं च वाजसनेयकमक्ष्यादित्यपुरुषविषयं वाक्यम्‌, छान्दोग्ये च अथ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः

पुरुषो दृश्यते' 'य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते

' इति - उदाहृत्य, सेवेयम्‌ अक्ष्यादित्यपुरुषविषया विद्या उभयत्र एकैवेति

कृत्वा, सत्यादीन्गुणान्‌ वाजसनेयिभ्यश्छन्दोगानामुपसंहार्यान्‌ मन्यन्ते । तन्न साधु लक्ष्यते; छान्दोग्ये हि कर्मसंबन्धिनी

उद्‌ गीथव्यपाश्रया विद्या विज्ञायते; तत्र हि आदिमध्यावसानेषु कर्मसंबन्धिविद्नानि भवन्ति

इत्युपक्रमे, ' तस्यच साम च गेष्णौ तस्मादुद्‌गी

वाजसनेयके

कििचित
[वत्‌

कर्मसंबन्धि चिह्नम्‌ अस्ति; तत्र

कामाद्यधिकरणम्‌ ।। 3.3.39 ।।

अथ यदिदमस्मिन््रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः' इति प्रस्तुत्य, छन्दोगा अधीयते

्‌गीथः' इति मध्ये, 'य एवं विद्वान्साम गायति

कामादीतरत्र तत्र चायतनादिभ्यः

|| 3.3.39 ||

न्ति - 'इयमेवर्गग्निः साम
' इत्युपसंहार | नैवं
त्र प्रक्रमभेदात्‌ विद्याभेदे सति गुणव्यवस्थेव युक्तेति।।

= "एष

आत्मापहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसंकल्पः" इत्यादि; तथा वाजसनेयिनः -

- 'स वा एष महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिञ्शेते
तत्र विद्यकत्वं परस्परगुणयोगश्च, कि वा नेति संशये -- विद्यकत्वमिति। तत्रेदमुच्यते -- कामादीति,

सत्यकामादीत्यर्थः -- यथा देवदत्तो दत्तः, सत्यभामा भामेति। यदेतत्‌ छान्दोग्ये हृदयाकाशस्य

सत्यकामत्वादिगुणजातमुपलभ्यते, तदितरत्र

रस्मिञ्शेते सर्वस्य वशी! इत्यादि |

रत्र वाजसनेयके 'स वा एष महानज आत्मा! इत्यत्र संबध्येत;

यच्च

वाजसनेयके वशित्वादि उपलभ्यते, तदपि इतरत्र छान्दोग्ये 'एष आत्मापहतपाप्मा! इत्यत्र संबध्येत; कुतः?

आयतनादिसामान्यात्‌; समानं हि उभयत्रापि हृदयमायतनम्‌, समानश्च वद्य ईश्वरः, समानं च तस्य सेवुत्वं

लोकासंभेदप्रयोजनम्‌ -- इत्येवमादि बहूुसामान्यं दृश्यते

। ननु विशेषोऽपि दृश्यते

-- छान्दोग्ये हृदयाकाशस्य

गुणयोगः, वाजसनेयके तु आकाशाश्रयस्य ब्रह्मण इति -- न, "दहर उत्तरेभ्यः' इत्यत्र च्छान्दोग्येऽपि आकाशशब्दं

ब्रहयैवेति प्रतिष्ठापितत्वात्‌

त्वात्‌। अयं तु अत्र विद्येते विशेषः

: -- सगुणा हि ब्रह्मविद्या छान्दोग्ये उपदिश्यते -- अथ य

इहात्मानमनुविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्यान्कामान्‌' इत्यात्मवत्‌ कामानामपि वेद्यत्वश्रवणात्‌, वाजसनेयके तु निर्गुणमेव

ब्रह्म उपदिश्यमानं दृश्यते -- 'अथ उर्ध्वं विमोक्षाय ब्रूहि

वशित्वादि तु स्तुत्य

निर्गुणमेव ब्रह्म उपसंहरति । गुणवतस्तु

इति द्रष्टव्यम्‌ ||

' असङ्गो ह्ययं पुरुषः' इत्यादि प्र्नप्रतिवचनसमन्वयात्‌।

त्यर्थमेव गुणजातं वाजसनेयके संकीर्त्यते; तः

ब्रह्मण एकत्वात्‌

्‌

विभूतिपरदर्शनाय

था च उपरिष्टात्‌ 'स एष नेति नेत्यात्मा इत्यादिना

प्रदर्शनाय अयं गुणोपसंहारः सूत्रितः, नोपासनाय --

आदरादलोपः || 3.3.40 ।।

आदराधिकरणम्‌ ।। 3.3.40 ।।

छान्दोग्ये वैश्वानर विद्यां प्रकृत्य श्रूयते -- "तद्यद्भक्तं प्रथममागच्छेत्तद्धोमीयं स यां प्रथमामाहुतिं जुहुयात्तां
जुहूुयात्म्ाणाय स्वाहा! इत्यादि; तत्र पञ्च प्राणाहुतयो विहिताः; तासु च परस्तादग्निहोत्रशब्दः प्रयुक्तः 'य एतदेवं
विद्वानग्निहोत्रं जुहोति! इति, "यथेह क्षुधिता बाला मातरं पर्युपासते। एवं सर्वाणि भूतान्यग्निहोत्रमुपासते'
इति च। तत्रेदं विचार्यते -- कि भोजनलोपे लोपः प्राणाग्निहोत्रस्य, उत अलोप इति। 'तद्यद्‌भक्तम्‌' इति
भक्तागमनसंयोगश्रवणात्‌, भक्तागमनस्य च भोजनार्थत्वात्‌, भोजनलोपे लोपः प्राणाग्निहोत्रस्येत्येवं प्राप्ते, न लुप्येतेति
तावदाह; कस्मात्‌? आदरात्‌; तथा हि वैश्वानर विद्यायामेव जाबालानां श्रुतिः ~- पपूर्वोऽतिथिभ्योऽश्नीयात्‌। यथा ह वे
स्वयमहूत्वाग्निहोत्रं परस्य जुहुयादेवं तत्‌' इति अतिथिभोजनस्य प्राथम्यं निद्दित्वा, स्वामिभोजनं प्रथमं प्रापयन्ती
प्राणाग्निहोत्रे आदरं करोति; या हि न प्राथम्यलोपं सहते, नतरां सा प्राथम्यवतोऽग्निहोत्रस्य लोपं सहेतेति मन्यते।
ननु भोजनार्थभक्तागमनसंयोगाद्‌भोजनलोपे लोपः प्रापितः -- न, तस्य द्रव्यविशेषविधानार्थत्वात्‌; प्राकृते हि अग्निहोत्र
पयपप्रमृतीनां द्रव्याणां नियतत्वात्‌ इहापि अग्निहोत्रशब्दात्‌ कौण्डपायिनामयनवत्‌ तद्धर्मप्राप्तौ सत्याम्‌,
भक्तद्रव्यतागुणविशेषविधानार्थम्‌ इदं वाक्यम्‌ 'तद्यद्‌भक्तम्‌' इति; अतो गुणलोपे न मुख्यस्येत्येवं प्राप्तम्‌;
भोजनलोपेऽपि अद्भिर्वा अन्येन वा द्रव्येणाविरुद्धेन प्रतिनिधानन्यायेन प्राणाग्निहोत्रस्यानुष्ठानमिति ||

अत उत्तरं पठति --

उपस्थितेऽतस्तद्वचनात्‌ ।। 3.3.41 ।।
|| 3.3.41 ।।

उपस्थिते भोजने अतः तस्मादेव भोजनद्रव्यात्‌ प्रथमोपनिपतितात्‌ प्राणाग्निहोत्रं निर्वर्तयितव्यम्‌; कस्मात्‌? तद्ववनात्‌;
तथा हि -- 'तद्यदभक्तं प्रथममागच्छेत्तद्धोमीयम्‌' इति सिद्धवद्‌भक्तोपनिपातपरामर्शेन परार्थद्रव्यसाध्यतां प्राणाहूुतीनां
विदधाति। ताः अप्रयोज्यकलक्षणापन्नाः सत्यः, कथं भोजनलोपे द्रव्यान्तरं प्रतिनिधापयेयुः। न च अत्र
प्राकृताग्निहोत्रधर्मप्राप्तिरस्ति; कुण्डपायिनामयने हि 'मासमग्निहोत्रं जुहोति' इति विध्युदेशगतोऽग्निहोत्रशब्दः
तद्वद्‌भावं विधापयेदिति युक्ता तद्धर्मप्राप्तिः; इह पुनः अर्थवादगतोऽग्निहोत्रशब्दः न तद्द्भावं विधापयितुमर्हति
तद्धर्मप्राप्तौ च अभ्युपगम्यमानायाम्‌, अन्न्युद्धरणादयोऽपि प्राप्येरन्‌; न च अस्ति संभवः; अग्न्युद्धरणं तावत्‌
होमाधिकरणभावाय; न च अयम्‌ अग्नौ होमः, भोजनार्थताव्याघातप्रसङ्गात्‌; भोजनार्थोपनीतद्रव्यसंबन्धाच्च आस्य
एव एष होमः; तथा च जाबालश्रुतिः 'पूर्वोऽतिथिभ्योऽश्नीयात्‌' इति आस्याधारामेव इमां होमनिर्वृत्ति दर्शयति; अत एव
च इहापि सांपादिकान्येवाग्निहोत्राङ्गानि दर्शयति -- 'उर एव वेदिर्लोमानि बर्हिर्हृदयं गार्हपत्यो मनोऽन्वाहार्यपफवन
आस्यमाहवनीयः! इति; वेदिश्रुतिश्वात्र स्थण्डिलमात्रोपलक्षणार्था द्रष्टव्या, मुख्याग्निहोत्रे वेद्यभावात्‌, तदङ्गानां च
इह संपिपादयिषितत्वात्‌; भोजनेनैव च कृतकालेन संयोगात्‌ न अग्निहोत्रकालावरोधसंभवः; एवमन्येऽपि
उपस्थानादयो धर्माः केचित्कथंवित्‌ विरुध्यन्ते । तस्माद्‌भोजनपक्ष एव एते मन्त्रद्रव्यदेवतासंयोगात्‌ पञ्च होमा
निर्वर्तयितव्याः । यत्तु आदरदर्शनवचनम्‌, तत्‌ भोजनपक्षे प्राथम्यविधानार्थम्‌; न ह्यस्ति वचनस्य अतिभारः; न तु अनेन
अस्य नित्यता शक्यते दर्शयितुम्‌। तस्मात्‌ भोजनलोपे लोप एव प्राणाग्निहोत्रस्येति ||

तच्निर्धारणानियमस्तद्‌ दृष्टेः पृथग्घ्यप्रतिबन्धः फलम्‌ ।। 3.3.42 ।।
तन्निर्धारणाधिकरणम्‌ ।। 3.3.42 ।।

सन्ति कर्माङ्गव्यपाश्रयाणि विज्ञानानि -- 'ओमित्येतदक्षरमुद्‌ गीथमुपासीत' इत्येवमादीनि । किं तानि नित्यान्येव स्युः
कर्मसु, पर्णमयीत्वादिवत्‌; उत अनित्यानि, गोदोहनादिवदिति विचारयामः। कि तावत्प्राप्तम्‌? नित्यानीति; कुतः?
प्रयोगव्वनपरिग्रहात्‌ -- अनारभ्याधीतान्यपि हि एतानि उद्‌मीथादिद्वारेण क्रतुसंबन्धात्‌ क्रतुप्रयोगवचनेनैव

अङ्गान्तरवत्‌ संस्पृश्यन्ते; यत्तु एषां स्ववाक्येषु फलश्रवणम्‌ -- 'आपयिता

जुहूर्भवति न स पापं श्लोकं शृणोति, इत्येवमादीनाम्‌ अप्रकरणपठितानामपि

तदर्तमानापदेशरूपत्वादर्थवादमात्रमेव, अपापश्लोकश्रवणादिवत्‌, न फलप्रधानम्‌; तस्मात्‌

प्रकरणपठितवत्‌

व्रूमः -- तन्निर्धारणानियम इति । यान्येतानि

ठितानामपि जुह्वादिद्रारेण

्‌ नित्यता, एवमुद्मीथाद्युपासनानामपीत्येवं प्राप्ते --

द्वारेण क्रतुप्रवेशात्‌

7 ह वै कामानां भवति' इत्यादि,
यथा 'यस्य पर्णमयी

नि उद्‌मीथादिकर्मगुणयाथात्म्यनिर्धारणानि -- रसतमः

मुख्यप्राणः, आदित्यः -- इत्येवमादीनि, नैतानि नित्यवत्‌ कर्मसु नियम्येरन्‌; कुतः? तदृष्टेः; तथा हि

अनित्यत्वमेवंजातीयकानां दर्शयति श्रुतिः -- ' तेनोभौ कुरुतो यश्चैतदेवं वेद यश्च न वेद' इत्यविदुषोऽपि

:, आप्तिः,

समृद्धिः,

क्रियाभ्यनुज्ञानात्‌; प्रस्तावादिदेवताविज्ञानवि

प्रस्तावमन्वायत्ता तां चेद

एवंजातीयकस्य कर्मव्यपाश्रयस्य विज्ञानस्य पृथगेव कर्मणः फलम्‌ उपलभ्यते -- कर्मफलसिद्ध्यप्रतिबन्धः तत्समृद्धिः

विद्वान्प्रस्तोष्यसि' 'तां चेद

हीनानामपि प्रस्तोत्रादीनां याजनाध्यवसानदर्शनात्‌ -- प्रस्तोतर्या

तर्या देवता

~

विद्रानुद्‌ गास्यसि' 'तां वेद विद्रान््रतिहरिष्यसि' इति च| अपि च

अतिशयविशेषः कश्चित्‌ -- 'तेनोभो कुरुतो यश्चैतदेवं

"वीर्यवत्तरम्‌" इति च तरत्म्रत्ययप्रयोगात्‌

कथं तद्विहीनं कर्म वीर्यवदित्यनुज्ञायेत; सर्वाङ्गोपसंहारे

; तच्च अनित्यत्वे विद्याया उपपद्यते;

वेद यश्च न वेद | नाना तु विद्या चाविद्या च यदेव विद्यया
करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति' इति; तत्र 'नाना तु' इति विद्वदविद्वत्प्रयोगयोः पृथक्करणात्‌,
[ विद्याहीनमपि वीर्यवदिति गम्यते

नित्यत्वे

हारे हि वीर्यवत्कर्मति स्थितिः। त

था लोकसामादिषु

तु
प्रतिनियतानि प्रत्युपासनं फलानि शिष्यन्ते ~ 'कल्पन्ते हास्मै लोका ऊर्ध्वाश्वावृत्ताश्च' इत्येवमादीनि । न चेदं

फलश्रवणम्‌ अर्थवादमात्रं युक्तं प्रतिपत्तुम्‌; तथा

गुणवाद आपद्येत; फलोपदेशे तु मुख्यवादोपपत्तिः; प्रयाजादिषु तु

पर्णमयीत्वादिषु एवंविधः कश्चिदाश्रयः प्रकृतो

इतिकर्तव्यताकादुक्षस्य क्रतोः प्रकृतत्वात्‌ तादर्थ्य सति युक्तं फलश्रुतेरर्थवादत्वम्‌। तथा अनारभ्याधीतेष्वपि
पर्णमयीत्वादिषु -- न हि पर्णमयीत्वादीनामक्रियात्मकानाम्‌ आश्रयमन्तरेण
प्रकृताप्रणयनाद्याश्रयलाभादुपपन्नः फलविधिः; त

ष्वपि

रेण फलसंबन्धोऽवकल्पते; गोदोहनादीनां हि

था बेल्वादीनामपि प्रकृतयूपाद्याश्रयलाभादुपपन्नः फलविधिः; न तु

ऽस्ति; वाक्येनैव तु

[०

जुह्वाद्याश्रयतां विवक्षित्वा फलेऽपि विधि विवक्षतो

वाक्यभेदः स्यात्‌। उपासनानां तु क्रियात्मकत्वात्‌ विशिष्टविधानोपपत्तेः उद्‌मीथाद्याश्रयाणां फले विधानं न विरुध्यते|
तस्मात्‌ यथा क्रत्वाश्रयाण्यपि गोदोहनादीनि फलसंयोगादनित्यानि, एवमुद्‌ गीथाद्युपासनान्यपि इति द्रष्टव्यम्‌| अत

एव च कल्पसूत्रकारा नैवंजातीयकान्युपासनानि क्रतुषु कल्पयांचक्रुः ||

प्रदानाधिकरणम्‌ ।। 3.3.43 ।।

प्रदानवदेव तदुक्तम्‌ ।। 3.3.43 ||

वाजसनेयके 'वदिष्याम्येवाहमिति वाग्दध्रे इत्यत्र अध्यात्मं वागादीनां प्राणः श्रेष्ठोऽवधारितः, अधिदैवतमग्न्यादीनां
वायुः; तथा छान्दोग्ये "वायुर्वाव संवर्गः" इत्यत्र अधिदेवतम्‌ अग्न्यादीनां वायुः संवर्गोऽवधारितः, प्राणो वाव संवर्गः

इत्यत्र अध्यात्मं वागादीनां प्राणः। तत्र संशयः -- किं पृथगेवेमौ वायुप्राणावुपगन्तव्यौ स्याताम्‌, उत अपृथगिति।

अपृथगिति तावत्प्राप्तम्‌, तत्त्वाभेदात्‌; न हि अभिन्ने तत्त्व

थगनुचिन्तनं दरयति

पु नं न्याय्यम्‌; दश्
इत्यारभ्य; तथा "त एते

यति च श्रुतिः अध्यात्ममधिदेवतं च तत्त्वाभेदम्‌ -- 'अग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशत्‌

दर्शयति । तथा अन्यत्रापि तत्र

इति स्पष्टमेव वायुं प्राणं च एकं करोति। तथा उदाहृतेऽपि वाजसनेयिव्राह्मणे 'यतश्चोदे
उपसंहारश्लोके, "प्राणाद्वा एष उदेति प्राणेऽस्तमेति! इति प्राणेनैव उपसंहरन्‌ एकत्वं दर्शयति; "तस्मादेकमेव

त्र तत्र

सर्वं एव समाः सर्वेऽनन्ताः' इति आध्यात्मिकानां प्राणानाम्‌ आधिदेविकीं विभूतिमात्मभूतां

त्र अध्यात्ममधिदेवतं च बहूधा तत्त्वाभददर्शनं भवति; क्वचिच्च च्यः प्राणः स वायुः

ति सूर्यः! इत्यस्मिन्‌

चरेत्प्राण्याच्यैवापान्याच्च' इति च प्राणव्रतेनैव एकेनोपसंहरन्‌ एतदेव

देव द्रढयति । तथा

छान्दोग्येऽपि परस्तात्‌

स्मादेकमेव व्रतं

्‌

"महात्मनश्चतुरो देव एकः कः स जगार भुवनस्य गोपाः" इत्येकमेव संवर्गं गयमति; न ब्रवीति -- एक एव एषां
चतुर्णा संवर्गः, अपरोऽपरेषामिति। तस्मादपृथक्त्वमुपगमनस्येत्येवं प्राप्ते -

व्रूमः -- प्रथगेव वायुप्राणावुपगन्तव्याविति; कस्मात्‌? पृथगुपदेशात्‌; आध्यानार्थो हि अयम्‌
अध्यात्माधिदेवविभागोपदेशः; सः असत्याध्यानपृथक्त्वे अनर्थक एव स्यात्‌। ननु उक्तम्‌, अपृथगनुचिन्तनं

तत्त्वाभेदादिति -- नैष दोषः; तत्त्वाभदेऽप्यवस्थाभेदात्‌ उपदेशभेदवशेन अनुचिन्तनभेदोपपत्तेः, श्लोकोपन्यासस्य च
तत्त्वाभेदाभिप्रायेणापि उपपद्यमानस्य पूर्वोदितध्येयभेदनिराकरणसामर्थ्याभावात्‌, 'स यथेषां प्राणानां मध्यमः प्राण
एवमेतासां देवतानां वायुः" इति च उपमानोपमेयकरणात्‌। एतेन व्रतोपन्यासो व्याख्यातः; 'एकमेव व्रतम्‌' इति च
एवकारः वागादित्रतनिवर्तनेन प्राणत्रतप्रतिपततयर्थः; भग्नव्रतानि हि वागादीन्युक्तानि, 'तानि मृत्युः श्रमो भूत्वोपयेमे" इति
श्रुतेः; न वायुव्रतनिवृत्त्यर्थः, 'अथातो व्रतमीमांसा! इति प्रस्तुत्य तुल्यवत्‌ वायुप्राणयोरभग्नव्रतत्वस्य निर्धारितत्वात्‌;
"एकमेव व्रतं चरेत्‌' इति च उक्त्वा, 'तेनो एतस्यै देवतायै सायुज्यं सलोकतां जयति' इति वायुप्राप्तिं फलं ब्रुवन्‌
वायुत्रतमनिवर्तितं दर्शयति; देवतेत्यत्र वायुः स्यात्‌, अपरिच्छिन्नात्मकत्वस्य प्रोप्सतत्वात्‌, पुरस्तात्प्रयोगाच्च --
'सेषानस्तमिता देवता यद्वायुः" इति। तथा "तौ वा एतौ द्वौ संवर्गौ वायुरेव देवेषु प्राणः प्राणेषु इति भेदेन व्यपदिशति;
'ते वा एते पञ्चान्ये पञ्चान्ये दश सन्तस्तत्कृतम्‌' इति च भेदेनैव उपसंहरति; तस्मात्पृथगेव उपगमनम्‌ | प्रदानवत्‌ -
- यथा "इन्द्राय राज्ञे पुरोडाशमेकादशकपालमिन्द्रायधिराजायेन्द्राय स्वराज्ञे इत्यस्यां त्रिपुरोडाशिन्यामिष्ट,
'सर्वेषामभिगमयन्नवद्यत्यछबट्‌ कारम्‌' इत्यतो वचनात्‌, इन्द्राभेदाच्च, सहप्रदानाशङ्कायाम्‌ -- राजादिगुणभेदात्‌
याज्यानुवाक्याव्यत्यासविधानाच्च यथान्यासमेव देवतापृथक्त्वात्प्रदानपृथक्त्वं भवति; एवं तत्त्वाभेदेऽपि
आध्येयांशपृथक्त्वात्‌ आध्यानपृथक्त्वमित्यर्थः । तदुक्तं संकर्ष -- 'नाना वा देवता पृथग्ज्ञानात्‌' इति। तत्र तु
द्रव्यदेवताभेदात्‌ यागमेदो विद्यते; नैवमिह विद्याभेदोऽस्ति, उपक्रमोपसंहाराभ्याम्‌ अध्यात्माभिदेवोपदेशेषु
एकविद्याविधानप्रतीतेः; विद्येक्येऽपि वु अध्यात्माधिदेवभेदात्‌ प्रवृत्तिभेदो भवति -- अग्निहोत्र इव सायंप्रातःकालभेदात्‌

<~

-- इत्येतावदमिप्रेत्य प्रदानवदित्युक्तम्‌ ||

लिगभूयस्त्वात्‌ तद्धि बलीयस्तदपि ।। 3.3.44 ।।

लिङ्गभूयस्त्वाधिकरणम्‌ ।। 3.3.44 ।।

वाजसनेयिनोऽग्निरहस्ये नैव वा इदमग्रे सदासीत्‌" इत्येतस्मिन्त्राह्मणे मनोऽधिकृत्य अधीयते -- 'तत्षट्त्रिशतं
सहस्राण्यपश्यदात्मनोऽग्नीनकान्मिनोमयान्मनश्चितः' इत्यादि; तथेव 'वाक्वितः प्राणवितश्चक्चुश्चितः श्रोत्रचितः
कर्मचितोऽग्निचितः' इति पृथगग्नीन्‌ आमनन्ति सांपादिकान्‌। तेषु संशयः-- किमेते मनश्चिदादयः क्रियानुप्रवेशिनः
तच्छेषभूताः, उत स्वतन्त्राः केवलविद्यात्मका इति। तत्र प्रकरणात्‌ क्रियानुप्रवेशे प्राप्ते, स्वातन्त्र्यं तावत्म्रतिजानीते --
लिङ्गभूयस्त्वादिति। भूयांसि हि लिङ्गानि अस्मिन््राह्मणे
केवलविद्यात्मकत्वमेषामुपोद्बलयन्ति दृश्यन्ते -- 'तद्यत्किचेमानि भूतानि मनसा संकल्पयन्ति तेषामेव सा कृतिः' इति,
'तान्हे तानेवंविदे सर्वदा सर्वाणि भूतानि चिन्वन्त्यपि स्वपते' इति च एवंजातीयकानि । तद्धि लिङ्गं प्रकरणाद्बलीयः ।
तदप्युक्तं पूर्वस्मिन्काण्ड -- शश्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये पारदौर्बल्यमर्थविप्रकर्षात्‌ इति।।

पूर्वविकल्पः प्रकरणात्‌ स्यात्‌ क्रिया मानसवत्‌ ।। 3.3.45 ।।
|| 3.3.45 ।।

नैतद्युक्तम्‌ -- स्वतन्त्रा एतेऽग्नयः अनन्यशेषभूता इति; पूर्वस्य क्रियामयस्य अग्नेः प्रकरणात्‌ तद्विषय एव अयं
विकल्पविशेषोपदेशः स्यात्‌, न स्वतन्त्रः । ननु प्रकरणाल्लिङ्गं बलीयः -- सत्यमेवमेतत्‌; लिङ्गमपि तु एवंजातीयकं
न प्रकरणाद्बलीयो भवति; अन्यार्थदर्शनं हि एतत्‌, सांपादिकान्निप्रशंसारूपत्वात्‌; अन्यार्थदर्शनं च असत्यामन्यस्यां
प्राप्तौ गुणवादेनाप्युपपद्यमानं न प्रकरणं बाधितुमुत्सहते; तस्मात्‌ सांपादिका अप्येतेऽग्नयः प्रकरणाक्क्रियानुप्रवेशिन
एव स्युः| मानसवत्‌ -- यथा दशरात्रस्य दशमेऽहनि अविवाक्य पृथिव्या पात्रेण समुद्रस्य सोमस्य प्रजापतये देवतायै
गृह्यमाणस्य ग्रहणासादनहवनाहरणोपह्वानभक्षणानि मानसान्येव आम्नायन्ते, स च मानसोऽपि ग्रहकल्पः
क्रियाप्रकरणात्‌ क्रियाशेष एव भवति -- एवमयमप्यग्निकल्प इत्यर्थः | |

अतिदेशाच्च || 3.3.46 ||

|| 3.3.46 ।।

अतिदेशश्च एषामग्नीनां क्रियानुप्रवेशमुपोद्बलयति -- "षट्‌ त्रिशत्सहस्राण्यग्नयोऽकस्तिषामेकेक एव तावान्यावानसौ
पूर्वः" इति; सति हि सामान्ये अतिदेशः प्रवर्तते; ततश्च पूर्वेण इष्टकाचितेन क्रियानुप्रवेशिना अग्निना
सांपादिकानग्नीनतिदिशन्‌ क्रियानुप्रवेशमेव एषां द्योतयति ।।

विद्येव तु निर्धारणात्‌ || 3.3.47 ||

|| 3.3.47 ।।

तु-शब्दः पक्षं व्यावर्तयति | विद्यात्मका एव एते स्वतन्त्रा मनश्चिदादयोऽग्नयः स्युः, न क्रियाशेषभूताः। तथा हि
निर्धारयति -- 'ते हैते विद्याचित एव' इति, "विद्यया हैवैत एवंविदश्चिता भवन्ति' इति च||

दर्शनाच्च || 3.3.48 ।।
|| 3.3.48 ||

दृश्यते च एतेषां स्वातन्त्र्ये लिङ्गम्‌; तत्पुरस्तादर्शितम्‌ -- 'लिङ्गभूयस्त्वात्‌' इत्यत्र ||

ननु लिङ्गमपि असत्यामन्यस्यां प्राप्तौ असाधकं कस्यविदर्थस्येति, अपास्य तत्‌, प्रकरणसामर्थ्यात्‌
क्रियाशेषत्वमध्यवसितम्‌ -- इत्यत उत्तरं पठति --

श्रुत्यादिवलीयस्त्वाच्च न बाधः ।। 3.3.49 ।।
|| 3३.3.49 ।।

नैवं प्रकरणसामर्थ्याक्करियाशेषत्वमध्यवसाय स्वातन्त््यपक्षो बाधितव्यः, श्रुत्यादेर्बलीयस्त्वात्‌; बलीयांसि हि प्रकरणात्‌
श्रुतिलिङ्गवाक्यानीति स्थितं श्रुतिलिङ्गसूत्रे; तानि च इह स्वातन्त््यपक्षं साधयन्ति दृश्यन्ते; कथम्‌? श्रुतिस्तावत्‌ --
'ते हेते विद्याचित एव' इति; तथा लिङ्गम्‌ -- 'सर्वदा सर्वाणि भूतानि चिन्वन्त्यपि स्वपते इति; तथा वाक्यमपि --
"विद्यया हैवैत एवंविदश्चिता भवन्ति' इति । "विद्याचित एव' इति हि सावधारणं इयं श्रुतिः
क्रियानुप्रवेशेऽमीषामभ्युपगम्यमाने पीडिता स्यात्‌। ननु अबाह्यसाधनत्वाभिप्रायमिदमवधारणं भविष्यति --

नेत्युच्यते; तदमिप्रायतायां हि 'विद्याचितः' इति इयता स्वरूपसंकीर्तनेनैव कृतत्वात्‌, अनर्थकमवधारणं भवेत्‌ -
स्वरूपमेव हि एषाम्‌ अबाह्यसाधनत्वमिति; अबाह्यसाधनत्वेऽपि तु मानसग्रहवत्‌ क्रियानुप्रवेशशङ्कायां तन्निवृत्तिफलम्‌
अवधारणम्‌ अर्थवद्‌भविष्यति। तथा 'स्वपते जाग्रते चैवंविदे सर्वदा सर्वाणि भूतान्येतानग्नींश्चिन्वन्ति' इति
सातत्यदर्शनम्‌ एषां स्वातन्त्रयेऽवकल्पते -- यथा सांपादिके वाक्प्राणमयेऽग्निहोत्रे प्राणं तदा वाचि जुहोति ... वाचं
तदा प्राणे जुहोति! इति च उक्त्वा उच्यते -- "एते अनन्ते अमृते आहूती जाग्रच्च स्वपंश्च सततं जुहोति' इति --
तद्वत्‌; क्रियानुप्रवेशे तु क्रियाप्रयोगस्य अल्पकालत्वात्‌ न सातत्येन एषां प्रयोगः कल्पेत । न च इदमर्थवादमात्रमिति
न्याय्यम्‌; यत्र हि विस्पष्टो विधायको लिङादिः उपलभ्यते, युक्तं तत्र संकीर्तनमात्रस्यार्थवादत्वम्‌; इह तु
विस्पष्ट विध्यन्तरानुपलब्धेः संकीर्तनादेव एषां विज्ञानविधानं कल्पनीयम्‌; तच्च यथासंकीर्तनमेव कल्पयितुं शक्यत
इति, सातत्यदर्शनात्‌ तथाभूतमेव कल्प्यते; ततश्व सामथ्यदिषां स्वातन्त्र्यसिद्धिः। एतेन 'तद्यत्किवेमानि भूतानि
मनसा संकल्पयन्ति तेषामेव सा कृतिः' इत्यादि व्याख्यातम्‌। तथा वाक्यमपि 'एवंविदे' इति पुरुषविशेषसंबन्धमेव
एषामाचक्षाणं न क्रतुसंबन्धं मृष्यते। तस्मात्‌ स्वातन्त्र्यपक्ष एव ज्यायानिति ।।

अनुबन्धादिभ्यः प्रज्ञान्तरपृथक्त्ववद्‌ दृष्ट च तदुक्तम्‌ || 3.3.50 ||

|| 3.3.50 ।।

इतश्च प्रकरणमुपमृद्य स्वातन्त्र्यं मनश्चिदादीनां प्रतिपत्तव्यम्‌, यत्‌ क्रियावयवान्‌ मनआदिव्यापारेष्वनुबध्नाति -- 'ते
मनसेवाधीयन्त मनसाचीयन्त मनसेव ग्रहा अगृह्यन्त मनसास्तुवन्मनसाशंसन्यत्किच यज्ञे कर्म क्रियेत यत्किच यज्ञियं
कर्म मनसेव तेषु तन्मनोमयेषु मनश्चित्सु मनोमयमेव क्रियते' इत्यादिना; संपत्फलो हि अयमनुबन्धः; न च प्रत्यक्षाः
क्रियावयवाः सन्तः संपदा लिप्सितव्याः। न च अत्र उद्गीथाद्युपासनवत्‌ क्रियाङ्गसंबन्धात्‌
तदनुप्रवेशित्वमाशङ्कितव्यम्‌, श्रुतिवैरूप्यात्‌; न हि अत्र क्रियाङ्गं किचिदादाय तस्मिन्‌ अदो नामाध्यवसितव्यमिति
वदति; षट्त्रिशत्सहस्राणि तु मनोवृत्तिभे दान्‌ आदाय तेष्वग्नित्वं ग्रहादींश्च कल्पयति, पुरुषयज्ञादिवत्‌; संख्या च इयं
पुरुषायुषस्याहःसुदृष्टा सती तत्संबन्धिनीषु मनोवृत्तिष्वारोप्यत इति द्रष्टव्यम्‌| एवमनुबन्धात्स्वातन्त्यं
मनश्चिदादीनाम्‌। आदिशब्दात्‌ अतिदेशाद्यपि यथासंभवं योजयितव्यम्‌; तथा हि -- 'तेषामेकैक एव तावान्यावानसौ
पूर्वः" इति क्रियामयस्यागनेर्माहात्म्यं ज्ञानमयानामेकैकस्य अतिदिशन्‌ क्रियायामनादरं दर्शयति; न च सत्येव
क्रियासंबन्धे विकल्पः पूर्वेणोत्तरेषामिति शक्यं वक्तुम्‌; न हि, येन व्यापारेण आहवनीयधारणादिना पूर्वः
क्रियायामुपकरोति, तेन उत्तरे उपकर्तुं शक्नुवन्ति । यत्तु पूर्वपक्षेऽप्यतिदेश उपोद्बलक इत्युक्तम्‌ -- सति हि
सामान्येऽतिदेशः प्रवर्तत इति, तत्‌ अस्मत्पक्षेऽप्यग्नित्वसामान्येनातिदेशसंभवात्परत्यक्तम्‌ -- अस्ति हि
सांपादिकानामप्यग्नीनामग्नित्वमिति। श्रुत्यादीनि च कारणानि दर्शितानि। एवमनुबन्धादिभ्यः कारणेभ्यः स्वातन्त्र्यं
मनश्विदादीनाम्‌; प्रज्ञान्तरपृथक्त्ववत्‌ -- यथा प्रज्ञान्तराणि शाण्डिल्यविद्याप्रभृतीनि स्वेन स्वेन अनुबन्धेन
अनुबध्यमानानि पृथगेव कर्मभ्यः प्रज्ञान्तरेभ्यश्व स्वतन्त्राणि भवन्ति, एवमिति; दृष्टश्च अवेष्टेः
राजसूयप्रकरणपदितायाः प्रकरणादुत्कर्षः -- वर्णत्रयानुबन्धात्‌; राजयज्ञत्वाच्च राजसूयस्य; तदुक्तं प्रथमे काण्डे -
'क्रत्वर्थायामिति चेन्न वर्णत्रयसंयोगात्‌' इति||

न सामान्यादप्युपलव्धेरमुत्युवन्न हि लोकापत्तिः || 3.3.51 ||

|| 3.3.51 ।।

यदुक्तं मानसवदिति, तप्परत्युच्यते। न मानसग्रहसामान्यादपि मनश्चिदादीनां क्रियाशेषत्वं कल्प्यम्‌, पूर्वोक्तेभ्यः
श्रुत्यादिहेतुभ्यः केवलपुरुषार्थत्वोपलब्धेः; न हि किंचित्‌ कस्यचित्‌ केनचित्‌ सामान्यं न संभवति; न च तावता
यथास्वं वैषम्यं निवर्तते; मृत्युवत्‌ -- यथा 'स वा एष एव मृत्युर्य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषः' इति, 'अग्निनरवे मृत्युः
इति च अग्न्यादित्यपुरुषयोः समानेऽपि मृत्युशब्दप्रयोगे, न अत्यन्तसाम्यापत्तिः; यथा च 'असौ वाव लोको
गौतमाग्निस्तस्यादित्य एव समित्‌' इत्यत्र न समिदादिसामान्यात्‌ लोकस्याग्निभावापत्तिः -- तद्वत्‌|

परेण च शब्दस्य तादिध्यं भूयस्त्वात््वनुबन्धः ।। 3.3.52 ।।
|| 3.3.52 ।।

परस्तादपि 'अयं वाव लोक एषोऽग्निश्चितः' इत्यस्मिन्‌ अनन्तरे ब्राह्मणे, ताद्िध्यं केवलविद्याविधित्वम्‌ शब्दस्य
प्रयोजनं लक्ष्यते, न शुद्धकर्माङ्गविधित्वम्‌; तत्र हि -- "विद्यया तदारोहन्ति यत्र कामाः परागताः। न तत्र दक्षिणा
यन्ति नाविद्दांसस्तपस्वनिः' इत्यनेन श्लोकेन केवलं कर्म निन्दन्‌ विद्यां च प्रशंसन्‌ इदं गमयति। तथा पुरस्तादपि
'यदेतन्मण्डलं तपति इत्यस्मिन्राह्मणे विद्याप्रधानत्वमेव लक्ष्यते -- 'सोऽमृतो भवति मृत्युरस्यात्मा भवति' इति
विद्याफलेनैव उपसंहारात्‌ न कर्मप्रधानता। तत्सामान्यात्‌ इहापि तथात्वम्‌। भूयस्तु अग्न्यवयवाः संपादयितव्या
विद्यायाम्‌ -- इत्येतस्मात्कारणात्‌ अग्निना अनुबध्यते विद्या, न कर्माङ्गत्वात्‌। तस्मात्‌ मनश्चिदादीनां
केवलविद्यात्मकत्वसिद्धिः ||

एक आत्मनः शरीरे भावात्‌ ।। 3.3.53 ।।

शरीरेभावाधिकरणम्‌ ।। 3.3.53 ||

इह देहव्यतिरिक्तस्य आत्मनः सदृभावः समर्थ्यते, बन्धमोक्षाधिकारसिद्धये; न हि असति देहव्यतिरिक्त आत्मनि
परलोकफलाश्चोदना उपपद्येरन्‌; कस्य वा ब्रह्मात्मत्वमुपदिश्येत। ननु शास्त्रप्रमुख एव प्रथमे पादे
शास्त्रफलोपभो गयोग्यस्य देहव्यतिरिक्तस्य आत्मनोऽस्तित्वमुक्तम्‌ -- सत्यमुक्तं भाष्यकृता; न तु तत्रात्मास्तित्वे
सूत्रमस्ति; इह तु स्वयमेव सूत्रकृता तदस्तित्वमाक्षेपपुरःसरं प्रतिष्ठापितम्‌; इत एव च आकृष्य आचार्येण
शवबरस्वामिना प्रमाणलक्षणे वर्णितम्‌; अत एव च भगवता उपवर्षेण प्रथमा तन्त्रे आत्मास्तित्वाभिधानप्रसक्तौ शारीरके
वक्ष्याम इत्युद्धारः कृतः । इह च इदं चोदनालक्षणेषु उपासनेषु विचार्यमाणेषु आत्मास्तित्वं विचार्यते,
कृत्स्नशास्त्रशेषत्वप्रदर्शनायः; अपि च पूर्वस्मन्नधिकरणे प्रकरणोत्कर्षाभ्युपगमेन मनश्चिदादीनां पुरुषार्थत्वं वर्णितम्‌;
कोऽसौ पुरुषः, यदर्था एते मनश्चिदादयः -- इत्यस्यां प्रसक्तौ इदं देहव्यतिरिक्तस्य आत्मनोऽस्तित्वमुच्यते;
तदस्तित्वाक्षेपार्थमिदमादिमं सूत्रम्‌ -- आश्षेपपूर्विका हि परिहारोक्तिः विवक्षितेऽर्थं स्थूणानिखननन्यायेन दृढां
दुद्धिमुत्पादयेदिति।।

अत्रे एके देहमात्रात्मदर्शिनो लोकायतिकाः देहव्यतिरिक्तस्य आत्मनोऽभावं मन्यमानाः, समस्तव्यस्तेषु बाह्येषु
पृथिव्यादिष्वदृष्टमपि चैतन्यं शरीराकारपरिणतेषु भूतेषु स्यादिति -- संभावयन्तस्तेभ्यश्चैतन्यम्‌, मदशक्तिवत्‌ विज्ञानम्‌
यैतन्यविशिष्टः कायः पुरुषः -- इति च आहुः । न स्वर्गगमनाय अपवर्गगमनाय वा समर्थो देहव्यतिरिक्त आत्मा
अस्ति, यत्कृतं चैतन्यं देहे स्यात्‌; देह एव तु चेतनश्च आत्मा च इति प्रतिजानते । हेतुं च आचक्षते -- शरीरे
वादिति यद्धि यस्मिन्सति भवति, असति च न भवति, तत्‌ तद्धर्मत्वेनाध्यवसीयते -- यथा अग्निधर्मविौष्ण्यप्रकाशौ।
प्राणचेष्टायैतन्यस्मृत्यादयश्च आत्मधर्मत्वेनाभिमता आत्मवादिनाम्‌ -- तेऽपि अन्तरेव देहे उपलभ्यमानाः बहिश्च
अनुपलभ्यमानाः असिद्धे देहव्यतिरिक्त धर्मिणि देह धर्मा एव भवितुमर्हन्ति। तस्मादव्यतिरेको देहादात्मन इति।।

एवं प्राप्ते, ब्रूमः --

व्यतिरेकस्तद्‌भावाभावित्वान्न तूपलब्धिवत्‌ ।। 3.3.54 ||
|| 3.3.54 ।।

न त्वेतदस्ति -- यदुक्तमव्यतिरेको देहादात्मन इति; व्यतिरेक एव अस्य देहाद्भवितुमर्हति; तद्भावाभावित्वात्‌; यदि
देहभावे भावात्‌ देहधर्मत्वम्‌ आत्मधर्माणां मन्येत -- ततो देहभावेऽपि अभावात्‌ अतद्धर्मत्वमेव एषां किं न मन्येत?
देहधर्मवेलक्षण्यात्‌; ये हि देहधर्मा रूपादयः, ते यावदहं भवन्ति; प्राणचेष्टादयस्तु सत्यपि देहे

मृतावस्थायां न भवन्ति; देहधर्माश्च रूपादयः परैरप्युपलभ्यन्ते, न त्वात्मधर्मश्चितन्यस्मृत्यादयः। अपि च सति हि
तावत्‌ देहे जीवदवस्थायाम्‌ एषां भावः शक्यते निश्चेतुम्‌, न तु असत्यभावः; पतितेऽपि कदाचिदस्मिन्देहे
देहान्तरसंवारेण आत्मधर्मा अनुवर्तेरन्‌; संशयमात्रेणापि परपक्षः प्रतिषिध्यते । किमात्मकं च पुनरिदं चैतन्यं मन्यते,
यस्य भूतेभ्य उत्पत्तिमिच्छति -- इति परः पर्यनुयोक्तव्यः, न हि भूतचतुष्टयव्यतिरेकेण लोकायतिकः किचित्‌ तत्त्वं
प्रत्येति; यत्‌ अनुभवनं भूतभोतिकानाम्‌, तत्‌ चैतन्यमिति चेत्‌, तर्हिं विषयत्वात्तेषाम्‌ न तद्धर्मत्वमश्नुवीत, स्वात्मनि
क्रियाविरोधात्‌। न हि अग्निरुष्णः सन्‌ स्वात्मानं दहति, न हि नटः शिक्षितः सन्‌ स्वस्कन्धमधिरोक्ष्यति। न हि
भूतभोतिकधर्मण सता चैतन्येन भूतभोतिकानि विषयीक्रियेरन्‌; न हि रूपादिभिः स्वरूपं पररूपं वा विषयीक्रियते;
विषयीक्रियन्ते तु बाह्याध्यात्मिकानि भूतभौतिकानि चैतन्येन | अतश्च यथेव अस्या भूतभोतिकविषयाया
उपलब्धेर्भावोऽभ्युपगम्यते, एवं व्यतिरेकोऽपि अस्यास्तेभ्यः अभ्युपगन्तव्यः; उपलब्धिस्वरूप एव च न आत्मेति आत्मनो
देहव्यतिरिक्तत्वम्‌। नित्यत्वं च उपलब्धेः, एकरूप्यात्‌, 'अहम्‌ इदम्‌ अद्राक्षम्‌! इति च अवस्थान्तरयोगेऽप्युलब्धृत्वेन
प्रत्यभिज्ञानात्‌, स्मृत्याद्युपपत्तेश्च । यत्तूक्तम्‌ -- शरीरे भावाच्छरीरधर्म उपलब्धिरिति, तत्‌ वर्णितेन प्रकारेण प्रत्यक्तम्‌ ।
अपि च सत्सु प्रदीपादिषु उपकरणेषु उपलब्िर्भवति असत्सु न भवतीति -- न च एतावता प्रदीपादिधर्म एव
उपलब्धिर्भवति; एवं सति देहे उपलब्धिर्भवति, असति च न भवतीति -- न देहधर्मो भवितुमर्हति
उपकरणत्वमात्रेणापि प्रदीपादिवत्‌ देहोपयोगोपपत्तेः। न च अत्यन्तं देहस्य उपलब्धावुपयोगोऽपि दृश्यते
निश्चेष्टेऽप्यस्मिन्देहे स्वप्ने नानाविधोपलब्धिदर्शनात्‌। तस्मादनवद्यं देहव्यतिरिक्तस्य आत्मनोऽस्तित्वम्‌ ||

अंगाववद्धास्तु न शाखासु हि प्रतिवेदम्‌ ।। 3.3.55 ।।

अङ्गाववद्धाधिकरणम्‌ ।। 3.3.55 ।।

समाप्ता प्रासङ्गिकी कथा; संप्रति प्रकृतामेवानुवर्तामहे । 'ओमित्येतदक्षरमुद्‌ गीथमुपासीत, 'लोकेषु पञ्चविधं
सामोपासीत! 'उक्थमुक्थमिति वे प्रजा वदन्ति तदिदमेवोक्थम्‌' इयमेव पृथिवी! अयं वाव लोकः' 'एषोऽग्निश्चितः'
इत्येवमाद्या ये उद्‌ गीथादिकर्माङ्गावबद्धाः प्रत्ययाः प्रतिवेदं शाखाभेदेषु विहिताः, ये तच्छाखागतेष्वेव उद्‌ गीथादिषु
भवेयुः, अथवा सर्वशाखागतेषु -- इति विशयः। प्रतिशाखं च स्वरादिभेदात्‌ उद्‌ गीथादिभेदानुपादाय अयमुपन्यासः|
किं तावत्प्राप्तम्‌? स्वशाखागतेष्वेव उद्‌ गीथादिषुं विधीयेरन्निति; कुतः? संनिधानात्‌ -- 'उद्‌ गीथमुपसीत' इति हि
सामान्यविहितानां विशेषाकाङक्षायां संनिकृष्टेनैव स्वशाखागतेन विशेषेण आकाङक्षादिनिवृत्तेः, तदतिलङ्घनेन
शाखान्तर विहितविशेषोपादाने कारणं नास्ति। तस्मात्प्रतिशाखं व्यवस्थेत्येवं प्राप्ते, ब्रवीति -- अङ्गाववद्धास्त्विति। तु-
शब्दः पक्षं व्यावर्तयति । नैते प्रतिवेदं स्वशाखास्वेव व्यवतिष्ठेरन्‌" अपि तु सर्वशाखास्वनुवर्तेरन्‌; कुतः?

उद्‌ गीथादिश्रुत्यविशेषात्‌; स्वशाखाव्यवस्थायां हि 'उद्‌ गीथमुपासीत' इति सामान्यश्रुतिर विशेषप्रवृत्ता सती
संनिधानवशेन विशेषे व्यवस्थाप्यमाना पीडिता स्यात्‌; न चैतन्न्याय्यम्‌; संनिधानाद्धि श्रुतिर्बलीयसी; न च
सामान्याश्रयः प्रत्ययो नोपपद्यते। तस्मात्‌ स्वरादिभेदे सत्यपि उद्‌ गीथत्वाद्यविशेषात्‌ सर्वशाखागतेष्वेव उद्‌ मीथादिषु
एवंजातीयकाः प्रत्ययाः स्युः | |

मन्त्रादिवद्वाऽविरोधः ।| 3.3.56 ||
|| 3.3.56 ।।

अथवा नैवात्र विरोधः शङ्कितव्यः -- कथमन्यशाखागतेषु उद्‌ गीथादिषु अन्यशाखाविहिताः प्रत्यया भवेयुरिति,
मन्त्रादिवत्‌ अविरोधोपत्तेः। तथा हि -- मन्त्राणां कर्मणां गुणानां च शाखान्तरोत्पन्नानामपि शाखान्तरे उपसंग्रहो
दृश्यते; येषामपि हि शाखिनाम्‌ 'कुटरुरसि' इत्यश्मादानमन्त्रो नाम्नातः, तेषामपि असौ विनियोगो दृश्यते --
"कुक्कुटोऽसीत्यश्मानमादत्ते, कुटरुरसीति वा' इति; येषामपि समिदादयः प्रयाजा नाम्नाताः, तेषामपि तेषु
गुणविधिराम्नायते -- 'ऋतवो वे प्रयाजाः समानत्र होतव्याः' इति; तथा येषामपि 'अजोऽग्नीषोमीयः' इति
जातिविशेषोपदेशो नास्ति, तेषामपि तद्विषयो मन्त्रवर्ण उपलभ्यते -- "छागस्य वपाया मेदसोऽनुब्रूहि" इति; तथा
वेदान्तरोत्सन्नानामपि 'अग्नेरवहत्रं वेरध्वरम्‌' इत्येवमादिमन्त्राणां वेदान्तरे परिग्रहो दृष्टः; तथा बह्वचपठितस्य सूक्तस्य
"यो जात एव प्रथमो मनस्वान्‌" इत्यस्य, 'अध्वर्यवे सजनीयं शस्यम्‌' इत्यत्र परिग्रहो दृष्टः । तस्मात्‌ यथा आश्रयाणां
कर्माङ्गानां सर्वत्रानुवृत्तिः, एवम्‌ आश्रितानामपि प्रत्ययानाम्‌ -- इत्यविरोधः | |

भूम्नः क्रतुवज्ज्यायस्त्वं तथा हि दर्शयति ।। 3.3.57 ।।

भूमज्यायस्त्वाधिकरणम्‌ ।। 3.3.57 ।।

"प्राचीनशाल ओपमन्यवः' इत्यस्यामाख्यायिकायां व्यस्तस्य समस्तस्य च वैश्वानरस्य उपासनं श्रूयते । व्यस्तोपासनं
तावत्‌ -- 'ओपमन्यव कं त्वमात्मानमुपास्स इति दिवमेव भगवो राजन्निति होवाचैष वै सुतेजा आत्मा वैश्वानरो य॑
त्वमात्मानमुपास्से' इत्यादि; तथा समस्तोपासनमपि -- "तस्य ह वा एतस्यात्मनो वैश्वानरस्य मूर्धैव
सुतेजाश्वक्ुर्विश्वरूपः प्राणः पृथग्वरत्मत्मा संदेहो बहुलो वस्तिरेव रयिः पृथिव्येव पादौ' इत्यादि । तत्र संशयः -
किमिह उभयथापि उपासनं स्यात्‌ व्यस्तस्य समस्तस्य च, उत समस्तस्यैवेति। किं तावत्प्राप्तम्‌? प्रत्यवयवं सुतेजः
-- प्रभृतिषु 'उपास्से' इति क्रियापदश्रवणात्‌, ' तस्मात्तव सुतं प्रसुतमासुतं कुले दृश्यते! इत्यादिफलभेदश्रवणाच्च,
व्यस्तान्यप्युपासनानि स्युः -- इति प्राप्तम्‌ |

ततोऽभिधीयते -- भूम्नः पदार्थोपचयात्मकस्य समस्तस्य वैश्वानरोपासनस्य ज्यायस्त्वं प्राधान्येन अस्मिन्वाक्ये
विवक्षितं भवितुमर्हति, न प्रत्येकम्‌ अवयवोपासनानामपि; क्रतुवत्‌ -- यथा क्रतुषु दर्शपूर्णमासप्रभृतिषु सामस्त्येन

साङ्गप्रधानप्रयोग एव एको विवक्ष्यते, न व्यस्तानामपि

नामपि प्रयोगः प्रयाजादीनाम्‌, नाप्येकदेशाङ्गयुक्तस्य

तद्वत्‌। कुत एतत्‌ ~ भूमेव ज्यायानिति? तथा हि श्रु

वाक्यं वैश्वानर विद्याविषयं पौर्वापर्यालोचनात्प्रतीयते; त
वैश्वानर विद्यायां परिनिष्ठामप्रतिपद्यमानाः अश्वपति

कैकेयं राजानमभ्याजग्मुः --

ट प्रधानस्य --
तिः भूम्नो ज्यायस्त्वं दर्शयति, एकवाक्यतावगमात्‌; एकं हि इदं

था हि ~ प्राचीनशालप्रभृतय उदालकावसानाः षट्‌ ऋषयः

इत्युपक्रम्य, एकैकस्य ऋषेरुपास्यं

दयुप्रभृतीनामेकेकं श्रावयित्वा, मूर्धा त्वेष आत्मन इति

होवाच इत्यादिना मूर्धादिभावं तेषां विदधाति; पमूर्धा ते

व्यपतिष्यद्यन्मां नागमिष्यः इत्यादिना च व्यस्तोपासनमपवद
समस्तोपासनमेवानुवर्त्य, 'स सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु

ति; पुनश्च व्यस्तोपासनं

षु सर्वेष्वात्मस्वन्नमत्ति' इति

प्रत्येकं सुतेजप्रभृतिषु फलभेदश्रवणम्‌, तत्‌ एवं सति

† व्यावर्त्य,
भूमाश्रयमेव फलं दर्शयति यत्तु
अङ्गफलानि प्रधान एवाभ्युच्विनोति -- इति द्रष्टव्यम्‌ । तथा

'उपास्से' इत्यपि प्रत्यवयवमाख्यातश्रवणं पराभिप्रायानुवादार्थम्‌, न व्यस्तोपासनविधानार्थम्‌। तस्मात्समस्तोपासनपक्ष

एव श्रेयानिति ||

केचित्तु अत्र समस्तोपासनपक्षं ज्यायांसं प्रतिष्ठाप्य, ज्यायस्त्ववचनादेव किल व्यस्तोपासनपक्षमपि सूत्रकारोऽनुमन्यत

इति कल्पयन्ति । तदयुक्तम्‌, एकवाक्यतावगतौ सत्यां वाक्यभेदकल्पनस्यान्याय्यत्वात्‌, मूर्धा ते व्यपतिष्यत्‌" इति च

एवमादिनिन्दाविरोधात्‌, स्पष्टे च उपसंहारस्थे समस्तोपासनावगमे तदभावस्य पूर्वपक्षे वक्तुमशक्यत्वात्‌, सौत्रस्य च
ज्यायस्त्ववचनस्य प्रमाणवत्त्वाभिप्रायेणापि उपपद्यमानत्वात्‌ | |

नाना शब्दादिभेदात्‌ ।। 3.3.58 ।।

शब्दादिभेदाधिकरणम्‌ ।। 3.3.58 ।।

पूर्वस्मिन्नधिकरणे सत्यामपि सुतेज्रभृतीनां फलभेदश्रुतौ समस्तस्योपासनं ज्याय इत्युक्तम्‌; अतः प्राप्ता बुद्धिः -
अन्यान्यपि भिन्नश्रुतीन्युपासनानि समस्य उपासिष्यन्ते इति। अपि च नैव वेद्याभेदे विद्याभेदो विज्ञातुं शक्यते; वेद्यं हि

रूपं विद्यायाः, द्रव्यदेवतमिव यागस्य; वेद्यश्व एक एव ईश्वरः श्रुतिनानात्वेऽप्यवगम्यते

ब्रह्म खं ब्रह्म "सत्यकामः सत्यसंकल्पः' इत्येवमादिषु -- तथा 'एक एव प्राणः प्राणो वाव

श्रेष्ठश्च, प्राणो ह पिता प्राणो माता' इत्येवमादिषु; वेद्यैकत्वाच्च विद्यैकत्वम्‌।

-- "मनोमयः प्राणशरीरः, "कं

व संवर्गः" "प्राणो वाव ज्येष्ठश्च

श्रुतिनानात्वमपि अस्मिन्पक्षे गुणान्तरपरत्वात्‌

न अनर्थकम्‌ । तस्मात्‌

गुणजातमुपसंहर्तव्यं विद्याका्त्स्त्याय इत्येवं प्राप्ते -

्‌

स्वपरणशाखाविहितम्‌

्‌ एकवेद्यव्यपाश्रयं

प्रतिपाद्यते -- नानेति; वेद्याभेदेऽपि एवंजातीयका विद्या भिन्ना भवितुम

हति; कुतः? शब्दादिभेदात्‌; भवति हि शब्दभेदः

-- 'वेद' 'उपासीत' 'स क्रतुं कुर्वीत इत्येवमादिः; शब्दभेदश्च कर्मभेदहेतुः समधिगतः पुरस्तात्‌ 'शब्दान्तरे कर्मभेदः
कृतानुबन्धत्वात्‌' इति । आदिग्रहणात्‌ गुणादयोऽपि यथासंभवं भेदहेतवो योजयितव्याः |

ननु 'वेद' इत्यादिषु शब्दभेद

एव अवगम्यते, न 'यजति' इत्यादिवत्‌ अर्थभेदः, सर्वेषामेवेषां मनोवृत्त्यर्थत्वाभेदात्‌, अर्थान्तरासंभवाच्च; तत्‌ कथं

शब्दभेदाद्विद्याभेद इति -- नैष दोषः, मनोवृत््यर्थत्वाभेदेऽपि अनुबन्धे दाद्वेद्यभेदे सति विद्याभेदोपपत्तेः

प्रतिकरणं

एकस्यापीश्वरस्य उपास्यस्य प्रतिकरणं व्यावृत्ता गुणाः शिष्यन्ते; तथा एकस्यापि प्राणस्य तत्र तत्र उपास्यस्य

अभेदेऽपि अन्यादृग्गुणोऽन्यत्रोपासितव्यः अन्यादृग्गुणश्चान्यत्र -- इत्येवमनुबन्धभेदाद्विधिभेदे सति विद्याभेदो

विज्ञायते। न च अत्र एको विद्याविधिः, इतरे गुणविधय इति

शक्यं वक्तुम्‌ -- विनिगमनायां हेत्वभावात्‌, अनेकत्वाच्च

प्रतिप्रकरणं गुणानां प्राप्तविद्यानुवादेन विधानानुपपत्तेः। न च अस्मिन्पक्षे समानाः सन्तः सत्यकामादयो गुणा

असकृच्छरावयितव्याः | प्रतिप्रकरणं च -- इदंकामेनेदमुपासितव्यम्‌, इदंकामेन च इदम्‌ -- इति नैराकाड्क्ष्यावगमात्‌
नैकवाक्यतापत्तिः। न च अत्र वैश्वानर विद्यायामिव समस्तचोदना अपरा अस्ति, यद्बलेन

प्रतिप्रकरणवर्वीन्यवयवोपासनानि

प्रति न भूत्वा एकवाक्यताम्‌ इयुः । वेद्यकत्वनिमित्ते च विद्यैकत्वे सर्वत्र निरङ्कुशे

प्रतिज्ञायमाने, समस्तगुणोपसंहारोऽशक्यः प्रतिज्ञायेत । तस्मात्‌

एतस्मिन्रधिकरणे, सर्ववेदान्तप्रत्ययमित्यादि द्रष्टव्यम्‌ ||

[ सुष्टु उच्यते -- नाना शब्दादिभेदादिति। स्थिते च

विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्‌ ।। 3.3.59 ।।

विकल्पाधिकरणम्‌ ।। 3.3.59 ।।

स्थिते विद्याभेदे विचार्यते -- किमासामिच्छया समुच्चयो विकल्पो वा स्यात्‌, अथवा विकल्प एव नियमेनेति । तत्र
स्थितत्वात्‌ तावद्विद्याभेदस्य न समुच्चयनियमे किचित्कारणमस्ति। ननु भिन्नानामप्यग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादीनां
समुच्चयनियमो दृश्यते -- नैष दोषः; नित्यताश्रुतिर्हिं तत्र कारणम्‌; नैवं विद्यानां काचि्नित्यताश्रुतिरस्ति; तस्मान्न
समुच्चयनियमः। नापि विकल्पनियमः, विद्यान्तराधिकृतस्य विद्यान्तरप्रतिषधात्‌। पारिशेष्यात्‌ याथाकाम्यपाद्यते। ननु
अविशिष्टफलत्वादासां विकल्पो न्याय्यः; तथा हि -- 'मनोमयः प्राणशरीरः' 'कं ब्रह्म खं ब्रह्म' सत्यकामः
सत्यसंकल्पः" इत्येवमाद्याः तुल्यवत्‌ ईश्वरत्वप्राप्तिफला लक्ष्यन्ते -- नैष दोषः, समानफलेष्वपि स्वर्गादिसाधनेषु कर्मसु
याथाकाम्यदर्शनात्‌। तस्मात्‌ याथाकाम्यप्राप्तौ, उच्यते -- विकल्प एव आसां भवितुमर्हति, न समुच्चयः; कस्मात्‌?
अविशिष्टफलत्वात्‌। अविशिष्टं हि आसां फलमुपास्यविषयसाक्षात्करणम्‌; एकेन च उपासनेन साक्षात्कृते उपास्ये
विषये ईश्वरादौ, द्वितीयमनर्थकम्‌। अपि च असंभव एव, साक्षात्करणस्य समुच्चयपक्षे, चित्तविक्षेपहेतुत्वात्‌;
साक्षात्करणसाध्यं च विद्याफलं दर्शयन्ति श्रुतयः -- "यस्य स्यादद्धा न विचिकित्सास्ति' इति, 'देवी भूत्वा देवानप्येति"
इति च एवमाद्याः; स्मृतयश्च -- 'सदा तद्‌भावभावितः" इत्येवमाद्याः । तस्मात्‌ अविशिष्टफलानां
विद्यानामन्यतमामादाय तत्परः स्यात्‌, यावदुपास्यविषयसाक्षात्करणेन तत्फलं प्राप्तमिति ।।

काम्यास्तु यथाकामं समुच्चीयेरन्न वा पूर्वहेत्वभावात्‌ ।। 3.3.60 ।।

काम्याधिकरणम्‌ ।। 3.3.60 ।।

अविशिष्टफलत्वादित्यस्य प्रत्युदाहरणम्‌। यासु पुनः काम्यासु विद्यासु 'स य एतमेवं वायुं दिशां वत्सं वेद न पुत्ररोदं
रोदिति' 'स यो नाम ब्रह्यत्युपास्ते यावन्नाम्नो गतं तत्रास्य यथाकाममचारो भवति' इति चैवमाद्यासु क्रियावत्‌
अदृष्टेनात्मना आत्मीयं फलं साधयन्तीषु, साक्षात्करणापेक्षा नास्ति; ता यथाकामं समुच्चीयेरन्‌, न वा समुच्चीयेरन्‌ -
- पूर्वहेत्वभावात्‌ -- पूर्वस्य अविशिष्टफलत्वादित्यस्य विकल्पहेतोः अभावात्‌ ||

अंगेषु यथाश्रयभावः ।। 3.3.61 ||

यथाश्रयभावाधिकरणम्‌ ।। 3.3.61 ।।

कर्माङ्गिषु उद्‌ गीथादिषु ये आश्रिताः प्रत्यया वेदत्रयविहिताः, किं ते समुच्चीयेरन्‌, किं वा यथाकामं स्युरिति संशये -
- यथाश्रयभाव इत्याह । यथेव एषामाश्रयाः स्तोत्रादयः संभूय भवन्ति, एवं प्रत्यया अपि, आश्रयतन्त्रत्वात्प्रत्ययानाम्‌ ||

शिष्टे च || 3.3.62 ।|

|| 3.3.62 ।।

यथा वा आश्रयाः स्तोत्रादयः त्रिषु वेदेषु शिष्यन्ते, एवमाश्रिता अपि प्रत्ययाः -- नोपदेशकृतोऽपि कश्चिद्विशेषः
अङ्गानां तदाश्रयाणां च प्रत्ययानामित्यर्थः ||

समाहारात्‌ ।। 3.3.63 ।।
|| 3.3.63 ।।

'होतृषदनाद्धैवापि दुरुद्‌ मीतमनुसमाहरति' इति च -- प्रणवोद्‌ गीथेकत्वविज्ञानमाहात्म्यात्‌ उद्गाता स्वकर्मण्युत्पन्न क्षतं
होत्रात्कर्मणः प्रतिसमादधाति -- इति ब्रुवन्‌ वेदान्तरोदितस्य प्रत्ययस्य वेदान्तरोदितपदार्थसंबन्धसामान्यात्‌
सर्ववेदोदितप्रत्ययोपसंहारं सूचयति -- इति लिङ्गदर्शनम्‌ ||

गुणसाधारण्यश्रुते च ।। 3.3.64 ||
| 3.3.64 ।।

विद्यागुणं च विद्याश्रयं सन्तम्‌ ओंकारं वेदत्रयसाधारणं श्रावयति - ' तेनेयं त्रयी विद्या वर्तत ओमित्याश्रावयत्योमिति
शंसत्योमित्युद्‌ गायति' इति च; ततश्च आश्रयसाधारण्यात्‌ अश्रितसाधारण्यमिति -- लिङ्गदर्शनमेव | अथवा
गुणसाधारण्यश्रुतेश्चेति; यदीमे कर्मगुणा उद्‌ गीथादयः सर्वे सर्वप्रयोगसाधारणा न स्युः, न स्यात्‌ ततः तदाश्रयाणां
प्रत्ययानां सहभावः; ते तु उद्‌गीथादयः सर्वाङ्गग्राहिणा प्रयोगवचनेन सर्वे सर्वप्रयोगसाधारणाः श्राव्यन्ते; ततश्व
आश्रयसहमभावात्प्रत्ययसहभाव इति ||

न वा तत्सहभावाश्रुतेः || 3.3.65 ।।
|| 3.3.65 ।।

न वेति पक्षव्यावर्तनम्‌। न यथाश्रयभाव आश्रितानामुपासनानां भवितुमर्हति; कुतः? तत्सहभावाश्रुतेः; यथा हि
त्रिवेदविहितानामङ्गानां स्तोत्रादीनां सहभावः श्रूयते -- ग्रहं वा गृहीत्वा चमसं वोन्नीय स्तोत्रमुपाकरोति,
स्तुतमनुशंसति, प्रस्तोतः साम गाय, होतरेतद्यज! इत्यादिना; नैवमुपासनानां सहभावश्रुतिरस्ति। ननु प्रयोगवचन एषां
सहभावं प्रापयेत्‌ -- नेति ब्रूमः, पुरुषार्थत्वादुपासनानाम्‌; प्रयोगवचनो हि क्रत्वर्थानामुद्‌ गीथादीनां सहभावं प्रापयेत्‌;
उद्‌ गीथाद्युपासनानि तु क्रत्वर्थाश्रयाण्यपि गोदोहनादिवत्‌ पुरुषार्थानीत्यवोचाम 'पृथग्घ्यप्रतिबन्धः फलम्‌! इत्यत्र |
अयमेव च उपदेशाश्रयो विशेषः अङ्गानां तदालम्बनानां च उपासनानाम्‌ -- यदेकेषां क्रत्वर्थत्वम्‌, एकेषां
पुरुषार्थत्वमिति परं च लिङ्गद्वयम्‌ अकारणमुपासनसहभावस्य, श्रुतिन्यायाभावात्‌। न च प्रतिप्रयोगम्‌
आश्रयकात्स्त्योपसंहारादाश्रितानामपि तथात्वं विज्ञातुं शक्यम्‌, अतत्प्रयुक्तत्वादुपासनानाम्‌ -- आश्रयतन्त्राण्यपि हि
उपासनानि कामम्‌ आश्रयाभावे मा भूवन्‌; न त्वाश्रयसहभावेन सहभावनियममर्हन्ति, तत्सहमभावाश्रुतेरेव | तस्मात्‌
यथाकाममेव उपासनान्यनुष्टीयेरन्‌ | |

दर्शनाच्च || 3.3.66 ।|
|| 3.3.66 ।।

दर्शयति च श्रुतिरसहमभावं प्रत्ययानाम्‌ -- 'एवंविद्ध वै ब्रह्मा यज्ञं यजमानं सर्वाश्वर्त्विजोऽभिरक्षति' इति।
सर्वप्रत्ययोपसंहारे हि, सर्वे सर्वविद इति न विज्ञानवता ब्रह्मणा परिपाल्यत्वमितरेषां संकीर्येत । तस्मात्‌
यथाकाममुपासनानां समुच्चयो विकल्पो वेति ।।

इति श्रीमत्परमहसपरिव्राजकाचार्यस्य
श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये

तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः।|।

[9

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| तृतीयोऽध्यायः ||
|| चतुर्थः पादः ||

पुरुषार्थोऽतः शब्दादिति बादरायणः ।। 3.4.1 ||
पुरुषार्थाधिकरणम्‌ ।। 3.4.1 ।।

पुरुषार्थोऽत इति । अस्माद्वेदान्तविहितादात्मज्ञानात्‌ स्वतन्त्रात्‌ पुरुषार्थः सिध्यतीति बादरायण आचार्यो मन्यते; कुत
एतदवगम्यते ? शब्दादित्याह । तथा हि-- ` तरति शोकमात्मवित्‌ ' ` स यो ह वै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति '
` ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌ ' ` आचार्यवान्पुरुषो वेद तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ संपत्स्ये ' ` य आत्मापहतपाप्मा
' इत्युपक्रम्य, ` स सर्वा च लोकानाप्नोति सर्वा च कामान्यस्तमात्मानमनुविद्य विजानाति ' इति; ` आत्मा वा अरे
द्रष्टव्यः ' इत्युपक्रम्य, ` एतावदरे खल्वमृतत्वम्‌ ' इति एवंजातीयका श्रुतिः केवलाया विद्यायाः पुरुषार्थहेतुत्वं श्रावयति
||

अथात्र प्रत्यवतिष्ठते-

शेषत्वात्‌ पुरुषार्थवादो यथाऽन्येष्विति जैमिनिः ।। 3.4.2 ।।

|| 3.4.2 ।|

कर्तृत्वेन आत्मनः कर्मशेषत्वात्‌, तद्विज्ञानमपि व्रीहिगप्रोक्षणादिवत्‌ विषयद्वारेण कर्मसंबन्ध्येव-- इत्यतः, तस्मिन्‌
अवगतप्रयोजने आत्मज्ञाने या फलश्रुतिः, सा अर्थवादः--- इति जैमिनिराचार्यो मन्यते । यथा अन्येषु
द्रव्यसंस्कारकर्मसु ` यस्य पर्णमयी जुहूर्भवति न स पापं लोकं श्रुणोति ' ` यदाङ्क्ते चक्षुरेव भ्रातृव्यस्य वृङ्क्ते ' `
यत्प्रयाजानूयाजा इज्यन्ते, वर्म वा एतद्यज्ञस्य क्रियते वर्म यजमानाय भ्रातृव्याभिभूत्ये ' इत्येवंजातीयका फलश्रुतिः
अर्थवादः-- तद्वत्‌ । कर्थं पुनः अस्य अनारभ्याधीतस्य आत्मज्ञानस्य प्रकरणादीनामन्यतमेनापि हेतुना विना क्रतुप्रवेश
आशङ्क्यते ? कर्तृद्वारेण वाक्यात्‌ तद्विज्ञानस्य क्रतुसंबन्ध इति चेत्‌, न, वाक्याद्विनियोगानुपपत्ते-- अव्यभिचारिणा
हि केनचिद्वारेण अनारभ्याधीतानामपि वाक्यनिमित्तः क्रतुसंबन्धोऽवकल्पते; कर्ता तु व्यभिचारि द्वारम्‌
लौकिकवेदिककर्मसाधारण्यात्‌; तस्मान्न तद्वारेण आत्मज्ञानस्य क्रतुसंबन्धसिद्धिरिति-- न, व्यतिरेकविज्ञानस्य
वेदिकेभ्यः कर्मभ्योऽन्यत्र अनुपयोगात्‌; न हि देहव्यतिरिक्तात्मज्ञानं लौकिकेषु कर्मसु उपयुज्यते, सर्वथा
दृष्टार्थप्रवृ््युपपत्तेः; वैदिकेषु तु देहपातोत्तरकालफलेषु देहव्यतिरिक्तात्मन्ञानमन्तरेण प्रवृत्तिः नोपपद्यत इति,
उपयुज्यते व्यतिरेकविज्ञानम्‌ । ननु अपहतपाप्मत्वादिविशेषणात्‌ असंसार्यत्मविषयम्‌ ओपनिषदं दर्शनं न प्रवृत्त्यङ्गं
स्यात्‌-- न, प्रियादिसंसूचितस्य संसारिण एव आत्मनो द्रष्टव्यत्वोपदेशात्‌; अपहतपाप्मत्वादि विशेषणं तु स्तुत्यर्थ
भविष्यति । ननु तत्र तत्र प्रसाधितमेतत्‌-अधिकमसंसारि ब्रह्म जगत्कारणम्‌; तदेव च संसारिण आत्मनः पारमार्थिकं
स्वरूपम्‌ उपनिषत्सु उपदिश्यत इति--सत्यं प्रसाधितम्‌; तस्यैव तु स्थुणानिखननवत्‌ फलद्वारेण आक्षेपसमाधाने
क्रियेते दार्याय ।।

आचारदर्शनात्‌ ।। 3.4.3 ।।
|| 3.4.3 ||

` जनको ह वैदेहो बहुदक्षिणेन यज्ञेनेजे ' ` यक्ष्यमाणो वै भगवन्तोऽहमस्मि ' इत्येवमादीनि ब्रह्मविदामपि अन्यपरेषु

वाक्येषु कर्मसंबन्धदर्शनानि भवन्ति । तथा उद्दालकादीनामपि पुत्रानुशासनादिदर्शनात्‌
गार्हस्थ्यसंबन्धोऽवगम्यते । केवलाच्चेत्‌ ज्ञानात्‌ पुरुषार्थसिद्धिः स्यात्‌, किमर्थम्‌ अनेकायाससमन्वितानि कर्माणि ते
कुर्युः ? ` अत्के चेन्मधु विन्देत किमर्थ पर्वतं व्रजेत्‌ ' इति न्यायात्‌ ।।

तच्छतः ।। 3.4.4 ।।

|| 3.4.4 ||

` यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति ' इति च कर्मशेषत्वश्रवणात्‌ विद्याया न केवलायाः
पुरुषार्थहेतुत्वम्‌ ।।

समन्वारम्भणात्‌ || 3.4.5 ||
|| 3.4.5 ।।

` तं विद्याकर्मणी समन्वारभेते ' इति च विद्याकर्मणोः फलारम्भे साहित्यदर्शनात्‌ न स्वातन्त्र्यं विद्यायाः ।।

तद्वतो विधानात्‌ ।। 3.4.6 ।।
|| 3.4.6 ।।

` आचार्यकुलाद्वेदमधीत्य यथाविधानं गुरोः कर्मातिशेषेणाभिसमावृत्य कुटुम्बे शुचौ देशे स्वाध्यायमधीयानः ' इति च
एवंजातीयका श्रुतिः समस्तवेदार्थविज्ञानवतः कर्माधिकारं दर्शयति; तस्मादपि न विज्ञानस्य स्वातन्त्र्येण फलहेवुत्वम्‌
| ननु अत्र ` अधीत्य ' इत्यध्ययनमात्र वेदस्य श्रूयते, न अर्थविज्ञानम्‌-- नैष दोषः; दृष्टार्थत्वात्‌ वेदाध्ययनम्‌
अर्थावबोधपर्यन्तमिति स्थितम्‌ ||

नियमाच्व || 3.4.7 ||
|| 3.4.7 ||

` कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समाः । एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे ' इति-- तथा ` एतद
जरामर्यं सत्रं यदग्निहोत्रं जरया वा ह्येवास्मान्मुच्यते मृत्युना वा '-- इत्येवंजातीयकात्‌ नियमादपि कर्मशेषत्वमेव
विद्याया इति ||

एवं प्राप्ते, प्रतिविधत्त--
अधिकोपदेशात्तु वादरायणस्यवं तददर्शनात्‌ ।। 3.4.8 ।।
|| 3.4.8 ||

तु-शब्दात्‌ पक्षो विपरिवर्तते । यदुक्तम्‌ ` शेषत्वात्पुरुषार्थवादः ' इति, तत्‌ नोपपद्यते; कस्मात्‌ ? अधिकोपदेशात्‌;
यदि संसार्येव आत्मा शारीरः कर्ता भोक्ता च शरीरमात्रव्यतिरेकेण वेदान्तेषु उपदिष्टः स्यात्‌, ततो वर्णितेन प्रकारेण
फलश्रुतेर्थवादत्वं स्यात्‌; अधिकस्तावत्‌ शारीरादात्मनः असंसारी ईश्वरः
कर्तृत्वादिसंसारिधर्मरहितोऽपहतपाष्मत्वादिविशेषणः परमात्मा वेद्यत्वेनोपदिश्यते वेदान्तेषु । न च तद्विज्ञानं कर्मणां
प्रवर्तकं भवति, प्रत्युत कर्माण्युच्छिनत्ति-- इति वक्ष्यति ` उपमर्दं च ' इत्यत्र । तस्मात्‌ ` पुरुषार्थोऽतः शब्दात्‌ ' इति
यन्मतं भगवतो बादरायणस्य, तत्‌ तथेव तिष्ठति; न शेषत्वप्रभृतिभिरहेत्वाभासे चालयितुं शक्यते । तथा हि तमधिकं

९

शारीरात्‌ ईश्वरमात्मानं दर्शयन्ति श्रुतयः-- ` यः सर्वज्ञः सर्ववित्‌ ' ` भीषास्माद्वातः पवते ' ` महद्भयं व्रमुद्यतम्‌ '
एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ' ` तदेक्षत बहू स्यां प्रजायेयेति तत्तेजोऽसृजत ' इत्येवमाद्याः । यन्तु
प्रियादिसंसूवितस्य संसारिण एव आत्मनो वेद्यतया अनुकर्षणम्‌--- ` आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति । आत्मा
वा अरे द्रष्टव्यः ' ` यः प्राणेन प्राणिति स त आत्मा सर्वान्तरः ' ` य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते ' इत्युपक्रम्य ` एतं
त्वेव ते भूयोऽनुव्याख्यास्यामि ' इति चैवमादि-- तदपि, ` अस्य महतो भूतस्य निः्वसितमेतद्यदृग्वेदः ' `
योऽशनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति ' ` परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते स उत्तमः पुरुषः !
इत्येवमादिभिर्वाक्यशेषेः सत्यामेव अधिकोपादिदिक्षायाम्‌, अत्यन्ताभेदाभिप्रायमित्यविरोधः । पारमेश्वरमेव हि शारीरस्य
पारमार्थिकं स्वरूपम्‌; उपाधिकृतं तु शारीरत्वम्‌, ` तत्त्वमसि ' ` नान्यदतोऽस्ति द्रष्ट ' इत्यादिश्रुतिभ्यः । सर्वं च
एतत्‌ विस्तरेणास्माभिः पुरस्तात्‌ तत्र तत्र
वर्णितम्‌ ।।

तुल्यं तु दर्शनम्‌ ।। ३.4.५ ।।
|| 3.4.9 ।।

यत्तूक्तम्‌-- आचारदर्शनात्कर्मशेषो विद्येति, अत्र ब्ूमः--- वुल्यमाचारदर्शनम्‌ अकर्मशेषत्वेऽपि विद्यायाः । तथा हि
श्रुतिर्भवति-- ` एतद्ध स्म वै तद्धिद्ंस आहुः ऋषयः कावषेयाः किमर्था वयमध्येष्यामहे किमर्था वयं यक्ष्यामहे ।
एतद्ध स्म वै तत्पूर्वे विद्वांसोऽग्निहोत्र न जुहवां चक्रिरे ' ` एतं वै तमात्मानं विदित्वा ब्राह्मणाः पुत्रेषणाया च
वित्तैषणाया च लोकैषणाया च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरन्ति ' इत्येवंजातीयका । याज्ञवल्क्यादीनामपि ब्रह्मविदाम्‌
अकर्मनिष्ठत्वं दृश्यते-- ` एतावदरे खल्वमृतत्वमिति होक्त्वा याज्ञवल्क्यः प्रवव्राज ' इत्यादिश्रुतिभ्यः । अपि च `
यक्ष्यमाणो वे भगवन्तोऽहमस्मि ' इत्येतत्‌ लिङ्गदर्शनं वैश्वानरविद्याविषयम्‌; संमवति च सोपाधिकायां ब्रह्मविद्यायां
कर्मसाहित्यदर्शनम्‌; न तु अत्रापि कर्माङ्गत्वमस्ति, प्रकरणाद्यभावात्‌ ||

यत्पुनरुक्तम्‌-- ` तच्छरुतेः ' इति, अत्र ब्रूमः--

असार्वत्रिकी ।। 3.4.10 ||

|| 3.4.10 ।।

` यदेव विद्यया करोति ' इत्येषा श्रुतिर्न सर्वविद्याविषया, प्रकृतविद्याभिसंबन्धात्‌ । प्रकृता च उद्‌गीथविद्या-- `
ओमित्येतदक्षरमुद्‌मीथमुपासीत ' इत्यत्र ||

विभागः शतवत्‌ ।। 3.4.11 ।।
|| 3.4.11 ।।

यदप्युक्तम्‌-- ` तं विद्याकर्मणी समन्वारभेते ' इत्येतत्‌ समन्वारम्भवचनम्‌ अस्वातन्त्ये विद्याया लिङ्गमिति, तत्‌
प्रत्युच्यते-- विभागोऽत्र द्रष्टव्यः-- विद्या अन्यं पुरुषमन्वारभते, कर्म अन्यमिति । शतवत्‌-- यथा शतम्‌ आभ्यां
दीयतामित्युक्ते विभज्य दीयते- पञ्चाशदेकस्मे पञ्चाशदपरस्मे, तद्वत्‌ । न च इदं समन्वारम्भववनं मुमृष्चुविषयम्‌-
` इति नु कामयमानः ' इति संसारिविषयत्वोपसंहारात्‌, ` अथाकामयमानः ' इति च मुमुक्षोः पृथगुपक्रमात्‌; तत्र
संसारिविषये विद्या विहिता प्रतिषिद्धा च परिगृह्यते, विशेषाभावात्‌; कर्मापि विहितं प्रतिषिद्धं च,
यथाप्राप्तानुवादित्वात्‌; एवं सति अविभागेनापि इदं समन्वारम्भवचनमवकल्पते ।।

इति

इति, अत उत्तरं पठति--

0

यच्चैतत्‌-- तद्वतो | विधानात्‌

अध्ययनमात्रवतः ।। 3.4.12. ||
|| 3.4.12 ।।

` आचार्यकुलाद्वेदमधीत्य ' इत्यत्र अध्ययनमात्रस्य श्रवणात्‌ अध्ययनमात्रक्षवत एव कर्मविधिरित्यध्यवस्यामः । ननु एवं
सति अविद्यत्वात्‌ अनधिकारः कर्मसु प्रसज्येत-- नैष दोषः; न वयम्‌ अध्ययनप्रमवं कर्मावबोधनम्‌ अधिकारकारणं
वारयामः; कि तर्हिं ओपनिषदमात्मज्ञानम्‌, स्वातन्त्रयेणेव प्रयोजनवत्‌ प्रतीयमानम्‌, न कर्माधिकार कारणतां प्रतिपद्यते
इत्येतत्प्रतिपादयामः । यथा च न क्रत्वन्तरज्ञानं क्रत्वन्तराधिकारेण अपेक्ष्यते, एवमेतदपि द्रष्टव्यमिति ।।

यदप्युक्तम्‌-- ` नियमाच्च ' इति, अत्राभिधीयते--

नाविशेषात्‌ ।। 3.4.13 ||

|| 3.4.13 ||

` कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेत्‌ ' इत्येवमादिषु नियमश्रवणेषु न विदुष इति विशेषोऽस्ति, अविशेषेण
नियमविधानात्‌ ।।

स्तुतयेऽनुमतिर्वा ।। 3.4.14 ।।

|| 3.4.14 ||

` कुर्वन्नेवेह कर्माणि ' इत्यत्र अपरो विशेष आख्यायते । यद्यपि अत्र प्रकरणसामर्थ्यात्‌ विद्वानेव-- कुर्वन्‌-- इति
संबध्येत, तथापि विद्यास्तुतये कमनुज्ञानम्‌ एतदद्रष्टव्यम्‌; ` न कर्म लिप्यते नरे ' इति हि वक्ष्यति । एतदुक्तं भवति-
-- यावज्जीवं कर्म कुर्वत्यपि त्वयि विदुषि पुरुषे न कर्म लेपाय भवति, विद्यासामर्थ्यादिति-- तदेवं विद्या स्तूयते ।।

कामकारेण चैके || 3.4.15 ।।

|| 3.4.15 ||

अपि च एके विद्ांसः प्रत्यक्षीकृतविद्याफलाः सन्तः, तदवष्टम्भात्‌ फलान्तरसाधनेषु प्रजादिषु प्रयोजनाभावं परामृशन्ति
कामकारेण-- इति श्रुतिर्भवति वाजसनेयिनाम्‌-- ` एतद्ध स्म वै तत्पूर्वे विद्वांसः प्रजां न कामयन्ते किं प्रजया
करिष्यामो येषां नोऽयमात्मायं लोक इति ' । अनुभवारूढमेव च विद्याफलं न क्रियाफलवत्‌ कालान्तरभावि--
इत्यसकृदवोचाम । अतोऽपि न विद्यायाः कर्मशेषत्वं नापि तद्विषयायाः फलश्रुतेरयथार्थत्वं शक्यमाश्रयितुम्‌ ।।

उपमर्दं च ।। 3.4.16 ||
|| 3.4.16 ।।

अपि च कर्माधिकारहेतोः क्रियाकारकफललक्षणस्य समस्तस्य प्रपञ्चस्य अविद्याकृतस्य विद्यासामर्थ्यात्‌
स्वरूपोपमर्दमामनन्ति-- ` यत्र त्वस्य सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्तत्केन कं जिघ्रेत्‌ ' इत्यादिना ।
वेदान्तोदितात्मज्ञानपूर्विकां तु कर्माधिकारसिद्धि प्रत्याशासानस्य कर्माधिकारोच्छित्तिरेव प्रसज्येत । तस्मादपि
स्वातन्त्र्यं विद्यायाः ||

ऊर्ध्वरेतःसु च शब्दे हि ।। 3.4.17 ।।

|| 3.4.17 ।।

ऊर्ध्वरेतःसु त

रसु च आश्रमेषु विद्या श्रूयते; न च तत्र कर्माङ्गत्वं विद्याया उपपद्यते, कर्माभावात्‌; न हि अग्निहोत्रादीनि

वैदिकानि कर्माणि तेषां सन्ति । स्यादेतत्‌

, ॐ ध्वरेतस त

त्‌ स जश्रमान

श्रूयन्ते वेद इति--तदपि नास्ति; तेऽपि हि

वैदिकेषु शब्देष्ववगम्यन्ते--` त्रयो धर्मस्कन्धाः ' ` ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप

' ` एतमेव प्रव्राजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति

प इत्युपासते ' ` तपःश्रद्धे ये द्युपवसन्त्यरण्ये

न्ते ' ` ब्रह्मचयदिव प्रव्रजेत्‌ ' इत्येवमादिषु । प्रतिपत्नाप्रतिपन्नगार्हस्थ्यानाम्‌

अपाकृतानपाकृतर्णत्रयाणां

च ऊर्ध्वरेतस्त्वं

त्वं श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धम्‌ । तस्माद

पि स्वातन्त्र्यं विद्यायाः ||

परामर्शं जेमिनिरचोदना चापवदति हि || 3.4.18 ||

परामर्शाधिकरणम्‌ ।। 3.4.18 ।।

` त्रयो धर्मस्कन्धाः ' इत्यादयो ये शब्दा ऊर्ध्वरेतसामाश्रमाणां सद्भावाय उदाहृताः, न ते तत्प्रतिपादनाय प्रभवन्ति;

यतः परामर्शम्‌ एषु शब्देष्वाश्रमान्तराणां

जेमिनिराचार्यो मन्यते, न

विधिम्‌ | कुतः ?न

अत्र

९

लिडदीनामन्यतम

म चोदनाशब्दोऽस्ति; अर्थान्तरपरत्वं च एषु प्रत्येकमुपलभ्यते । ` त्रयो धर्मस्कन्धाः ' इत्यत्र तावत्‌

[वत्‌

९

यज्ञोऽध्ययनं दानमिति प्रथमस्तप

पएव

एते त
स्तूयते

द्वितीयो ब्रह्मचार्याचार्यकुलवासी

तृतीयोऽत्यन्तमात्मानमाचार्यकुलेऽवसादयन्सर्व

९।
<

पुण्यलोका भवन्ति ' इति परामर्शपूर्वकमाश्रमाणामनात्यन्तिकफलत्वं संकीर्त्य, आत्यन्तिकफलतया

--- ` ब्रह्मसंस्थोऽमृत्वमेति ' इति

| ननु परामर्शेऽपि आश्रमा गम्यन्त

या ब्रह्मसंस्थता
म्यन्त एव-सत्यं गम्यन्ते; स्मृत्याचाराभ्यां तु

चोदनार्थः । अपि च अपवदति हि प्रत्यक्षा श्रुतिरा

तेषां प्रसिद्धिः, न प्रत्यक्षश्रुतेः; अत च प्रत्यक्षश्र
ननु गार्हस्थ्यमपि सहेवोर्ध्वरेतोभिः परामृष्टम्‌--
गृहस्थं प्रत्येव अग्निहोत्रादीनां कर्मणां विधानात्‌ श्रुतिप्रसिद्धमेव हि तद

तिविरोधे सति अनादरणीयास्ते
` यज्ञोऽध्ययनं दानमिति प्रथमः ' इति-- सत्यमेवम्‌; तथापि तु

स्ते भविष्यन्ति, अनधिकृतविषया वा ।

श्रमान्तरम्‌---- `

स्तित्वम्‌; तस्मात्स्तुत्य
वीरहा वा एष देवानां योऽग्निमृद्वासयते

त्यर्थ एव अयं परामर्शः, न

1 ^

आचार्याय प्रियं धनमाहृत्य प्रजातन्तुं मा व्यवच्छेत्सीः ' ` नापुत्रस्य लोकोऽस्तीति तत्सर्वे पशवो विदुः ' इत्येवमाद्या ।

तथा ` ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते

1 ^

तपश्रद्धे ये ह्युपवसन्त्यरण्ये ' इति च देवयानोपदेशः, न

आश्रमान्तरोपदेशः । संदिग्धं च आश्रमान्तराभिधानम्‌-- ` तप एव द्वितीयः ' इत्येवमादिषु । तथा ` एतमेव प्रव्राजिनो

लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति ' इति

लोकसंस्तवो

ऽयम्‌, न पारिव्राज्यविधिः । ननु ` ब्रह्मचयदिव प्रव्रजेत्‌ ' इति विस्पष्टमिदं

प्रत्यक्षं पारित्राज्यविधानं जाबालानाम्‌-- सत्यमेवमेतत्‌; अनपेक्ष्य तु एतां श्रुतिम्‌ अयं विचार इति द्रष्टव्यम्‌ ||

अनुष्ठेयं बादरायणः साम्यश्रुतेः ।। 3.4.19 ।।

|| ३.4.19 ।।

अनुष्ठेयम्‌ आश्रमान्तरं बादरायण आचार्यो मन्यते

तद्विरोधादनधिकृतानुष्ठेयमाश्रमान्तरम्‌-- इति

प्रतिपत्तव्यमिति मन्यमानः । कुतः ? साम्यश्र
धर्मस्कन्धाः ' इत्याद्या; यथा इह श्रुत्यन्तरविहितमेव

इमां मति
तेः
५]

५

शास्त्रान्तरप्राप्तयोरेव निवीतप्राचीनावीतयोः

प्राचीनावीत

: परामर्श उपवीतविधिपरे

-- वेदेऽश्रवणादग्निहोत्रादीनां च अवश्यानुष्ठयत्वात्‌
निराकरोति, गार्हस्थ्यवदेव आश्रणान्तरमपि अनिच्छता
ः; समा हि गार्हस्थ्येनाश्रमान्तरस्य परामर्शश्रुतिर्दृश्यते-- ` त्रयो
मेव गार्हस्थ्यं परामृष्टम्‌, एवमाश्रमान्तरमपीति
धिपरे वाक्ये; तस्मात्‌

रमपीति प्रतिपत्तव्यम्‌-यथा च
तुल्यमनुष्ठयत्वं गार्हस्थ्येन

गए]

स्मात्‌ तु

आश्रमान्तरस्य
चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप

। तथा ` एतमेव प्रव्राजिनो

नो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति ' इत्यस्य वेदानुवचनादिभिः समभिव्याहारः; ` ये

प इत्युपासते ' इत्यस्य च पञ्चाग्निविद्यया । यन्तूक्तम्‌--- ` तप

इत्यादिष्वाश्रमान्तरामिघानं संदिग्धमिति

; नैष दोषः, नि चयकारणसद्‌भावात्‌; ` त्रयो धर्मस्कन्धाः ' इति

प एव द्वितीयः '

धर्मस्कन्धत्रित्वं प्रतिज्ञातम्‌; न च यज्ञादयो भूयांसो धर्मा उत्पत्तिभित्नाः सन्तः अन्यत्राश्रमसंबन्धात्‌ त्रित्वेऽन्तर्भावयितुं

रक्यन्ते

; तत्र यज्ञादि

लिङ्गो गृहाश्रम एको धर्मस्कन्धो निर्दिष्टः, ब्रह्मचारीति च स्पष्ट आश्रमनिर्देशः, तप इत्यपि

कोऽन्यस्तपःप्रधानादाश्रमात्‌ धर्मस्कन्धोऽभ्युपगम्येत । ` ये चेमेऽरण्ये ' इति च अरण्यलिङ्गात्‌
श्रद्धातपोभ्यामाश्रमगृहीतिः । तस्मात्‌ परामर्शेऽप्यनुष्ठयमाश्रमान्तरम्‌ ।।

विधिर्वा धारणवत्‌ ।। 3.4.20 ।।
|| 3.4.20 ।।

विधिर्वा अयमाश्रमान्तरस्य, न परामर्शमात्रम्‌ । ननु विधित्वाभ्युपगमे एकवाक्यताप्रतीतिरुपरुध्येत; प्रतीयते चं अत्र
एकवाक्यता-- पुण्यलोकफलास्त्रयो धर्मस्कन्धाः, ब्रह्मसंस्थता त्वमृतत्वफलेति-- सत्यमेतत्‌; सतीमपि तु
एकवाक्यताप्रतीति परित्यज्य विधिरेवाभ्युपगन्तव्यः, अपूर्वत्वात्‌, विध्यन्तरस्यादर्शनात्‌, विस्पष्टाच्चाश्रमान्तरप्रत्ययात्‌
गुणवादकल्पनया एकवाक्यत्वयोजनानुपपत्तेः । धारणवत्‌-- यथा ` अधस्तात्समिधं धारयन्ननुद्रवेदुपरि हि देवेभ्यो
धारयति ' इत्यत्र सत्यामप्यधोधारणेन एकवाक्यताप्रतीतौ, विधीयत एव उपरिधारणम्‌, अपूर्वत्वात्‌; तथा च उक्तं
शेषलक्षणे ` विधिस्तु धारणेऽपूर्वत्वात्‌ ' इति; तद्त्‌ इहापि आश्रमपरामर्श्रुतिः विधिरेवेति कल्प्यते ||

यदापि परामर्श एवायमाश्रमान्तराणाम्‌, तदापि ब्रह्मसंस्थता तावत्‌, संस्तवसामर्थ्यादवश्यं विधेया अभ्युपगन्तव्या । सा
च किं चतु्ष्वाश्रमेषु यस्य कस्य चित्‌, आहोस्वित्परिव्राजकस्यैवेति विवेक्तव्यम्‌ । यदि च ब्रह्मचर्यान्तेष्वाश्रमेषु
परामृश्यमानेषु परिव्राजकोऽपि परामृष्टः, तत चतुर्णामप्याश्रमाणां परामृष्टत्वाविशेषात्‌ अनाश्रमित्वानुपपत्ते च यः

का चच्वतुर्ष्वाश्रमेषु ब्रह्मसंस्थो भविष्यति; अथ न परामृष्टः, ततः परिशिष्यमाणः परिव्राडव ब्रह्मसंस्थ इति सेत्स्यति

। तत्र तपःशब्देन वैखानसग्राहिणा परामृष्टः परिव्राडपि इति केचित्‌ । तदयुक्तम्‌; न हि सत्यां गतौ
वानप्रस्थविशेषणेन परिव्राजको ग्रहणमर्हति; यथा अत्र ब्रह्मचारिगृहमेधिनौ असाधारणेनैव स्वेन स्वेन विशेषणेन
विशेषितौ, एवं भिक्षुवैखानसावपीति युक्तम्‌; तप च असाधारणो धर्मो वानप्रस्थानां कायक्लेशप्रधानत्वात्‌, तपःशब्दस्य
तत्र रूढेः; भिक्षोस्तु धर्म इद्दियसंयमादिः लक्षणयैव

तपःशब्देनाभिलप्येत । चतुष्ट्वेन च प्रसिद्धा आश्रमाः त्रित्वेन परामृश्यन्त इत्यन्याय्यम्‌ । अपि च भेदव्यपदेशोऽत्र
भवति--- त्रय एते पुण्यलोकभाजः, एकोऽमृतत्वभागिति; पृथक्त्वे च भेदव्यपदेशोऽवकल्पते; न ह्येवं भवति--
देवदत्तयज्ञदत्तौ मन्दप्रज्ञौ, अन्यतरस्त्वनयोर्महाप्रज्ञ इति; भवति त्वेवम्‌-- देवदत्तयज्ञदत्तौ मन्दप्रज्ञौ, विष्णुमित्रस्तु
महाप्रज्ञ इति; तस्मात्‌ पूर्वे त्रय आश्रमिणः पुण्यलोकभाजः, परिशिष्यमाणः परिव्राट्‌ अमृतत्वभाक्‌ । कथं पुनः
ब्रह्मसंस्थशब्दो योगात्प्रवर्तमानः सर्वत्र संभवन्‌ परिव्राजक एवावतिष्ठेत ? रूढ्यभ्युपगमे च
आश्रममात्रादमृतत्वप्राप्तेज्ञानानर्थक्यप्रसङ्ग इति-- अत्रोच्यते-- ब्रह्मसंस्थ इति हि ब्रह्मणि परिसमाप्तिः
अनन्यव्यापारतारूपं तब्रिष्ठत्वमभिधीयते; तच्च त्रयाणामाश्रमाणां न संभवति, स्वाश्रमविहितकर्माननुष्ठाने
प्रत्यवायश्रवणात्‌; परिव्राजकस्य तु सर्वकर्मसंन्यासात्‌ प्रत्यवायो न संभवति अननुष्ठाननिमित्तः; शमदमादिस्तु तदीयो
धर्मो ब्रह्मसंस्थाया उपोद्बलकः, न विरोधी; ब्रह्मनिष्ठत्वमेव हि तस्य शमदमाद्युपबुंहितं स्वाश्रमविहितं कर्म; यज्ञादीनि
च इतरेषाम्‌; तद्व्यतिक्रमे च तस्य प्रत्यवायः । तथा च ` न्यास इति ब्रह्मा ब्रह्मा हि परः परो हि ब्रह्मा । तानि वा
एतान्यवराणि तपांसि न्यास एवात्यरेचयत्‌ ' ` वेदान्तविज्ञानसूर्नि चतार्थाः संन्यासयोगाद्यतयः शुद्धसत्त्वाः ' इत्याद्याः
श्रुतयः, स्मृतय च ` तदृबुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः ' इत्याद्याः--- ब्रह्मसंस्थस्य कर्माभावं दर्शयन्ति ।
तस्मात्‌ परिव्राजकस्य आश्रममात्रादमृतत्वप्राप्तरज्ञानानर्थक्यप्रसङ्ग इत्येषोऽपि दोषो नावतरति । तदेवं परामर्शैऽपि
इतरेषामाश्रमाणाम्‌, पारिव्राज्यं तावदब्रह्मसंस्थतालक्षणं लम्येतेव । अनपेक्ष्यैव जाबालश्रुतिमाश्रमान्तर विधायिनीम्‌
अयमाचार्येण विचारः प्रवर्तितः; विद्यत एव तु आश्रमान्तरविधिश्रुतिः प्रत्यक्षा-- ` ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेद्गृही
भूत्वा वनी भवेद्टनी भुत्वा प्रव्रजेत्‌ । यदि वेतरथा ब्रह्मचयदिव प्रव्रजेद्‌गृहाद्वा वनाद्वा ' इति; न च इयं श्रुतिः
अनधिकृतविषया शक्या वक्तुम्‌, अविशेषश्रवणात्‌, पृथग्विधानाच्च अनधिकृतानाम्‌-- ` अथ पुन रेव व्रती वाव्रती वा
स्नातको वास्नातको वोत्सतन्नाग्निरनग्निको वा ' इत्यादिना; ब्रह्मज्ञानपरिपाकाङ्गत्वाच्च पारिव्राज्यस्य न
अनधिकृतविषयत्वम्‌, तच्च दर्शयति--` अथ परिव्राड्विवर्णवासा मुण्डोऽपरिग्रहः शुचिर्रोही भेक्षाणो ब्रह्मभूयाय भवति
' इति । तस्मात्सिद्धा ऊर्ध्वरेतसामाश्रमाः । सिद्धं च ऊर्ध्वरेतःसु विधानाद्विद्यायाः स्वातन्त्र्यमिति ||

स्तुतिमात्रमुपादानादिति चेत्नापूर्वत्वात्‌ ।। 3.4.21 ।।

स्तुतिमात्राधिकरणम्‌ ।। 3.4.21 ।।

` स एष रसानां रसतमः परमः परार्ध्योऽष्टमो यदुद्‌ गीथः ' ` इयमेवर्गग्निः साम ' ` अयं वाव लोकः, एषोऽर्ग्नि चतः,
तदिदमेवोक्थम्‌, इयमेव पृथिवी ' इत्येवंजातीयकाः श्रुतयः किमुद्‌ गीथादेः स्तुत्यर्था, आहोस्वित्‌ उपासनाविध्यर्था
इत्यस्मिन्संशये--स्वुत्यर्था इति युक्तम्‌, उद्‌ मीथादीनि कर्माङ्गान्युपादाय श्रवणात्‌ इयमेव जुहूरादित्यः कूर्मः
स्वर्गो लोक आहवनीयः ' इत्याद्या जुह्वादिस्तुत्यर्थाः, तद्त्‌--इति चेत्‌, नेत्याह; न हि स्तुतिमात्रमासां श्रुतीनां
प्रयोजनं युक्तम्‌, अपूर्वत्वात्‌; विध्यर्थतायां हि अपूरवोऽर्थो विहितो भवति; स्तुत्यर्थतायां त्वानर्थक्यमेव स्यात्‌;
विधायकस्य हि शब्दस्य वाक्यशेषभावं प्रतिपद्यमाना स्तुतिरुपयुज्यत इत्युक्तम्‌ ` विधिना त्वेकवाक्यत्वात्स्तुत्यर्थन
विधीनां स्युः ' इत्यत्र; प्रदेशान्तरविहितानां तु उद्‌मीथादीनाम्‌ इयं प्रदेशान्तरपठिता स्तुतिः
वाक्यशेषभावमप्रतिपद्यमाना अनर्थिकेव स्यात्‌; ` इयमेव जुहूः ' इत्यादि तु विधिसंनिधावेवाम्नातमिति वैषम्यम्‌ ।
तस्मात्‌ विध्यर्था एव एवंजातीयकाः श्रुतयः ।|

भावशब्दाच्च || 3.4.22 ||
|| 3.4.22 ।।

` उद्गीथमुपासीत ' ` सामोपासीत ' ` अह मुक्थमस्मीति विद्यात्‌ ' इत्यादय च विस्पष्टा विधिशब्दाः श्रूयन्ते; ते च
स्तुतिमात्रप्रयोजनतायां व्याहन्येरन्‌ । तथा च न्यायविदां स्मरणम्‌-- ` कुर्याक्करियेत कर्तव्यं भवेत्स्यादिति पञ्चमम्‌ ।
एतत्स्यात्सर्ववेदेषु नियतं विधिलक्षणम्‌ ' इति; लिङाद्यर्थो विधिरिति मन्यमानास्त एवं स्मरन्ति । प्रतिप्रकरणं च
फलानि श्राव्यन्ते-- ` आपयिता ह वै कामानां भवति ' ` एष ह्येव कामागानस्येष्टे ' ` कल्पन्ते हास्मे लोका

ऊर्ध्वा चावृत्ता च ' इत्यादीनि; तस्मादप्युपासनविधानार्था उद्‌गीथादिश्रुतयः ।।

पारिप्लवार्था इति चेन्न विशेषितत्वात्‌ ।। 3.4.23 ।।

पारिप्लवाधिकरणम्‌ ।। 3.4.23 ।।

` अथ ह याज्ञवल्क्यस्य दे भार्ये बभूवतुर्मैत्रेयी च कात्यायनी च ' ` प्रतर्दनो ह वै दैवोदासिरिन्द्रस्य प्रियं धामोपजगाम
' जानश्रुतिर्ह पौत्रायणः श्रद्धादेयो बहुदायी बहुपाक्य आस ' इत्येवमादिषु वेदान्तपठितेष्वाख्यानेषु संशयः--
किमिमानि पारिप्लवप्रयोगार्थानि, आहोस्वित्संनिहितविद्याप्रतिप्त्यर्थानीति । पारिप्लवार्था इमा आख्यानश्रुतयः,
आख्यानसामान्यात्‌, आख्यानप्रयोगस्य च पारिप्लवे चोदितत्वात्‌; तत च विद्याप्रधानत्वं वेदान्तानां न स्यात्‌, मन्त्रवत्‌
प्रयोगशेषत्वादिति चेत्‌ --तत्न; कस्मात्‌ ? विशेषितत्वात्‌--- ` पारिप्लवमाचक्षीत ' इति हि प्रकृत्य, ` मनुर्वैवस्वतो
राजा ' इत्येवमादीनि कानिचिदेव आख्यानानि तत्र विशेष्यन्ते; आख्यानसामान्याच्चेत्‌ सर्वगृहीतिः स्यात्‌,
अनर्थकमेवेदं विशेषणं भवेत्‌ । तस्मात्‌ न पारिप्लवार्था एता आख्यानश्रुतयः ।।

तथा चैकवाक्यतोपवन्धात्‌ ।। 3.4.24 ।।
|| 3.4.24 ।।

असति च पारिप्लवार्थत्वे आख्यानानां संनिहितविद्याप्रतिपादनोपयोगितैव न्याय्या, एकवाक्यतोबन्धात्‌; तथा हि तत्र
तत्र संनिहिताभिर्विद्याभिरेकवाक्यता दृश्यते प्ररोचनोपयोगात्‌ प्रतिपत्तिसौकर्योपयोगाच्च--मेत्रेयीव्राह्मणे तावत्‌--
आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः ' इत्याद्यया विद्यया एकवाक्यता दृश्यते; प्रातर्दनेऽपि ` प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा ' इत्याद्या;
जानश्रुतिः ' इत्यत्रापि ` वायुर्वाव संवर्गः ' इत्याद्यया---यथा ` स आत्मनो वपामुदखिदत्‌ ' इत्येवमादीनां
कर्मश्रुतिगतानामाख्यानानां संनिहितविधिस्तुत्यर्थता, तद्वत्‌ । तस्मान्न पारिप्लवार्थत्वम्‌ ।।

अत एव चाग्नीन्धनाद्यनपेक्षा ।। 3.4.25 ||

अग्नीन्धनाद्यधिकरणम्‌ ।। 3.4.25 ।।

` पुरुषार्थोऽतः शब्दात्‌ ' इत्येतत्‌ व्यवहितमपि संभवात्‌ ` अतः ' इति परामृश्यते । अत एव च विद्यायाः
पुरुषार्थहेतुत्वात्‌ अग्नीन्धनादीन्याश्रमकर्माणि विद्यया स्वार्थसिद्धौ नापेक्षितव्यानीति आद्यस्यैवाधिकरणस्य
फलमुपसंहरत्यधिकविवक्षया ||

सवपिक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत्‌ ।। 3.4.26 ।।

सवपिक्षाधिकरणम्‌ ।। 3.4.26 ।।

इदमिदानीं चिन्त्यते-- किं विद्याया अत्यन्तमेवानपेक्षा आश्रमकर्मणाम्‌, उत अस्ति काचिदपेक्षेति । तत्र अत
एवाग्नीन्धनादीन्याश्रमकर्माणि विद्यया स्वार्थसिद्धौ नापेक्षन्ते; एवमत्यन्तमेवानपेक्षायां प्राप्तायाम्‌, इदमुच्यते--
सवपिक्षा चेति; अपेक्षते च विद्या सर्वाण्याश्रमकर्माणि, नात्यन्तमनपक्षेव । ननु विरुद्धमिदं वचनम्‌-- अपेक्षते च
आश्रमकर्माणि विद्या, नापेक्षते चेति । नेति ब्रूमः; उत्पन्ना हि विद्या फलसिद्धिं प्रति न किचिदन्यदपेक्षते, उत्पत्ति प्रति
तु अपेक्षते; कुतः ? यज्ञादिश्रुतेः; तथा हि श्रुतिः-- ` तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन
तपसानाशकेन ' इति, यज्ञादीनां विद्यासाधनभावं दर्शयति; विविदिषासंयोगाच्चैषामुत्पत्तिसाधनभावोऽवसीयते; ` अथ
यद्यज्ञ इत्याचक्षते ब्रह्मचर्यमेव तत्‌ ' इत्यत्र च विद्यासाधनभूतस्य ब्रह्मचर्यस्य यज्ञादिभिः संस्तवात्‌ यज्ञादीनामपि हि
साधनभावः सूच्यते; ` सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति तपांसि सर्वाणि च यद्वदन्ति । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं
संग्रहेण ब्रवीमि ' इत्येवमाद्या च श्रुतिः आश्रमकर्मणां विद्यासाधनभावं सूचयति; स्मृतिरपि---` कषायपक्तिः कर्माणि
ज्ञानं तु परमा गतिः । कषाये कर्मभिः पक्वे ततो ज्ञानं प्रवर्तते ' इत्येवमाद्या । अश्ववदिति योग्यतानिदर्शनम्‌-- यथा
च योग्यतावशेन अश्वो न लाङ्गलाकर्षणे युज्यते, रथचर्यायां तु युज्यते, एवमाश्रमकर्माणि विद्यया फलसिद्धौ
नापक्ष्यन्ते, उत्पत्तौ च अपेक्षयन्त इति ||

शमदमाद्युपेतः स्यात्तथापि तु तद्िधेस्तदंगतया तेषामवश्यानुष्ठेयत्वात्‌ ।।

3.4.27 ||
|| 3.4.27 ॥।

यदि का चिन्मन्येत--- यज्ञादीनां विद्यासाधनभावो न न्याय्यः, विध्यभावात्‌; ` यज्ञेन विविदिषन्ति ' इत्येवंजातीयका हि
श्रुतिः अनुवादस्वरूपा विद्याभिष्टवपरा, न यज्ञादिविधिपरा--इत्थं महाभागा विद्या, यत्‌
यज्ञादिभिरेतामवाप्तुमिच्छन्तीति--तथापि तु शमदमाद्युपेतः स्यात्‌ विद्यार्थी, ` तस्मादेवंविच्छान्तो दान्त
उपरतस्तितिक्षुः समाहितो भूत्वात्मन्येवात्मानं पश्यति ' इति विद्यासाधनत्वेन शमदमादीनां विधानात्‌ विहितानां च
अवश्यानुष्ठयत्वात्‌ । ननु अत्रापि शमाद्युपेतो भूत्वा पश्यतीति वर्तमानापदेश उपलभ्यते, न विधिः--- नेति ब्रूमः, `
तस्मात्‌ ' इति प्रकृतप्रशंसापरिग्रहाद्दिधित्वप्रतीतेः; ` पश्येत्‌ ' इति च माध्यंदिना विस्पष्टमेव विधिमधीयते । तस्मात्‌
यज्ञाद्यनपेक्षायामपि शमादीन्यपेक्षितव्यानि । यज्ञादीन्यपि तु अपेक्षितव्यानि, यज्ञादिश्रुतेरेव । ननु उक्तम्‌-
यज्ञादिमिर्विविदिषन्तीत्यत्र न विधिरुपलभ्यत इति--- सत्यमुक्तम्‌; तथापि तु अपूर्वत्वात्संयोगस्य विधिः परिकल्प्यते;
न हि अयं यज्ञादीनां विविदिषासंयोगः पूर्व प्राप्तः, येनानूदयेत; ` तस्मात्पूषा प्रपिष्टभागोऽदन्तको हि ' इत्येवमादिषु च
अश्रुतविधिकेष्वपि वाक्येषु अपूर्वत्वाद्विधिं परिकल्प्य, ` पौष्णं पेषणं विकृतौ प्रतीयेत '--- इत्यादिविचारः प्रथमे तन्त्र
प्रवर्तितः; तथा च उक्तम्‌ ` विधिर्वा धारणवत्‌ ' इति । स्मृतिष्वपि भगवद्‌ गीताद्यासु अनभिसंधाय फलम्‌ अनुष्ठितानि
यज्ञादीनि दीनि मुमृक्षोज्ञनिसाधनानि जञनसाधनानि भवन्तीति प्रपञ्चितम्‌ । तस्मादयज्ञादीनि शमदमादीनि च यथाश्रमं सर्वाण्येव
आश्रमकर्माणि विद्योत्पत्तावपेक्षितव्यानि । तत्रापि ` एवंवित्‌ ' इति विद्यासंयोगात्‌ प्रत्यासन्नानि विद्यासाधनानि
शमादीनि, विविदिषासंयोगाच्चु बाह्यतराणि यज्ञादीनीति विवेक्तव्यम्‌ ||

सर्वान्नानुमति च प्राणात्यये तददर्शनात्‌ ।। 3.4.28 ।।

सवन्नानुमत्यधिकरणम्‌ ।। 3.4.28 ।।

प्राणसंवादे श्रूयते छन्दोगानाम्‌--- ` न ह वा एवंविदि किंचनानन्नं भवति ' इति; तथा वाजसनेयिनाम्‌-- ` न ह वा
अस्यानन्नं जग्धं भवति नानन्नं प्रतिगृहीतम्‌ ' इति; सर्वमस्यादनीयमेव भवतीत्यर्थः । किमिदं सर्वात्रानुज्ञानं शमादिवत्‌
विद्याङ्गं विधीयते, उत स्तुत्यर्थं संकीर्यत इति संशये--विधिरिति तावत्प्राप्तम्‌; तथा हि प्रवृत्तिविशेषकर उपदेशो
भवति; अतः प्राणविद्यासंनिधानात्‌ तदङ्गत्वेन इयं नियमनिवृत्तिरुपदिश्यते । ननु एवं सति
भक्ष्याभक्ष्यविभागशास्त्रव्याघातः स्यात्‌-नैष दोषः, सामान्यविशेषभावात्‌ बाधोपपत्ते; यथा प्राणिहिंसाप्रतिषेध्य
पशुसंज्ञपनविधिना बाधः, यथा च ` न कांचन स्त्रियं परिहरेत्तदत्रतम्‌ ' इत्यनेन वामदेव्यविद्याविषयेण
सर्वस्त्र्यपरिहारकव्वनेन सामान्यविशेषं गम्यागम्यविभागशास्त्रं बाध्यते-एवमनेनापि प्राणविद्याविषयेण
सर्वन्नभक्षणवचनेन भक्ष्याभक्ष्यविभागशास्त्र बाध्येतेत्येवं प्राप्ते--

वरूमः-- नेदं सर्वात्नानुज्ञानं विधीयत इति; न हि अत्र विधायकः शब्द उपलभ्यते, ` न ह वा एवंविदि किचनानन्न
भवति ' इति वर्तमानापदेशात्‌ । न च असत्यामपि विधिप्रतीतौ प्रवृत्तिविशेषकरत्वलोभेनैव विधिरभ्युपगन्तुं शक्यते ।
अपि च श्वादिमर्यादं प्राणस्यान्नमित्युक्त्वा, इदमुच्यते- नैवंविदः किंचिदन्नं भवतीति; न च श्वादिमर्यादमन्नं मानुषेण
देहेनोपभोक्तुं शक्यते; शक्यते तु प्राणस्यान्नमिदं सर्वमिति विचिन्तयितुम्‌ । तस्मात्‌
प्राणान्नविज्ञानप्रशंसार्थोऽयमर्थवादः, न सर्व्रानुज्ञानविधिः । तदर्शयति---` सर्वत्नानुमति च प्राणात्यये ' इति; एतदुक्तं
भवति--प्राणात्यय एव हि परस्यामापदि सर्वमन्नमदनीयत्वेनाभ्यनुज्ञायते, तददर्शनात्‌; तथा हि श्रुतिः चाक्रायणस्य
ऋषेः कणष्टायामवस्थायाम्‌ अभक्ष्यभक्षणे प्रवृत्ति दर्शयति ` मटचीहतेषु कुरुषु ' इत्यस्मिन्‌ ब्राह्मणे-- चाक्रायणः किल
ऋषिः आपद्गतः इभ्येन सामिखादितान्कुल्माषां चखाद; अनुपानं तु तदीयम्‌ उच्छिष्ट दोषात्प्रत्याचचक्षे; कारणं
चात्रोवाच ` न वा अजीविष्यमिमानखादन्‌ ' इति, ` कामो म उदपानम्‌ ' इति च; पुन च उत्तरेद्युः तानेव
स्वपरोच्छिष्टान्पर्युषितान्कुल्माषान्‌ भक्षयां बभूव-- इति; तदेतत्‌ उच्छिष्टोच्छिष्टपर्युषितभक्षणं दर्शयन्त्याः श्रुतेः
आशयातिशयो लक्ष्यते-- प्राणात्ययप्रसङ्गे प्राणसंधारणाय अभक्ष्यमपि भक्षयितव्यमिति; स्वस्थावस्थायां तु तन्न कर्तव्यं
विद्यावतापि-- इत्यनुपानप्रत्याख्यानाद्‌ गम्यते । तस्मात्‌ अर्थवादः ` न ह वा एवंविदि ' इत्येवमादिः ।।

अबाधाच्च || 3.4.29 ||
|| 3.4.29 ।।

एवं च सति ` आहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धिः ' इत्येवमादि भक्ष्याभक्ष्यविभागशास्त्रम्‌ अबाधितं भविष्यति ।।

अपि च रमर्यते ।। 3.4.30 ।।

|| 3.4.30 ।।

अपि च आपदि सर्वान्नभक्षणमपि स्मर्यते विदुषोऽविदुष च अविशेषेण---` जीवितात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः ।
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ' इति । तथा ` मद्यं नित्यं ब्राह्मणः ' ` सुरापस्य ब्राह्मणस्योष्णामासिञ्चेयुः !, `
सुरापाः कृमयो भवन्त्यभक्ष्यभक्षणात्‌ ' इति च-स्मर्यते वर्जनमनन्नस्य ।।

शब्द चातोऽकामकारे ।। 3.4.31 ||
|| 3.4.31 ।|

शब्द च अनन्नस्य प्रतिषेधकः कामकारनिवृत्तिप्रयोजनः कठानां संहितायां श्रूयते--` तस्माद्ब्राह्मणः सुरां न पिबेत्‌

। सोऽपि ` न ह वा एवंविदि ' इत्यस्यार्थवादत्वात्‌ उपपन्नतरो भवति । तस्मादेवंजातीयका अर्थवादा न विधय
इति ।।

¢

विहितत्वाच्चाश्रमकर्मापि || 3.4.32 ||

आश्रमकर्माधिकरणम्‌ ।। 3.4.32 ।।

` सवपिक्षा च ' इत्यत्र आश्रमकर्मणां विद्यासाधनत्वमवधारितम्‌; इदानीं तु किममुमृक्षोरप्याश्रममात्रनिष्ठस्य
विद्यामकामयमानस्य तान्यनुष्ठेयानि, उताहो नेति चिन्त्यते । तत्र ` तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति '
इत्यादिना आश्रमकर्मणां विद्यासाधनत्वेन विहितत्वात्‌ विद्यामनिच्छतः फलान्तरं कामयमानस्य नित्यान्यननुष्ठेयानि;
अथ तस्याप्यनुष्टेयानि, न तर्हिं एषां विद्यासाधनत्वम्‌, नित्यानित्यसंयोगविरोधात्‌--इत्यस्यां प्राप्तौ, पठति--
आश्रममात्रनिष्ठस्याप्यमुमृक्षोः कर्तव्यान्येव नित्यानि कर्माणि, ` यावज्जीवमग्निहोत्र जुहोति ' इत्यादिना विहितत्वात्‌;
न हि ववनस्यातिभारो नाम काचिदस्ति ।।

अथ यदुक्तम्‌- नैवं सति विद्यासाधनत्वमेषां स्यादिति, अत उत्तरं पठति--

सहकारित्वेन च ।। 3.4.33 ।।

|| 3.4.33 ।।

विद्यासहकारिणि च एतानि स्युः, विहितत्वादेव ` तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति ' इत्यादिना; तदुक्तम्‌--
सवपिक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत्‌ ' इति । न चेदं विद्यासहकारित्ववचनमाश्रमकर्मणां प्रयाजादिवत्‌ विद्याफलविषयं
मन्तव्यम्‌, अविधिलक्षणत्वाद्विद्यायाः, असाध्यत्वाच्च विद्याफलस्य; विधिलक्षणं हि साधनं दर्शपूर्णमासादि
स्वर्गफलसिषाधयिषया सहकारिसाधनान्तरम्‌ अपेक्षते, नैवं विद्या; तथा चोक्तम्‌-- अत एव चाग्नीन्धनाद्यनपेक्षा '
इति; तस्मादुत्पत्तिसाधनत्व एव एषां सहकारित्ववाचोयुक्तिः । न च अत्र नित्यानित्यसंयोगविरोध आशङ्क्यः,
कमभिदेऽपि संयोगभेदात्‌; नित्यो हि एकः संयोगो यावज्जीवादिवाक्यकल्पितः, न तस्य विद्याफलत्वम्‌; अनित्यस्तु
अपरः संयोगः ` तमेतं वेदानुवचनेन ' इत्यादिवाक्यकल्पितः, तस्य विद्याफलत्वम्‌-- यथा एकस्यापि खादिरत्वस्य
नित्येन संयोगेन क्रत्वर्थत्वम्‌, अनित्येन संयोगेन पुरुषार्थत्वम्‌, तद्वत्‌ ।।

सर्वथाऽपि तु त एवोभयलिङ्गात्‌ ।। 3.4.34 ||

|| 3.4.34 ।।

सर्वथापि आश्रमकर्मत्वपक्षे विद्यासहकारित्वपक्षे च, त एव अग्निहोत्रादयो धर्मा अनुष्ठेयाः । ` त एव !
इत्यवधारयन्नाचार्यः कि निवर्तयति ? कर्मभेदशङ्कामिति ब्रूमः; यथा कुण्डपायिनामयने ` मासमग्निहोत्रं
जुह्वति ' इत्यत्र नित्यादग्निहोत्रात्कर्मान्तरमुपदिश्यते, नैवमिह कर्मभेदोऽस्तीत्यर्थः । कुतः ? उभयलिङ्गात्‌--
श्रुतिलिङ्गात्स्मृतिलिङ्गाच्च । श्रुतिलिङ्गं तावत्‌-- ` तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति ' इति
सिद्धवदुत्पन्नरूपाण्येव यज्ञादीनि विविदिषायां विनियुङ्क्ते, न तु ` जुह्वति ' इत्यादिवत्‌ अपूर्वमेषां रूपमुत्पादयतीति
| स्मृतिलिङ्गमपि---- ` अनाश्रितः कर्मफलं कार्य कर्म करोति यः ' इति विज्ञातकर्तव्यताकमेव कर्म विद्योत्पत्तयर्थं
दर्शयति; ` यस्यैतेऽष्टाचत्वारिंशत्संस्काराः ' इत्याद्या च संस्कारत्वप्रसिद्धिः वैदिकेषु कर्मसु तत्संस्कृतस्य
विद्योत्पत्तिममिप्रेत्य स्मृतौ भवति । तस्मात्साध्विदम्‌ अभेदावधारणम्‌ ।।

अनभिभवं च दर्शयति ।। 3.4.35 ||

|| 3.4.35 ।।

सहकारित्वस्थैव एतदुपोद्बलकं लिङ्गदर्शनम्‌ । अनभिभवं च दर्शयति श्रुतिः ब्रह्मचर्यादिसाधनसंपन्नस्य रागादिभिः
क्लेशेः--- ` एष ह्यात्मा न नश्यति य॑ ब्रह्मचर्येणानुविन्दते ' इत्यादिना । तस्मात्‌ यज्ञादीन्याश्रमकर्माणि च भवन्ति
विद्यासहकारीणि चेति स्थितम्‌ ।।

अन्तरा चापि तु तदृष्टेः ।। 3.4.36 ।।

विधुराधिकरणम्‌ ।। 3.4.36 ।।

विधुरादीनां द्रव्यादिसंपद्रहितानां च अन्यतमाश्रमप्रतिपत्तिहीनानामन्तरालवर्तिनां कि विद्यायामधिकारोऽस्ति, किवा
नास्ति-- इति संशय, नास्तीति तावत्प्राप्तम्‌, आश्रमकर्मणां विद्याहेतुत्वावधारणात्‌, आश्रमकर्मासंभवाच्चैतेषाम्‌--
इत्येवं प्राप्ते, इदमाह--- अन्तरा चापि तु-- अनाश्रमित्वेन वर्तमानोऽपि विद्यायामधिक्रियते; कुतः ? तद्ृष्टेः--
रेक्ववाचक्नवीप्रभृतीनामेवंभूतानामपि ब्रह्मवि्त्वश्रुत्युपलब्धेः ।।

अपि च रमर्यते ।। 3.4.37 ।।

|| 3.4.37 ।।

संवर्तप्रभृतीनां च नग्नचर्यादियोगात्‌ अनपेक्षिताश्रमकर्मणामपि महायोगित्वं स्मर्यत इतिहासे ।।

ननु लिङ्गमिदं श्रुतिस्मृतिदर्शनमुपन्यस्तम्‌; का नु खलु प्राप्तिरिति, सा अभिधीयते--

विशेषानुग्रह च ।। 3.4.38 ।।

|| 3.4.38 ।।

तेषामपि च विधुरादीनाम्‌ अविरुद्धैः पुरुषमात्रसंबन्धिभिर्जपोपवासदेवताराधनादिमिर्धर्मविशेषेरनुग्रहो विद्यायाः संभवति
। तथा च स्मृतिः-- ` जप्येनैव तु संसिध्येदब्राह्मणो नात्र संशयः । कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मत्रो ब्राह्मण उच्यते ' इति
असंभवदाश्रमकर्मणोऽपि जप्येऽधिकारं दर्शयति । जन्मान्तरानुष्ठितेरपि च आश्रमकर्मभिः संभवत्येव विद्याया अनुग्रहः;
तथा च स्मृतिः--- ` अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌ ' इति जन्मान्तरसंचितानपि संस्कारविशेषान्‌
अनुग्रहीतृन्‌ विद्यायां दर्शयति । दृष्टार्था च विद्या प्रतिषेधाभावमात्रेणापि अर्थिनमधिकरोति श्रवणादिषु । तस्मात्‌
विधुरादीनामप्यधिकारो न विरुध्यते ||

अतस्त्वितरज्ज्यायो लिङ्गाच्च ।। 3.4.39 ।।
|| 3.4.39 ||

अतस्तु अन्तरालवर्तित्वात्‌ इतरत्‌ आश्रमवर्तित्वं ज्यायो विद्यासाधनम्‌, श्रुतिस्मृतिसंदृब्धत्वात्‌; श्रुतिलिङ्गाच्च-- `
तेनेति ब्रह्मवि्पुण्यकृत्तेजस च ' इति; ` अनाश्रमी न तिष्ठेत दिनमेकमपि द्विजः । संवत्सरमनाश्रमी स्थित्वा
कृच्छ्रमेकं चरेत्‌ ' इति च स्मृतिलिङ्गात्‌ ||

तद्भूतस्य तु नातद्‌भावो जैमिनेरपि नियमातद्रूपाभावेभ्यः ।। 3.4.40

तद्भूताधिकरणम्‌ ।। 3.4.40 ।।

सन्ति ऊर्ध्वरेतस आश्रमा इति स्थापितम्‌; तांस्तु प्राप्तस्य कर्थवित्‌ ततः प्रच्युतिरस्ति, नास्ति वेति संशयः ।
पूर्वधर्मस्वनुष्ठानचिकीर्षया वा रागादिवशेन वा प्रच्युतोऽपि स्यात्‌ विशेषाभावादित्येवं प्राप्ते, उच्यते-तद्भूतस्य तु
प्रतिपन्नोर्ध्वरेतोभावस्य न कर्थविदपि अतद्‌भावः, न ततः प्रच्युतिः स्यात्‌; कुतः? नियमातद्रूपाभावेभ्यः । तथा हि---
अत्यन्तमात्मानमाचार्यकुलेऽवसादयन्‌ ' इति, ` अरण्यमियादिति पदं ततो न पुनरेयादित्युपनिषत्‌ ' इति, `
आचार्येणाभ्यनुज्ञात चतुणमिकमाश्रमम्‌ । आ विमोक्षाच्छरीरस्य सोऽनुतिष्ठेद्यथाविधि ' इति च एवंजातीयको नियमः
प्रच्युत्यभावं दर्शयति । यथा च ` ब्रह्मचर्य समाप्य गृही भवेत्‌ ' ` ब्रह्मच्यादिव प्रव्रजेत्‌ ' इति च एवमादीनि
आरोहरूपाणि वचांस्युपलभ्यन्ते, नैवं प्रत्यवरोहरूपाणि । न चैवमाचाराः शिष्टा विद्यन्ते । यत्तु
पूर्वधर्मस्वनुष्टानचिकीर्षया प्रत्यवरोहणमिति, तदसत्‌--- श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात्‌ ' इति स्मरणात्‌,
न्यायाच्च-- यो हि यं प्रति विधीयते स तस्य धर्मः, न तु यो येन स्वनुष्ठातुं शक्यते, चोदनालक्षणत्वाद्धर्मस्य । न च
रागादिवशात्परच्युतिः, नियमशास्त्रस्य बलीयस्त्वात्‌ । जेमिनेरपीति अपिशब्देन जेमिनिबादरायणयोरत्र संप्रतिपत्ति
शास्ति प्रतिपत्तिदा््याय ।।

न चाधिकारिकमपि पतनानुमानात्तदयोगात्‌ ।। 3.4.41 ||

आधिकारिकाधिकरणम्‌ ।। 3.4.41 ।।

यदि नैष्ठिको ब्रह्मचारी प्रमादादवकीर्यत, किं तस्य ` ब्रह्मचार्यवकीर्णी नैः ऋतं गर्दभमालभेत ' इत्येतत्प्रार्या चेत्तं
स्यात्‌, उत नेति । नेत्युच्यते; यदपि अधिकारलक्षणे निर्णीतं प्रार्या चेत्तम्‌ ` अवकीर्णिपशु च
तद्वदाधानस्याप्राप्तकालत्वात्‌ ' इति, तदपि न नैष्ठिकस्य भवितुमर्हति; किं कारणम्‌ ? ` आरूढो नैष्ठिकं धर्म यस्तु
प्रच्यवते पुनः । प्रार्या चेत्तं न पश्यामि येन शुध्येत्स आत्महा ' इति अप्रतिसमाधेयपतनस्मरणात्‌ छिन्नशिरस इव
प्रतिक्रियानुपपत्ते; उपकुर्वाणस्य तु तादृक्पतनस्मरणाभावादुपपद्यते तब्प्रार्या चेत्तम्‌ ।।

उपपूर्वमपि त्वेके भावमशनवत्तदुक्तम्‌ ।। 3.4.42 ।।

|| 3.4.42 ।।

अपि तु एके आचार्या उपपातकमेवेतदिति मन्यन्ते; यत्‌ नैष्ठिकस्य गुरुदारादिभ्योऽन्यत्र ब्रह्मचर्य विशीर्येत, न तत्‌
महापातकं भवति, गुरुतल्पादिषु महापातकेष्वपरिगणनात्‌; तस्मात्‌ उपकुर्वाणवत्‌ नैष्ठिकस्यापि प्रार्या चत्तस्य
भावमिच्छन्ति, ब्रह्मचारित्वाविशेषात्‌ अवकीर्णित्वाविशेषाच्व; अशनवत्‌-यथा ब्रह्मचारिणो मधुमांसाशाने व्रतलोपः पुनः
संस्कार च, एवमिति । ये हि प्रार्या चेत्तस्याभावमिच्छन्ति, तेषां न मूलमुपलमभ्यते; ये तु भावमिच्छन्ति,

तेषां ` ब्रह्मचार्यवकीर्णी ' इत्येतदविशेषश्रवणं मूलम्‌; तस्मात्‌ भावो युक्ततरः; तदुक्तं प्रमाणलक्षणे--` समा विप्रतिपत्तिः
स्यात्‌ ' ` शास्त्रस्था वा तन्निमित्तत्वात्‌ ' इति; प्रार्या चत्ताभावस्मरणं तु एवं सति यत्नगौरवोत्पादनार्थमिति
व्याख्यातव्यम्‌ । एवं भिष्चुवेखानसयोरपि-- ` वानप्रस्थो दीक्षाभेदे कृच्छं द्वादशरात्रं चरित्वा महाकक्षं वर्धयेत्‌ ' `
भिक्ु्वानिप्रस्थवत्सोमवृद्धिवर्ज स्वशास्त्रसंस्कार च ' इत्येवमादि प्रार्या चेत्तस्मरणम्‌ अनुसर्तव्यम्‌ ||

बहिस्तूभयथाऽपि स्मृतेराचाराच्च ।। 3.4.43 ।।

वहिरधिकरणम्‌ ।। 3.4.43 ।।

यदि ऊर्ध्वरेतसां स्वाश्रमेभ्यः प्रच्यवनं महापातकम्‌, यदा वा उपपातकम्‌, उभयथापि शिष्टेस्ते बहिष्कर्तव्याः-- `
आरूढो नैष्ठिकं धर्म यस्तु प्रच्यवते पुनः । प्रार्या चेत्तं न पश्यामि येन शुध्येत्स आत्महा ' इति, ` आरूढपतितं विद्र

मण्डलाच्च विनिःसृतम्‌ । उद्बद्धं कृमिदष्टं च स्पृष्ट्वा चान्द्रायणं चरेत्‌ ' इति च एवमादिनिन्दातिशयस्मृतिभ्यः,
शिष्टाचाराच्च-- न हि यज्ञाध्ययनविवाहादीनि तैः सह आचरन्ति शिष्टाः ।।

स्वामिनः फलश्रुतेरित्यात्रेयः ।। 3.4.44 ।।

स्वाम्यधिकरणम्‌ ।। 3.4.44 ।।

अङ्गेषुपासनेषु संशयः--- किं तानि यजमानकर्माणि आहोस्वित्‌ ऋत्विक्कर्माणीति । किं तावत्प्राप्तम्‌ ?
यजमानकर्माणीति; फलश्रुतेः; फलं हि श्रूयते-- ` वर्षति हास्मै वर्षयति ह य एतदेवं विद्दान्वृष्टौ पञ्चविधं सामोपास्ते
, = लल धिकृतत्वात्‌, अधिकृताधिकारत्वाच्च एवंजातीयकस्य; फलं

इत्यादि; तच्च स्वामिगामि न्याय्यम्‌, तस्य साङ्गे प्रयोगेऽधिकृतत्वात्‌, अधिकृताधिकारत्वाच्च एवं ; फलं
च कर्तरि उपासनानां श्रूयते-- ` वर्षत्यस्मे य उपास्ते ' इत्यादि । ननु ऋत्विजोऽपि फलं दृष्टम्‌ ` आत्मने वा
यजमानाय वा यं कामं कामयते तमागायति ' इति---न, तस्य वाचनिकत्वात्‌ । तस्मात्‌ स्वामिन एव फलवत्सु
उपासनेषु कर्तृत्वम्‌--इत्यात्रेय आचार्यो मन्यते ।।

आर्व्विज्यमित्योडुलोमिस्तस्मे हि परिक्रियते ।। 3.4.45 ।।

|| 3.4.45 ||

नैतदस्ति-- स्वामिकर्माण्युपासनानीति; ऋत्विक्कर्माण्येतानि स्युः-- इत्योडुलोमिराचार्यो मन्यते; किं कारणम्‌ ? तस्मे
हि साङ्गाय कर्मणे यजमानेन ऋत्विक्‌ परिक्रियते; तत्म्रयोगान्तःपातीनि च उद्‌गीथाद्युपासनानि
अधिकृताधिकारत्वात्‌; तस्मात्‌ गोदोहनादिनियमवदेव ऋत्विम्मिनिर्व्त्यैरन्‌; तथा च ` तं ह बको दाल्भ्यो विदांचकार
स ह नैमिशीयानामुद्‌गाता बभूव ' इत्युद गातृकर्तृकतां विज्ञानस्य दर्शयति । यत्तूक्तं कर्त्र्रियं फलं श्रूयत इति-- नैष
दोषः, परार्थत्वादृत्विजः अन्यत्र वचनात्‌ फलसंबन्धानुपपत्तेः ।।

श्रुते च || 3.4.46 ||

|| 3.4.46 ।।

` यां वै कांचन यज्ञ ऋत्विज आशिषमाशासत इति यजमानायैव तामाशासत इति होवाच ' इति, ` तस्मादु
हैवंविदुद्गाता ब्रूयात्कं ते काममागायानि ' इति च ऋत्विक्कर्तृकस्य विज्ञानस्य यजमानगामि फलं दर्शयति । तस्मात्‌
अङ्गोपासनानामृत्विक्कर्मत्वसिद्धिः ||

सहकार्यन्तरविधिः पक्षेण तृतीयं तदतो विध्यादिवत्‌ ।। 3.4.47 ||

सहकार्यन्तर विध्यधिकरणम्‌ ।। 3.4.47 ।।

` तस्मादुब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेद्बाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्याथ मुनिरमौनं च मौनं च निर्विद्याथ
ब्राह्मणः ' इति बृहदारण्यके श्रूयते । तत्र संशयः-- मौनं विधीयते, न वेति । न विधीयत इति तावत्प्राप्तम्‌, ` बाल्येन
तिष्ठासेत्‌ ' इत्यत्रैव विधेरवसितत्वात्‌; न हि ` अथ मुनिः ' इत्यत्र विधायिका विभक्तिरुपलभ्यते; तस्मादयमनुवादो
युक्तः; कुतः प्राप्तिरिति चेत्‌-- मुनिपण्डितशब्दयोज्ञानार्थत्वात्‌ ` पाण्डित्यं निर्विद्य ' इत्येवं प्राप्तं मौनम्‌ । अपि च `
अमौनं च मौनं च निर्विद्याथ ब्राह्मणः ' इत्यत्र तावत्‌ न ब्राह्मणत्वं विधीयते, प्रागेव प्राप्तत्वात्‌; तस्मात्‌ ` अथ ब्राह्मणः
' इति प्रशंसावादः, तथेव ` अथ मुनिः ' इत्यपि भवितुमर्हति, समाननिर्देशत्वादित्येवं प्राप्ते--

बरूमः--- सहकार्यन्तर विधिरिति । विद्यासहकारिणो मौनस्य बाल्यपाण्डित्यवद्विधिरेव आश्रयितव्यः, अपूर्वत्वात्‌ । ननु

पाण्डित्यशब्देनेव मौनस्यावगतत्वमुक्तम्‌-- नैष दोषः, मुनिशब्दस्य ज्ञानातिशयार्थत्वात्‌, मननान्मुनिरिति च
व्युत्पत्तिसंभवात्‌, ` मुनीनामप्यहं व्यासः ' इति च प्रयोगदर्शनात्‌ । ननु मुनिशब्द उत्तमाश्रमवचनोऽपि श्रूयते `
गार्हस्थ्यमाचार्यकुलं मौनं वाचनप्रस्थम्‌ ' इत्यत्र--न, ` वाल्मीकिर्मुनिपुंगवः ' इत्यादिषु व्यभिचारदर्शनात्‌;
इतराश्रमसंनिधानाच्चु पारिशेष्यात्‌ तत्र उत्तमाश्रमोपादानम्‌, ज्ञानप्रधानत्वादुत्तमाश्रमस्य । तस्मात्‌ बाल्यपाण्डित्यापेक्षया
तृतीयमिदं मौनं ज्ञानातिशयरूपं विधीयते । यत्तु बाल्य एव विधिपर्यवसानमिति, तथापि अपूर्वत्वान्मुनित्वस्य
विधेयत्वमाश्रीयते-मुनिः स्यादिति; निर्वेदनीयत्वनिर्देशादपि मौनस्य बाल्यपाण्डित्यवद्विधेयत्वाश्रयणम्‌ । तद्वतः
विद्यावतः संन्यासिनः; कथं च विद्यावतः संन्यासिन इत्यवगम्यते ? तदधिकारात्‌---आत्मानं विदित्वा पुत्राद्येषणाभ्यो
व्युत्थाय ` अथ भिक्षाचर्यं चरन्ति ' इति । ननु सति विद्याव्््वे प्राप्नोत्येव तत्रातिशयः, किं मौनविधिना--इत्यत आह-
--पक्षेणेति । एतदुक्तं भवति--यस्मिन्पक्षे भेददर्शनप्राबल्यात्‌ न प्राप्नोति, तस्मिन्‌ एष विधिरिति । विध्यादिवत्‌--
यथा ` दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत ' इत्येवंजातीयके विध्यादौ सहकारित्वेन अग्न्यन्वाधानादिकम्‌ अङ्गजातं
विधीयते, एवम्‌

अविधिप्रधानेऽपि अस्मिचिद्यावाक्ये मौनविधिरित्यर्थः ।।

एवं बाल्यादिविशिष्टे कैवल्याश्रमे श्रुतिमति विद्यमाने, कस्मात्‌ छान्दोग्ये गृहिणा उपसंहारः ` अभिसमावृत्य कुटुम्बे '
इत्यत्र ? तेन हि उपसंहरन्‌ तद्विषयमादरं दर्शयति-- इत्यत उत्तरं पठति--

कृत्स्नभावात्तु गृहिणोपसंहारः ।। 3.4.48 ।।
|| 3.4.48 ||

तु-शब्दो विशेषणार्थः; कृत्स्नभावोऽस्य विशेष्यते; बहुलायासानि हि बहून्याश्रमकर्माणि यज्ञादीनि तं प्रति
कर्तव्यतयोपदिष्टानि, आश्रमान्तरकर्माणि च यथासंभवमहिंसेद्ियसंयमादीनि तस्य विद्यन्ते । तस्मात्‌ गृहमेधिना
उपसंहारो न विरुध्यते ||

मौनवदितरेषामप्युपदेशात्‌ ।। 3.4.49 ।।

| ३.4.49 ।।

यथा मौनं गार्हस्थ्यं च एतावाश्रमौ श्रुतिमन्तौ, एवमितरावपि वानप्रस्थगुरुकुलावासौ; दर्शिता हि पुरस्ताच्छरुतिः-- `
तप एव द्वितीयो ब्रह्मचार्याचार्यकुलवासी तृतीयः ' इत्याद्या । तस्मात्‌ चतुर्णामप्याश्रमाणाम्‌ उपदेशाविशेषात्‌ तुल्यवत्‌
विकल्पसमुच्चयाभ्यां प्रतिपत्तिः । इतरेषामिति दयोराश्रमयोर्बहुवचनं वृत्तिभे दापेक्षया अनुष्ठातृभेदापेक्षया वा-- इति
द्रष्टव्यम्‌ ।।

अनाविष्कुर्वन्नन्वयात्‌ ।। 3.4.50 ।।

अनाविष्कराधिकरणम्‌ ।। 3.4.50 ।।

` तस्माद्ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेत्‌ ' इति बाल्यमनुष्टेयतया श्रूयते; तत्र बालस्य भावः कर्म वा
बाल्यमिति तद्धिते सति, बालभावस्य वयोविशेषस्य इच्छया संपादयितुमशक्यत्वात्‌, यथोपपादमूत्रपुरीषत्वादि
बालचरितम्‌, अन्तर्गता वा भावविशुद्धिः अप्ररूढद्रियत्वं दम्भादिरहितत्वं वा बाल्यं स्यादिति संशयः । किं
तावत्प्राप्तम्‌ ? कामचारवादभक्षता यथोपपादमूत्रपुरीषत्वं च प्रसिद्धतरं लोके बाल्यमिति तद्ग्रहणं युक्तम्‌ । ननु
पतितत्वादिदोषप्राप्तर्न युक्तं कामचारताद्याश्रयणम्‌-- न; विद्यावतः संन्यासिनो वचनसामर्थ्यात्‌ दोषनिवृक्तिः,
पशुहिंसादि षिवेत्येवं प्राप्ते--

अभिधीयते--न, वचनस्य गत्यन्तरसंभवात्‌; अविरुद्धे हि अन्यस्मिन्‌ बाल्यशब्दाभिलप्ये लभ्यमाने, न

विध्यन्तरव्याघातकल्पना युक्ता; प्रधानोपकाराय च अङ्गं विधीयते; ज्ञानाभ्यास च प्रधानमिह यतीनामनुष्टेयम्‌; न च
सकलायां बालचर्यायामङ्गीक्रियमाणायां ज्ञानाभ्यासः संभाव्यते; तस्मात्‌ आन्तरो भावविशेषो बालस्य
अप्ररूढेन्द्रियत्वादिः इह बाल्यमाश्रीयते; तदाह--- अनाविष्ठुर्वत्निति । ज्ञानाध्ययनधार्मिकत्वादिभिः
आत्मानमविख्यापयन्‌ दम्भदर्पादिरहितो भवेत्‌--यथा बालः अप्ररूढेद्दियतया न परेषाम्‌ आत्मानमाविष्कर्तुमीहते,
तद्वत्‌ । एवं हि अस्य वाक्यस्य प्रधानोपकार्यर्थानुगम उपपद्यते; तथा च उक्तं स्मृतिकारैः--- ` य॑ न सन्तं न चासन्तं
नाश्रुतं न बहुश्रुतम्‌ । न सुवृत्तं न दुर्वृत्तं वेद का चत्स ब्राह्मणः ।। गूढधमश्रितो विद्रानज्ञातचरितं चरेत्‌ ।
अन्धवज्जडवच्चापि मूकवच्च महीं चरेत्‌ ' ` अव्यक्तलिङ्गोऽव्यक्ताचारः ' इति चैवमादि ।।

एेहिकमप्यप्रस्तुतप्रतिवन्धे तददर्शनात्‌ ।। 3.4.51 ||

एेहिकाधिकरणम्‌ ।। 3.4.51 ।|

` सवपिक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत्‌ ' इत्यत आरभ्य उच्चावचं विद्यासाधनमवधारितम्‌; तत्फलं विद्या सिध्यन्ती किमिहेव
जन्मनि सिध्यति, उत कदाचित्‌ अमुत्रापीति चिन्त्यते । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? इहैवेति; किं कारणम्‌ ? श्रवणादिपूर्विका
हि विद्या; न चरका चत्‌ अमुत्र मे विद्या जायतामित्यनुसंधाय श्रवणादिषु प्रवर्तते; समान एव तु जन्मनि विद्याजन्म
अभिसंधाय एतेषु प्रवर्तमानो दृश्यते । यज्ञादीन्यपि श्रवणादिद्वारेणैव विद्यां जनयन्ति, प्रमाणजन्त्यत्वाद्विद्यायाः ।
तस्मादैहिकमेव विद्याजन्मेत्येवं प्राप्ते--

वदामः--- एेहिकं विद्याजन्म भवति, असति प्रस्तुतप्रतिबन्ध इति । एतदुक्तं भवति-- यदा प्रक्रान्तस्य विद्यासाधनस्य
र्का चत्प्रतिबन्धो न क्रियते उपस्थितविपाकेन कर्मान्तरेण, तदा इहैव विद्या उत्पद्यते; यदा तु खलु त्प्रतिबन्धः
क्रियते तदा अमृत्रेति । उपस्थितविपाकत्वं च कर्मणो देशकालनिमित्तोपनिपाताद्‌भवति; यानि च एकस्य कर्मणो
विपाचकानि देशकालनिमित्तानि, तान्येव अन्यस्यापीति न नियन्तुं शक्यते; यतो विरुद्धफलान्यपि कर्माणि भवन्ति ।
शास्त्रमपि अस्य कर्मण इदं फलमित्येतावति पर्यवसितं न देशकालनिमित्तविशेषमपि संकीर्तयति ।
साधनवीर्यविशेषात्तु अतीन्द्रिया कस्यचिच्छक्तिराविर्भवति, तत्प्रतिबद्धा परस्य तिष्ठति । न च अविशेषेण विद्यायाम्‌,
अभिसंधिर्नोत्पद्यते--- इह अमुत्र वा मे विद्या जायतामिति, अभिसंधेर्निरङ्कुशत्वात्‌ । श्रवणादिद्वारेणापि विद्या
उत्पद्यमाना प्रतिबन्धक्षयापक्षयैव उत्पद्यते । तथा च श्रुतिः दुर्बोधत्वमात्मनो दर्शयति-- ` श्रवणायापि बहुभिर्यो न
लभ्यः श्रृण्वन्तोऽपि बहवो य॑ न विद्युः । आ चर्योऽस्य वक्ता कुशलोऽस्य लब्धा चर्यो ज्ञाता कुशलानुशिष्टः ' इति ।
गर्भस्थ एव च वामदेवः प्रतिपेदे ब्रह्मभावमिति वदन्ती जन्मान्तरसंचितात्‌ साधनात्‌ जन्मान्तरे विद्योत्पत्ति दर्शयति; न
हि गर्भस्थस्यैव एेहिकं किचित्साधनं संभाव्यते । स्मृतावपि-- ` अप्राप्य योगसंसिद्धि कां गतिं कृष्ण गच्छति '!
इत्यर्जुनेन पृष्टो भगवान्वासुदेवः ` न हि कल्याणकृर्त्का चेदर्गति तात गच्छति ' इत्युक्त्वा, पुनस्तस्य पुण्यलोकप्राप्ति
साधुकुले संमूति च अभिधाय, अनन्तरम्‌ ` तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम्‌ ' इत्यादिना `
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌ ' इत्यन्तेन एतदेव दर्शयति । तस्मात्‌ एेहिकम्‌ आमुषिकं वा विद्याजन्म
प्रतिबन्धक्षयापेक्षयेति स्थितम्‌ ।।

य |

एवं मुक्तिफलानियमस्तदवस्थावधृतेस्तदवस्थावघृतेः ।। 3.4.52 ।।
मुक्तिफलाधिकरणम्‌ ।। 3.4.52 ||

यथा मुमृक्षोर्विद्यासाधनावलम्बिनः साधनवीर्यविशेषाद्विद्यालक्षणे फले एेहिकामुषिकफलत्वकृतो विशेषप्रतिनियमो दृष्टः,
एवं मुक्तिलक्षणेऽपि उत्कर्षापकर्षकृत र्का चद्विशेषप्रतिनियमः स्यात्‌--इत्याशङ्क्य, आह-- मुक्तिफलानियम इति । न
खलु मुक्तिफले का चत्‌ एवंभूतो विशेषप्रतिनियम आशङ्कितव्यः; कुतः ? तदवस्थावधृतेः--- मुक्त्यवस्था हि
सर्ववेदान्तेष्वेकरूपैव अवधार्यते; ब्रह्मैव हि मुक्त्यवस्था; न च ब्रह्मणोऽनेकाकारयोगोऽस्ति, एकलिङ्गत्वावधारणात्‌--
` अस्थूलमनणु ' ` स एष नेति नेत्यात्मा ' ` यत्र नान्यत्पश्यति ' ` ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्तात्‌ ' ` इदं सर्वं यदयमात्मा ' `
स वा एष महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्म ' ` यत्र त्वस्य सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्‌ ' इत्यादिश्रुतिभ्यः
| अपि च विद्यासाधनं स्ववीर्यविशेषात्‌ स्वफल एव विद्यायां कंचिदतिशयमासञ्जयेत्‌, न विद्याफले मुक्तौ; तद्धि

असाध्यं नित्यसिद्धस्वभावमेव विद्यया अधिगम्यत इत्यसकृदवादिष्म । न च तस्यामप्युत्कर्षनिकर्षात्मकोऽतिशय
उपपद्यते, निकृष्टाया विद्यात्वाभावात्‌; उत्कृष्टेव हि विद्या भवति; तस्मात्‌ तस्यां चिराचिरोत्पत्िरूपोऽतिशयो भवन्‌
भवेत्‌ । न तु मुक्तो काचित्‌ अतिशयसंभवोऽस्ति । विद्याभेदामावादपि तत्फलमेदनियमाभावः, कर्मफलवत्‌; न हि
मुक्तिसाधनभूताया विद्यायाः कर्मणामिव भेदोऽस्ति । सगुणासु तु विद्यासु ` मनोमयः प्राणशरीरः ' इत्याद्यासु
गुणावापोद्रापवशाद्भेदोपपत्तौ सत्याम्‌, उपपद्यते यथास्वं फलभेदनियमः, कर्मफलवत्‌--तथा च लिङ्गदर्शनम्‌--` तं
तथा यथोपासते तदेव भवति ' इति; नैवं निर्मुणायां विद्यायाम्‌, गुणाभावात्‌; तथा च स्मृतिः-- ` न हि गतिरधिकास्ति
कस्यचित्सति हि गुणे प्रवदन्त्यतुल्यताम्‌ ' इति । तदवस्थावधृतेस्तदवस्थावधृतेरिति पदाभ्यासः अध्यायपरिसमाप्ति
द्योतयति ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्दभगव-
त्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
तृतीयोऽध्यायः ।।

आवृत्यधिकरणम्‌ ।। 4.1.1 ।।

` आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| चतुर्थोऽध्यायः ||
|| प्रथमः पादः ||

आवृत्तिरसकृदुपदेशात्‌ ।। 4.1.1 ||

व्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः

विजिज्ञासितव्यः ' इति च एवमादिश्रवणेषु संशयः-- किं सकृत्म्रत्ययः कर्तव्यः,
? सकृत्प्रत्ययः स्यात्‌, प्रयाजादिवत्‌
कृतो भवेत्‌ । ननु

तावत्प्राप्तम्‌
क्रियमाणायाम्‌

तव्यः ' ` तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ' ` सोऽन्वेष्टव्यः स

याम्‌ अशास्त्रार्थः कृत

, तावता शास्त्रस्य कृता
नु असकृदुपदेशा उदाहृताः

< ` श्रोतव्यो

श्रयमाणाया

आहोस्वित्‌ आवृत््येति । कि
र्थत्वात्‌; अ

हि आवृत्तौ

व्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः

प

इत्येवमादयः--- एवमपि यावच्छब्दमावर्तयेत्‌- सकृच्छरूवणं सकृन्मननं सकृन्निदिध्यासनं चेति, नातिरिक्तम्‌ ।

सकृदुपदेशेषु तु ` वेद ' ` उपासीत ' इत्येवमादिषु अनावृत्तिरित्येवं प्राप्ते
असकृदुपदेशात्‌-- ` श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ' इत्येवंजातीयको

प्त, ब्रूमः--- प्रत्यावृत्तिः कर्तव्या; कुतः ?

हि असकृदुपदेशः प्रत्ययावृत्ति सूचयति ।

ननु उक्तम्‌-- यावच्छब्दमेव आवर्तयेत्‌, नाधिकमिति-- न, दर्शनपर्यवसानत्वादेषाम्‌; दर्शनपर्यवसानानि हि

श्रवणादीन्यावर्त्यमानानि दृष्टार्था

उपासनं निदिध्यासनं च-- इत्यन्तर्णीतावृत्तिगुणेव

भवन्ति-- यथा अवघातादीनि तण्डुलादि

इति

-

विदिनोपक्रम्य उपासिनोपसंहरति
शाधि यां देवतामुपास्से ' इति; क्वचिच्च उपासिनोपक्रम्य विदिनोपसंहरति, यथा-- ` मनो ब्रह्मेत्युपासीत
भाति च तपति च कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन य एवं वेद ' इति । तस्मात्सकृदुपदेशेष्वपि

पति
५1

५

च-- यस्तात्पर्येण

वृत्तिगुणेव क्रिया अभिधीयते; तथा

त्पर्येण गुर्वादीननुवर्तते, स एवमुच्यते; तथा

दिनिष्पत्तिपर्यवसानानि
हि लोके ` गुरुमुपास्ते ' ` राजानमुपास्ते !

हि, तद्वत्‌ । अपि च

` ध्यायति प्रोषितना

प्रति सोत्कण्ठा, सा एवमभिधीयते । विद्युपास्त्यो

त्यो च वेदान्तेषु अव्यतिरेकेण

नाथा पतिम्‌ ' इति

रेकेण प्रयोगो दृश्य

५

गते

=

-- या निरन्तरस्मरणा
क्वचित

, यथा-- ` यस्तदेद

देद यत्स वेद स मयैतदुक्तः

: ' इत्यत्र ` अनु म एतां भगवो देवतां

सीत ' इत्यत्र `

असकृदुपदेशस्तु आवृत्तैः सूचकः ।|

|| 4.1.2 ||

लिङ्गाच्च ।। 4.1.2 ।।

त्सकृदुपदेशेष्वपि आवृत्तिसिद्धिः ।

लिङ्गमपि प्रत्ययावृत्ति प्रत्याययति । तथा हि--उद्‌ गीथविज्ञानं प्रस्तुत्य, ` आदित्य उद्‌ मीथः ' इत्येतत्‌
एकपुत्रतादोषेणापोद्य, ` रश्मीस्त्वं पर्यावर्तयात्‌ ' इति रस्मिबहूत्वविज्ञानं बहुपुत्रताये विदधत्‌ सिद्धवत्प्रत्ययावृक्ति

दर्शयति; तत्सामान्यात्‌ सर्वप्रत्ययेष्वावृत्तिसिद्धिः ।।

अत्राह--भवतु नाम साध्यफलेषु प्रत्ययेष्वावृत्तिः, तेष्वावृत्तिसाध्यस्यातिशयस्य

ष्वावृत्तिसाध्यस्यातिशयस्य संभवात्‌; यस्तु परब्रह्मविषयः प्रत्ययो

नित्यशुद्धवुद्धमुक्तस्वभावमेव आत्मभूतं परं ब्रह्म समर्पयति, तत्र किमर्था आवृत्तिरिति । सकृच्छरुतौ च

ब्रह्मात्मत्वप्रतीत्यनुपपत्तेरावत्त्यभ्युपगम इति चेत्‌, न
वाक्यं सकृच्छरयमाणं ब्रह्मात्मत्वप्रतीति नोत्पादयेत्‌ ततस्तदेव

, आवृत्तावपि तदनुपपत्तेः; यदि

हि ` तत्त्वमसि ' इत्येवंजातीयकं

स्त

देव आवर्त्यमानमुत्पादयिष्यतीति का प्रत्याशा स्यात्‌

अथोच्येत-- न केवलं वाक्यं कंचिद

तथाप्यावत्त्यानर्थक्यमेव; सापि

र्थं साक्षात्कर्तुं शक्नोति; अतो युक्त्यपेक्षं वाक्यमनुभावयिष्यति ब्रह्मात्मत्वमिति--

युक्तिः सकृत्म्वृत्तैव स्वमर्थमनुभावयिष्यति । अथापि स्यात्‌- युक्त्या वाक्येन च

सामान्यविषयमेव विज्ञानं क्रियते, न विशेषविषयम्‌;

यथा ` अस्ति मे हृदये शूलम्‌ ' इत्यतो

वाक्यात्‌ गात्रकम्पादिलिङ्गाच्च शूलसद्भावसामान्यमेव

न्यमेव परः प्रतिपद्यते, न

विशेषमनुभवति-- यथा स एव शूली

; विशेषानुभव च अविद्याया निवर्तकः;

तावन्मात्रे क्रियमाणे विशेषविज्ञानोत्पत्यसंभवात्‌;

तदर्था आवृत्तिरिति चेत्‌-- न, असकृदपि
न हि सकृत्प्युक्ताभ्यां शास्त्रयुक्तिभ्यामनवगतो विशेषः शतकृत्वोऽपि

प्रयुज्यमानाभ्यामवगन्तुं शक्यते; तस्मात्‌ यदि शास्त्रयुक्तिभ

-यां विशेषः प्रतिपाद्येत

पाद्यत, यदि वा सामान्यमेव, उभयथापि

सकृत्प्रवृत्ते एव ते स्वकार्य कुरुत इति आवृत््यनुपयोगः
इति शक्यते नियन्तुम्‌, विचित्रप्रज्ञत्वात्प्रतिपत्तृणाम्‌

त त

न च सकृत्प्युक्ते शास्त्रयुक्ती

स्त्रयुक्ती कस्यविदप्यनुभवं नोत्पादयत

। अपि च अनेकांशोपेते लौकिके पदा

र्थे सामान्यविशेषवति

एकेनावधानेन एकमंशमवधारयति, अपरेण अपरम्‌-- इति स्यादप्यभ्यासोपयोगः, यथा दीर्घप्रपाठकग्रहणादिषु; न तु

निर्विशेषे ब्रह्मणि सामान्यविशेषरहिते चैतन्यमात्रात्मके

अत्रोच्यते-- भवेदावृत्त्यानर्थक्यं तं प्रति, यः `

त्मके प्रमोत्पत्तावभ्यासापेक्षा युक्तेति ।।

शक्नोति, तं प्रति उपयुज्यत एव आवृत्तिः । तथा हि च्छान्दोग्ये-- ` तत्त्वमसि श्वेतकेतो ' इत्युपदिश्य, `

तत्त्वमसि ' इति सकृदुक्तमेव ब्रह्मात्मत्वमनुभवितुं शक्नुयात्‌; यस्तु न

मा भगवान्विज्ञापयतु ' इति

भूय एव

पुनः पुनः परिचोद्यमानः तत्तदाशङ्काकारणं निराकृत्य, ` तत्त्वमसि '

इत्येवासकृदुपदिशति; तथा च ` श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ' इत्यादि दर्शितम्‌ । ननु उक्तम्‌- सकृच्छरुतं चेत्‌

तत्त्वमसिवाक्यं स्वमर्थमनुभावयितुं न शक्नोति, तत आवर्त्यमानमपि नैव शक्ष्यतीति-- नैष दोषः; न हि दृष्टेऽनुपपन्नं
नाम; दृश्यन्ते हि सकृच्छरुताद्राक्यात्‌ मन्दप्रतीतं वाक्यार्थं आवर्तयन्तः तत्तदाभासव्युदासेन

९

च ` तत्त्वमसि ' इत्येतद्वाक्यं त्वंपदार्थस्य तत्पदार्थभावमाचष्टे; तत्पदेन च प्रकृतं सत्‌
` सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ' ` विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ' `

जन्मादिकारणमभिघधीयते--

सेन सम्यक्प्रतिपद्यमानाः । अपि

ब्रह्म ईक्षितृ जगतो

अदृष्टं द्रष्ट ' ` अविज्ञातं

विज्ञातृ ' `

अजमजरममरम्‌ ' `
निवर्तिताः

अस्थूलमनण्वहस्वमदीर्घम्‌ ' इत्यादिशास्त्रसिद्धम्‌; तत्र
तताः; अस्थूलादिशब्दै च स्थौल्यादयो द्रव्यधर्माः; विज्ञानादिशब्दे च चैतन्यप्रकाशात्मकत्वमुक्तम्‌; एष

त्र अजादिशब्दैर्जन्मादयो भावविका

रा

व्यावृत्तसर्वसंसारधर्मकोऽनुभवात्मको ब्रह्मसंज्ञकस्तत्पदार्थो वेदान्ताभियुक्तानां प्रसिद्धः; तथा त्वंपदार्थोऽपि प्रत्यगात्मा

श्रोता देहादारभ्य प्रत्यगात्मतया संभाव्यमानः चैतन्यपर्यन्तत्वेनावधारितः; तत्र येषाम्‌ एतौ पदार्थौ

अज्ञानसंशयविपर्ययप्रतिबद्धौ , तेषां ` तत्त्वमसि

' इत्येतद्वाक्यं स्वार्थे प्रमां नोत्पादयितुं शक्नोति,

पदार्थज्ञानपूर्वकत्वाद्वाक्यार्थज्ञानस्य-- इत्यतः,

तान्प्रति एष्टव्यः पदार्थविवेकप्रयोजनः शास्त्रयुक्त्यभ्यासः । यद्यपि च

प्रतिपत्तव्य आत्मा निरंशः, तथापि अध्यारोपितं तस्मिन

बह्वंशत्वं देहेद्दरियमनोदुद्धिविषयवेदनादिलः

क्षणम्‌; तत्र एकेन

अवधानेन एकमंशमपोहति, अपरेण अपरम्‌-- इति

युज्यते तत्र क्रमवती प्रतिपत्तिः; तत्तु पूर्वरूपमेव आत्मप्रतिपत्तेः ।

येषां पुनः निपुणमतीनां न अज्ञानसंशयविपर्ययलक्षणः पदार्थ

विषयः प्रतिबन्धोऽस्ति, ते

तत्त्वमसिवाक्यार्थम्‌ अनुभवितुमिति, तान्प्रति आवृत्त्यानर्थक्यमिष्टमेव; सकृदुत्पन्नैव हि आत्मप्रतिपत्तिः

शक्नुवन्ति सकृदुक्तमेव

: अविद्यां

निवर्तयतीति, नात्र काचिदपि क्रमोऽभ्युपगम्यते

। सत्यमेवं युज्येत, यदि

आत्मनो दुःखित्वादिप्रतिपत्तिः

कस्यचित्‌ एवं प्रतिपत्तिभवेत्‌; बलवती हि

ठ ः; अतो न दुःखित्वाद्यभावं का चेत्म्रतिपद्यत इति चेत्‌-- न, देहाद्यभिमानवत्‌

दुःखित्वाद्यभिमानस्य मिथ्याभिमानत्वोपपत्तेः; प्रत्यक्षं हि देहे छिद्यमाने दह्यमाने वा ` अहं छिद्य दद्य ' इति च

मिथ्याभिमानो दृष्टः; तथा बाह्यतरेष्वपि पुत्रमित्रादिषु संतप्यमानेषु ` अहमेव संतप्ये

' इत्यध्यारोपो दृष्टः; तथा

दुःखित्वाद्यभिमानोऽपि स्यात्‌
चैतन्यस्य तु

सुषुप्तेऽपि अनुवृत्तिमामनन्ति--- ` यद्व तन्न पश्यति पश्यन्वै तन्न पश्यति

देहादिवदेव चैतन्याद्बहिरुपलभ्यमानत्वादुःखित्वादीनाम्‌, सुषुप्तादिषु च अननुवृत्तेः;

सर्वदुःखविनिर्मुक्तेकयैतन्यात्मको

न्यात्मकोऽहमित्येष आत्मानुभवः । न च

इत्यादिना; तस्मात्‌

एवम्‌ आत्मानमनुभ

वतः

किचिदन्यत्कृत्यमवशिष्यते;

तथा च श्रुतिः-- ` कि

प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्मायं लोकः ' इत्यात्मविदः

` यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्त

च मानवः । आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य
एषोऽनुभवो द्रागिव जायते, तं प्रति अनुभवार्थ एव आवृत्त्यभ्युपगमः । तत्रापि न ततत्वमसिवाक्या

कर्तव्याभावं दर्शयति; स्मृतिरपि--
ष्टस्तस्य कार्य न विद्यते

' इति । यस्यतुन

थात्‌ प्रच्याव्य आवृत्तौ

प्रवर्तयेत्‌; न हि वरघाताय कन्यामुद्राहयन्ति; नियुक्तस्य च ` अस्मिन्नरधिकृतोऽहं कर्ता मयेदं

ब्रह्प्रत्ययाद्विपरीतप्रत्यय उत्पद्यते
वाक्यार्थ स्थिरीकार आवृत्यादिवाचोयुक्त्या

यस्तु

स्वयमेव मन्दमतिः अप्रतिभानात्‌ तं
चोयुक्त्या अभ्युपेयते ।

तस्मात्‌ पयब्रह्मविषयेऽपि प्रत्यये तदुपायोपदेशेष्वावृत्तिसिद्धिः

|

वाक्यार्थं जिहासेत्‌

कर्तव्यम्‌ ' इत्यवश्यं
्‌, तस्य एतस्मिन्नेव

आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च ।। 4.1.3 ||

आत्मत्वोपासनाधिकरणम्‌ ।। 4.1.3 ।।

यः शास्त्रोक्तविशेषणः परमात्मा, स किम्‌ अहमिति ग्रहीतव्यः, कि वा मदन्य इति--एतद्विवारयति । कथं
पुनरात्मशब्दे प्रत्यगात्मविषये श्रूयमाणे संशय इति, उच्यते-- अयमात्मशब्दो मुख्यः शक्यतेऽभ्युपगन्तुम्‌, सति

जीवेश्वरयोरभेदसंभवे; इतरथा तु गौणोऽयमभ्युपगन्तव्यः-- इति मन्यते । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? न अहमिति ग्राह्यः; न

हि अपहतपाप्मत्वादिगुणो विपरीतगुणत्वेन शक्यते ग्रहीतुम्‌, विपरीतगुणो वा अपहतपाप्मत्वादिगुणत्वेन;

अपहतपाप्मत्वादिगुण च परमेश्वरः, तद्विपरीतगुणस्तु शारीरः; ईश्वरस्य च संसार्यात्मत्वे ईश्वराभावप्रसङ्गः; ततः

शास्त्रनर्थक्यम्‌; संसारिणोऽपि ईश्वरात्मत्वे अधिकार्यभावाच्छास्त्रानर्थक्यमेव, प्रत्यक्षादिविरोध च

मुख्य आत्मा ईश्वर इत्येतत्‌ नः प्रापयितव्यम्‌ ।।

। अन्यत्वेऽपि

तादात्म्यदर्शनं शास्त्रात्‌ कर्तव्यम्‌-- प्रतिमादिष्पिव विष्ण्वादिदर्शनम्‌ इति चेत्‌-- काममेवं भवतु; न तुं संसारिणो

एवं प्राप्ते, ब्रूमः---आत्मेत्येव परमेश्वरः प्रतिपत्तव्यः । तथा हि परमेश्वरप्रक्रियायां जाबाला आत्मत्वेनैव
एतमुपगच्छन्ति-- ` त्वं वा अहमस्मि भगवो देवतेऽहं वे त्वमसि देवते ' इति; तथा अन्येऽपि ` अहं ब्रह्मास्मि '
इत्येवमादय आत्मत्वोपगमा द्रष्टव्याः । ग्राहयन्ति च आत्मत्वेनैव ईश्वरं वेदान्तवाक्यानि--- ` एष त आत्मा सर्वान्तरः

[हिर

' ` एष त आत्मान्तर्याम्यमृतः

तत्सत्यं स आत्मा तत्त्वमसि ' इत्येवमादीनि । यदुक्तम्‌-प्रतीकदर्शनमिदं

विष्णुप्रतिमान्यायेन भविष्यतीति, तदयुक्तम्‌, गौणत्वप्रसङ्गात्‌, वाक्यवेरूप्याच्च---यत्र हि प्रतीकदृष्टिरमिप्रेयते,
सकृदेव तत्र वचनं भवति-- यथा ` मनो ब्रह्म ' ` आदित्यो ब्रह्म ' इत्यादि; इह पुनः-- त्वम्‌ अह मस्मि, अहं च

त्वमसीत्याह--अतः प्रतीकश्रुतिवेरूप्यात्‌ अभेदगप्रतिपत्तिः; भेददृष्ट्यपवादाच्च; तथा हि--- ` अथ
देवतामुपास्तेऽन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद ' ` मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव

योऽन्यां

पश्यति ' ` सर्वं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः सर्वं वेद ' इत्येवमाद्या भूयसी श्रुतिः भेददर्शनमपवदति । यततूक्तम्‌-- न
विरुद्ध गुणयोरन्योन्यात्मत्वसंभव इति, नायं दोषः, विरुद्धगुणताया मिथ्यात्वोपपत्तेः । यत्पुनरुक्तम्‌--ईश्वराभावप्रसङ्ग

इति, तदसत्‌, शास््रप्रामाण्यात्‌ अनभ्युपगमाच्च; न हि ईश्वरस्य संसा्यत्मत्वं प्रतिपाद्यत इत्यभ्युपगच्छामः; कि तर्हि,
संसारिणः संसारित्वापोहेन ईश्वरात्मत्वं प्रतिपिपादयिषितमिति । एवं च सति अद्वैतेश्वरस्य अपहतपाप्मत्वादिगुणता

विपरीतगुणता तु इतरस्य--मिथ्येति व्यवतिष्ठते । यदप्यक्तम्‌-अधिकार्यमावः प्रत्यक्षादि विरोध चेति, तदप्यसत्‌,

प्राक्प्रबोधात्‌ संसारित्वाभ्युपगमात्‌, तद्िषयत्वाच्च प्रत्यक्षादिव्यवहारस्य; ` यत्र त्वस्य सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्‌ '

इत्यादिना हि प्रबोधे प्रत्यक्षाद्यभावं दर्शयति । प्रत्यक्षाद्यभावे श्रुतेरप्यभावप्रसङ्ग इति चेत्‌, न, दृष्टत्वात्‌; ` अत्र
पितापिता भवति ' इत्युपक्रम्य, ` वेदा अवेदाः ' इति वचनात्‌ इष्यत एव अस्माभिः श्रुतेरप्यभावः प्रबोधे । कस्य
पुनरयम्‌ अप्रबोध इति चेत्‌, यस्त्वं पृच्छसि तस्य ते-इति वदामः । ननु अह मीश्वर एवोक्तः श्रुत्या--यद्येवं

प्रतिबुद्धोऽसि, नास्ति कस्यविदप्रबोधः । योऽपि दोष चोद्यते-- क चदविद्यया किल आत्मनः सद्वितीयत्वात्‌

अद्वैतानुपपत्तिरिति, सोऽपि एतेन प्रत्युक्तः । तस्मात्‌ आत्मेत्येव ईश्वरे मनो दधीत ।।

न प्रतीके न हि सः || 4.1.4 ||

प्रतीकाधिकरणम्‌ ।। 4.1.4 ।।

` मनो ब्रह्मत्युपासीतेत्यध्यात्ममथाधिदेवतमाकाशो ब्रह्मेति ' तथा ` आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशः ' ` स यो नाम ब्रह्मत्युपास्ते

' इत्येवमादिषु प्रतीकोपासनेषु संशयः--कि तेष्वपि आत्मग्रहः कर्तव्यः, न वेति । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? तेष्वपि आत्मग्रह

एव युक्तः कर्तुम्‌; कस्मात्‌ ? ब्रह्मणः श्रुतिषु आत्मत्वेन प्रसिद्धत्वात्‌, प्रतीकानामपि ब्रह्मविकारत्वादुब्रह्मत्वे सति

आत्मत्वोपपत्तेरित्येवं प्राप्ते, ब्रूमः-- न प्रतीकेष्वात्ममति बध्नीयात्‌; न हि स उपासकः प्रतीकानि
आकलयेत्‌ । यत्पुनः ब्रह्मविकारत्वात्प्रतीकानां ब्रह्मत्वं तत च

व्यस्तानि आत्मत्वेन

आत्मत्वमिति, तदसत्‌, प्रतीकाभावप्रसङ्गात्‌; विकारस्वरूपोपमर्देन हि नामादिजातस्य ब्रह्मत्वमेव आश्रितं भवति;

स्वरूपोपमर्द च नामादीनां कुतः प्रतीकत्वम्‌ आत्मग्रहो वा ? न च ब्रह्मण आत्मत्वात्‌, ब्रह्मदृष्ट्युपदेशेष्वात्मदृष्टिः

कल्प्या, कर्तृत्वाद्यनिराकरणात्‌; कर्तृत्वादिसर्वसंसारधर्मनिराकरणेन हि ब्रह्मण आत्मत्वोपदेशः; तद

दनिराकरणेन च

उपासनविधानम्‌ । अत च उपासकस्य प्रतीकैः समत्वात्‌ आत्मग्रहो नोपपद्यते; न हि रुचकस्वस्तिकयोः

इतरेतरात्मत्वमस्ति; सुवर्णात्मनेव तु
क्रियते ||

ब्रह्मात्मना एकत्वे प्रतीकाभावप्रसङ्गमवोचाम । अतो न प्रतीकेष्वात्मदृष्टिः

ब्रह्मदृष्टिरुत्कर्षात्‌ ।। 4.1.5 ||

बरह्मदृष्ट्यधिकरणम्‌ ।। 4.1.5 ।।

तेष्वेव उदाहरणेष्वन्यः संशयः--- किमादित्यादिदृष्टयो ब्रह्मण्यध्यसितव्याः, किं वा ब्रह्मदृष्टिरादित्यादिष्पिति । कुतः
संशयः ? सामानाधिकरण्ये कारणानवधारणात्‌; अत्र हि ब्रह्मशब्दस्य आदित्यादिशब्दैः सामानाधिकरण्यमुपलम्यते, `
आदित्यो ब्रह्म ' ` प्राणो ब्रह्म ' ` विद्युदुब्रह्म ' इत्यादिसमानविभक्तिनिर्देशात्‌; न च अत्र आञ्जसं
सामानाधिकरण्यमवकल्पते, अर्थान्तरवचनत्वादब्रह्मादित्यादिशब्दानाम्‌; न हि भवति-- गौरश्व इति सामानाधिकरण्यम्‌
| ननु प्रकृतिविकारभावादुब्रह्मादित्यादीनां मृच्छरावादिवत्सामानाधिकरण्यं स्यात्‌- नेत्युच्यते; विकारप्रविलयो ह्येवं
प्रकृतिसामानाधिकरण्यात्स्यात्‌, तत च प्रतीकाभावप्रसङ्गमवोचाम; परमात्मवाक्यं चेदं तदानीं स्यात्‌,

तत चोपासनाधिकारो बाध्येत, परिमितविकारोपादानं च व्यर्थम्‌ । तस्मात्‌ ` ब्राह्मणोऽग्निर्वैश्वानरः ' इत्यादिवत्‌
अन्यतरत्रान्यतरदृष्ट्यध्यासे सति, क्व किदृष्टिरध्यस्यतामिति संशयः । तत्र अनियमः, नियमकारिणः
शास्त्रस्याभावादित्येवं प्राप्तम्‌ । अथवा आदित्यादिदृष्टय एव ब्रह्मणि कर्तव्या इत्येवं प्राप्तम्‌; एवं हि
आदित्यादि दृष्टिभिः ब्रह्म उपासितं भवति; ब्रह्मोपासनं च फलवदिति शास्त्रमर्यादा । तस्मात्‌ न
ब्रह्मदृष्टिरादित्यादि षित्येवं प्राप्ते--

व्रूमः--- ब्रह्मदृष्टिरेव आदित्यादिषु स्यादिति । कस्मात्‌ ? उत्कर्षात्‌; एवम्‌ उत्कर्षेण आदित्यादयो दृष्टा भवन्ति,
उत्कृष्ट दृष्टेस्तेष्वध्यासात्‌; तथा च लौकिको न्यायोऽनुगतो भवति; उत्कृष्टदृष्टिर्हिं निकृष्टेऽध्यसितव्येति लौकिको
न्यायः-- यथा राजदृष्टिः क्षत्तरि; स च अनुसर्तव्य विपर्यये प्रत्यवायप्रसङ्गात्‌; न हि क्षततृदृष्टिपरिगृहीतो राजा
निकर्षं नीयमानः श्रेयसे स्यात्‌ । ननु शास्त्रप्रामाण्यादनाशङ्कनीयोऽत्र प्रत्यवायप्रसङ्गः, न च लौकिकेन न्यायेन
शास्त्रीया दृष्टिर्नियन्तुं युक्तेति-- अत्रोच्यते-- निर्धारिते शस्त्रार्थे एतदेवं स्यात्‌; संदिग्धे तु तस्मिन्‌, तन्निर्णयं प्रति
लौकिकोऽपि न्याय आश्रीयमाणो न विरुध्यते; तेन च उत्कृष्टदृष्ट्यध्यासे शास्त्रार्थऽवधार्यमाणे,
निकृष्टदृष्टिमध्यस्यन्प्रत्यवेयादिति { लष्यते । प्राथम्याच्च आदित्यादिशब्दानां मुख्यार्थत्वम्‌ अविरोधात्‌ ग्रहीतव्यम्‌; तेः
स्वार्थवृत्तिभिरवरुद्धायां बुद्धौ, प चादवतरतो ब्रह्मशब्दस्य मुख्यया वृत्या सामानाधिकरण्यासंभवात्‌,
ब्रह्मदृ ष्टिविधानार्थतैव अवतिष्ठते । इति-परत्वादपि ब्रह्मशब्दस्य एष एवार्थो न्याय्यः; तथा हि~ ` ब्रह्मेत्यादेशः ' `
ब्रह्मेत्युपासीत ' ` ब्रह्मत्युपास्ते ' इति च सर्वत्रतिपरं ब्रह्मशब्दमुच्चारयति, शुद्धस्तु आदित्यादिशब्दान्‌; तत च यथा
शुक्तिकां रजतमिति प्रत्येतीत्यत्र, शुक्तिववन एव शुक्तिकाशब्दः, रजतशब्दस्तु रजतप्रतीतिलक्षणार्थः-- प्रत्येत्येव हि
केवलं रजतमिति, न तु तत्र रजतमस्ति-- एवमत्रापि आदित्यादीन्ब्रह्मेति प्रतीयादिति गम्यते । वाक्यशेषोऽपि च
दितीयानिर्दशेन आदित्यादीनेव उपास्तिक्रियया व्याप्यमानान्दर्शयति--- ` स य एतदेवं विद्वानादित्यं ब्रहमेत्युपास्ते ' `
यो वाचं ब्रह्ेत्युपास्ते ' ` यः संकल्पं ब्रह्मेत्युपास्ते ' इति च । यततूक्तम्‌- ब्रह्मोपासनमेवात्र आदरणीयं फलवत््वायेति,
तदयुक्तम्‌, उक्तेन न्यायेन आदित्यादीनामेव उपास्यत्वावगमात्‌; फलं तु अतिथ्याद्युपासन इव आदित्याद्युपासनेऽपि
ब्रह्मैव दास्यति, सर्वध्यक्षत्वात्‌; वर्णितं चैतत्‌ ` फलमत उपपत्तेः ' इत्यत्र । ईदृशं च अत्र ब्रह्मण उपास्यत्वम्‌,
यत्प्रतीकेषु तद्ृष्ट्यध्यारोपणम्‌-- प्रतिमादिष्विव विष्ण्वादीनाम्‌ ||

आदित्यादिमतय चाङ्ग उपपत्तेः ।। 4.1.6 ।।

आदित्यादिमत्यधिकरणम्‌ ।। 4.1.6 ।।

य एवासौ तपति तमुद्गीथमुपासीत ' ` लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीत ' ` वाचि सप्तविधं सामोपासीत
` इयमेवर्गग्निः साम ' इत्येवमादिषु अङ्गावबद्धेषूपासनेषु संशयः--- किमादित्यादिषु उद्‌ गीथादिदृष्टयो विधीयन्ते, कि
वा उद्‌ गीथादिष्वेव आदित्यादिदृष्टय इति । तत्र अनियमः, नियमकारणाभावात्‌--इति प्राप्तम्‌; न हि अत्र ब्रह्मण इव
कस्यचिदुत्कर्षविशेषोऽवधार्यते; ब्रह्म हि समस्तजगत्कारणत्वात्‌ अपहतपाप्मत्वादिगुणयोगाच्च आदित्यादिभ्य

उत्कृष्टमिति शक्यमवधारयितुम्‌; न तु

आदित्योद्‌ गीथादीनां विकारत्वाविशेषात्‌

किचिदुत्कर्षविशेषावधारणे

कारणमस्ति । अथवा नियमेनैव उद्‌ गीथादिमतय
कर्मण च फलप्रापिप्रसिद्धेः; उद्‌ गीथादिमतिभिरुपास्यमाना

य आदित्यादिषु अध्यस्येरन्‌; कस्मात्‌
मतिभिरुपास्यमाना आदित्यादयः कर्मात्मकाः सन्तः फलहेतवो

? कर्मात्मकत्वादुद्‌ मीथादीनाम्‌,

वो भविष्यन्ति ।

तथा च ` इयमेवर्गग्निः साम ' इत्यत्र ` तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढं

देत

सामशब्देनाग्निम्‌; तच्च पृथिव्यग्न्योः ऋक्सामदृष्टिचिकीर्षायामवकल्पते

, न ऋक्सामयोः पृथिव्यग्निदृ

म॑ साम ' इति ऋक्शब्देन पृथिवीं निर्दिशति,

नेदृष्टिचिकीर्षायाम्‌;

क्षत्तरि

राजदृष्टिकरणात्‌ राजशब्द उपचर्यते,

न राजनि क्षत्तृशब्दः

इति अधिकरणनिर्देशात्‌ लोकेषु साम अध्यसितव्यमिति

व्यमिति प्रतीयते; ` एतद्गायत्रं

(च|

५

| अपि च ` लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीत
गायत्रं प्राणेषु प्रोतम्‌ ' इति च एतदेव

दर्शयति । प्रथमनिर्दिष्टेषु च आदित्यादिषु चरमनिर्दिष्टं

ब्रह्माध्यस्तम्‌-- ` आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशः ' इत्यादिषु;

प्रथमनिर्दिष्टा च पृथिव्यादयः, चरमनिर्दिष्टा हिंकारादयः-- ` पृथिवी हिंकारः ' इत्यादिश्रुतिषु । अतः

अनङ्गेष्वादित्यादिषु अङ्गमतिक्षेप इत्येवं प्राप्ते

बरूमः-- आदित्यादिमतय एव अङ्गेषु उद्‌गीथादिषु क्षिप्येरन्‌; कुतः ? उपपत्ते; उपपद्यते हि एवम्‌ अपूर्वसंनिकर्षात्‌

आदित्यादिमतिभिः संस्क्रियमाणेषु उद्‌ गीथादिषु कर्मसमृद्धिः । ` यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं

भवति '

इति च विद्यायाः कर्मसमृद्धिहेतुत्वं दर्शयति । भवतु कर्मसमृद्धिफलेष्वेवम्‌; स्वतन्त्रफलेषु तु कथम्‌-- ` य

एतदेवं तदेवं विर्दल्लोकेषु ल्ल

केषु पञ्चविधं सामोपास्ते ' इत्यादिषु ? तेष्वपि

ष्वपि अधिकृताधिका

[धकारात्‌ प्रकृतापूर्वसंनिकर्षेणेव कृत

पूर्वसंनिकर्षणेव फलकल्पना

फलात्सकत्वाच्च

युक्ता, गोदोहनादिनियमवत्‌ । फलात्मकत्व

आदित्यादीनाम्‌ उद्‌ मीथादि

आदित्यादिप्राप्तिलक्षणं हि कर्मफलं शिष्यते

श्रुतिषु । अपि च ` ओमित्येतदः

भ्यः कर्मत्मिकेभ्यः उत्कर्षोपपत्तिः;
क्षरमुद्‌ गीथमुपासीत

[हिर

खलत्वेतस्यैवाक्षरस्योपव्याख्यानं भवति ' इति
उद्‌ गीथादिमतिभिरुपास्यमाना

दिमतिभिरुपास्यमाना आदित्यादयः कर्मभूयं भूत्वा फलं करिष्यन्तीति, तदयुक्तम्‌

च उद्‌गीथमेव उपास्यत्वेनौपक्रम्य, आदित्यादिमतीर्विदधाति । यत्तक्तम्‌-

्‌, स्वयमेवोपासनस्य

कर्मत्वात्‌ फलवत्त्वोपपत्तेः आदित्यादिभावेनापि च दृश्यमानानामुद्‌ गीथादीनां कर्मात्मकत्वानपायात्‌ । `

तदेतदेतस्यामृच्यध्यूदं

॑ साम ' इति तु लाक्षणिक एव पृथिव्यग्न्योः ऋक्सामशब्दप्रयोगः; लक्षणा

च यथासंभवं

संनिकृष्टेन विप्रकृष्टेन वा स्वार्थसंबन्धेन प्रवर्तते; तत्र यद्यपि ऋक्सामयोः पृथिव्यग्निदृष्टिचिकीर्षा, तथापि प्रसिद्धयोः

ऋक्सामयोर्भदेनानुकीर्तनात्‌, पृथिव्यग्न्यो च संनिधानात्‌

, तयोरेव एष ऋक्सामशब्दप्रयोगः ऋक्सामसंबन्धादिति

नि चीयते; क्षत्तृशब्दोऽपि हि कुर्ता चत्कारणाद्राजानमुपसर्पन्‌
यथाक्षरन्यासम्‌ ऋव एव पृथिवीत्वमवधारयति;

न निवारयितुं पार्यते । ` इयमेवर्क ' इति च
पृथिव्या हि ऋक्त्वेऽवधार्यमाणे-इयमूृगेवेत्यक्षरन्यासः

९

: स्यात्‌ य

एवं विद्वान्साम गायति ' इति च अङ्गाश्रयमवविज्ञानमुपसंहर

हरति, न पृथिव्याद्याश्रयम्‌ । तथा `

सामोपासीत ' इति यद्यपि सप्तमीनिर्दिष्टा

मीनिर्दिष्टा लोकाः,

लोकेषु पञ्चविधं

तथापि साम्न्येव ते अध्यस्येरन्‌, दितीयानिर्देशेन साम्न

उपास्यत्वावगमात्‌; सामनि हि लोकेष्वध्यस्यमानेषु साम लोकात्मनोपासितं भवति, अन्यथा पुनः लोकाः

सामात्मनारउपासिताः स्युः | एतेन

तेन ` एतद्‌गायत्रं प्राणेषु

षु प्रोतम्‌ ' इत्यादि व्याख्यातम्‌ । यत्रापि

` अथ खल्वमुमादित्यं सप्तविधं सामोपासीत

च साम्न उपास्यत्वावगमात्‌ ` पृथिवी हिंकारः

पासीत ' इति, तत्रापि
पञ्चविधस्य ' ` अथ सप्तविधस्य ' इति च साम्न एव उपास्यत्वोपक्रमात्‌

-- ` समस्तस्य

स्य खलु साम्न उपासनं साधुं ' ` इति

तुल्यो द्वितीयानिर्देशः

तु

पक्रमात्‌

चक तस्मिन्नेव

अनङ्गाश्रया आदित्यादिमतयः अङ्गेषुद्‌ गी

आसीनः
आसीनाधिकरणम्‌ ।। 4.1.7 ।।

सम्भवात्‌ ।। 4.1.7 ||

कर्माङ्गसंबद्धेषु तावत्‌ उपासनेषु कर्मतन्त्रत्वात्‌ न आसनादिचिन्ता; नापि सम्यग्दर्शने,

स्मिन्नेव आदित्याद्यध्यासः । एतस्मादेव
' इत्यादिनिर्देशविपर्ययेऽपि हिकारादिष्वेव पृथिव्यादिदृष्टिः
गीथादिषु क्षिप्येरत्रिति सिद्धम्‌ ।।

रदत
तस्मात्‌

वस्तुतन्त्रत्वाद्िज्ञानस्य; इतरेषु तु उपासनेषु किम्‌ अनियमेन तिष्ठन्‌ आसीनः शयानो वा प्रवर्तेत

एवेति चिन्तयति
कुतः ? संभवात्‌

। तत्र मानस्तावदुपासनस्य

वदुपासनस्य अनयिमः शरीरस्थितेरित्येवं प्राप्ते,
। उपासनं नाम समानप्रत्ययप्रवाहकरणम्‌; न च तत्‌

व्रवीति
धावतो

गच्छतो

५

विनत्तविक्षेपकरत्वात्‌; तिष्ठतो

ऽपि देहधारणे व्यापृतं मनो न सूक्ष्मवस्तुनिरीक्षण

एवंजातीयको

तु

निद्रया अभिभूयते; आसीनस्य तु

भूयान्दोषः सुपरिहर इति संभवति तस्योपासनम्‌

त उत नियमेन आसीन
---आसीन एवोपासीतेति;
वा संभवति
क्षमं भवति; शयानस्यापि अकस्मादेव
्‌ ||

, गत्यादीनां

ध्यानाच्च ।। 4.1.8 ||
|| 4.1.8 ।।

अपि च ध्यायत्यर्थ एषः, यत्समानप्रत्ययप्रवाहकरणम्‌; ध्यायति च प्रशिथिलाङ्गचेष्टषु प्रतिष्ठितदृष्टिषु
एकविषयाक्षिप्तचित्तेषु उपचर्यमाणो दृश्यते-ध्यायति बकः, ध्यायति प्रोषितबन्धुरिति । आसीन च अनायासो भवति;
तस्मादपि आसीनकर्मोपासनम्‌ ।।

अचलत्वं चापेक्ष्य ।। 4.1.५9 ||
|| 4.1.9 ।।

अपि च ` ध्यायतीव पृथिवी ' इत्यत्र पृथिव्यादिषु अचलत्वमेवापक्ष्य ध्यायतिवादो भवति; तच्च लिङ्गम्‌ उपासनस्य
आसीनकर्मत्वे ||

स्मरन्ति च ।। 4.1.10 ||
|| 4.1.10 ।।

स्मरन्त्यपि च शिष्टा उपासनाङ्गत्वेन आसनम्‌-- शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ' इत्यादिना । अत एव
पद्मकादीनामासनविशेषाणामुपदेशो योगशास्त्रे ||

यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात्‌ ।। 4.1.11 ।।

एकाग्रताधिकरणम्‌ ।। 4.1.11 ।।

दिग्देशकालेषु संशयः--किमस्ति र्का चेत्नियमः, नास्ति वेति । प्रायेण वेदिकेष्वारम्भेधु दिगादिनियमदर्शनात्‌,
स्यादिहापि र्का चेत्नियम इति यस्य मतिः, तं प्रत्याह-- दिग्देशकालेषु अर्थलक्षण एव नियमः; यत्रैव अस्य दिशि
देशे काले वा मनसः सौकर्येणेकाग्रता भवति, तत्रैवोपासीत, प्राचीदिक्पूर्वाह्णप्राचीनप्रवणादिवत्‌ विशेषाश्रवणात्‌,
एकाग्रताया इष्टायाः सर्वत्राविशेषात्‌ । ननु विशेषमपि केचिदामनन्ति-- ` समे शुचौ शर्करावह्निवालुकाविवजिते
शब्दजलाश्रयादिभिः । मनोनुकूले न तु चक्चुपीडने गुहानिवाताश्रयणे प्रयोजयेत्‌ ' इति यथेति-- उच्यते; सत्यमस्ति
एवंजातीयको नियमः; सति त्वेतस्मिन्‌, तद्गतेषु विशेषेष्वनियम इति सुहृद्भूत्वा आचार्य आचष्टे । ` मनोनुकूले '

इति चैषा श्रुतिः यत्रैकाग्रता तत्रैव-इत्येतदेव दर्शयति ।।

आप्रायणात्तत्रापि हि दृष्टम्‌ ।। 4.1.12 ।।

आप्रायणाधिकरणम्‌ ।। 4.1.12 ।।

आवृत्तिः सर्वोपासनेष्वादर्तव्येति स्थितमाद्येऽधिकरणे; तत्र यानि तावत्‌ सम्यग्दर्शनार्थान्युपासनानि, तानि
अवघातादिवत्‌ कार्यपर्यवसानानीति ज्ञातमेव एषामावृत्तिपरिमाणम्‌; न हि सम्यग्दर्शने कार्य निष्पन्ने यत्नान्तरं
किचिच्छासितुं शक्यम्‌, अनियोज्यब्रह्मात्मत्वप्रतिपत्तेः शास्त्रस्याविषयत्वात्‌ । यानि पुनः अभ्युदयफलानि, तेष्वेषा
चिन्ता--किं कियन्तंचित्कालं प्रत्ययमावर्त्य उपरमेत्‌, उत यावज्जीवमावर्तयेदिति । किं तावत्प्राप्तम्‌ ?
कियन्तंचित्कालं प्रत्ययमभ्यस्य उत्सृजेत्‌, आवृत्तिविशिष्टस्योपासनशब्दार्थस्य कृतत्वादित्येवं प्राप्ते, ब्रूमः--- आ
प्रायणादेव आवर्तयेत्प्रत्ययम्‌, अन्त्यप्रत्ययवशाददृष्टफलप्राप्तेः; कर्माण्यपि हि जन्मान्तरोपभोग्यं फलमारभमाणानि
तदनुरूपं भावनाविज्ञानं प्रायणकाले आक्षिपन्ति-- ` सविज्ञानो भवति सविज्ञानमेवान्ववक्रामति ' ` यच्यित्तस्तेनैष

प्राणमायाति ' ` प्राणस्तेजसा युक्तः सहात्मना यथासंकव्पितं लोकं

नयति ' इति

चैवमादिश्रुतिभ्यः;

तृणजलूका
<

निदर्शनाच्व; प्रत्ययास्त्वेते स्वरूपानुवृत्ति

भावनाविज्ञानमपेक्षरेन्‌

-` स यावत्क्रतुरयमस्माल्लोकात्परैति ' इति प्रायणकालेऽपि प्रत्ययानुवृत्ति दर्शयति

| तस्मात्‌

॥ ये प्रतिपत्तव्यफलभावनात्मकाः प्रत्ययाः, तेषु आ प्रायणात्‌

त मुक्त्वा किमन्यत्‌ प्रायणकालभावि

स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेबरम्‌ । तं तमेवैति कौन्तय सदा तद्भावभावितः ' इति

आवृत्तिः । त:

था च श्रुतिः-

| स्मृतिरपि यंयंवापि

च । ` सोऽन्तवेलायामेतन्त्रयं प्रतिपद्येत ' इति च मरणवेलायामपि कर्तव्यशेषं श्रावयति ||

, ` प्रयाणकाले मनसाचलेन ' इति

तदधिगम उत्तरपूर्वाघयोर लेषविनाशो तद्व्यपदेशात्‌ ।। 4.1.13 ।।

तदधिगमाधिकरणम्‌ ।। 4.1.13 ।।

गतस्तृतीयशेषः; अथेदानीं

ं ब्रह्मविद्याफलं प्रति चिन्ता प्रतायते

वब्रह्माधिगमे सति तद्विपरीतफलं

द्विपरीतफलं दुरितं क्षीयते,

|

क्षीयते वेति संशयः ।

तावत्प्राप्तम्‌

? फलार्थत्वात्कर्मणः फलमदत्वा न संभाव्यते

शक्तः श्रुत्या समधिगता

[; यदि

५

क्षयः; फलदायिनी हि अस्य

तत्‌ अन्तरेणैव फलोपभोगमपवृज्येत

कर्म क्षीयते

गृहदाहेष्ट्यादिवत्‌ । अपि च प्रार्या चत्तानां दोषसंयोगेन विधानाद्‌भवेदपि दोषक्षपणा
| नन्वनभ्युपगम्यमाने ब्रह्मविदः कर्मक्षये तत्फलस्यावश्य

विधानमस्ति

, श्रुतिः कदर्थिता

देशकालनिमित्तापेक्षो मोक्षः कर्मफलवत्‌ भविष्यति । तस्मान्न

व्रूमः--- तद

7 स्यात्‌; स्मरन्ति च-- ` न हि

' इति । नन्वेवं सति प्रार्या चत्तोपदेशोऽनर्थकः प्राप्नोति-- नैष दोषः. प्रार्या चत्तानां नेमित्तिकत्वोपपत्तेः

थता; न त्वेवं ब्रह्मविद्यायां

पभोक्तव्यत्वादनिर्मोक्षः स्यात्‌

क्त नेत्युच्यते त्यूच्यत;

धिगमे ब्रह्माधिगमे सति उत्तरपूर्वयोरघयोर लेषविनाशौ भवतः

कस्मात्‌ ? तद्व्यपदेशात्‌

व्यपदेशात्‌; तथा
व्यपदिशति-- ` यथा पुष्करपलाश

हि ब्रह्मविद्याप्रक्रियायां संभाव्यमानसंबन्धस्य आगामिनो दुरितस्यानभिसंबन्धं

स्मान्न ब्रह्माधिगमे दुरितनिवृत्तिरित्येवं ्ाप्ते--

~ उत्तरस्य अ लेषः, पूर्वस्य विनाशः ।
बन्धं विदुषो

पूर्वोपचितस्य दुरितस्य व्यपदिशति

श आपो न लिष्यन्त एवमेवंविदि पापं कर्म न [लिष्यते ' इति; त
-- ` तद्यथेषीकातूलमग्नौ प्रोतं प्रदूयेतैवं हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते ' इति;

था विनाशमपि

अयमपरः कर्मक्षयव्यपदेशो भवति-- ` भिद्यते हृदयग्रन्धिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे

परावरे ' इति । यदुक्तम्‌-- अनुपमूक्तफलस्य कर्मणः क्षयकल्पनायां शास्त्र कदर्थितं स्यादिति, नैष दोषः; न हि वयं

कर्मणः फलदायिनीं शक्तिमवजानीम

शक्तिसद्‌भावमात्रे च शास्त्रं व्याप्रियते,

स्मरणमौत्सर्गिकम्‌-न हि भोगादृते

हे; विद्यत एव सा; सा तुं विद्यादिना कारणान्तरेण प्रतिबध्यत इति वादमः;
न प्रतिबन्धाप्रतिबन्धयोरपि । ` न हि कर्म क्षीयते ' इत्येतदपि

दूत

पाप्मानं तरति, तर

रति ब्रह्महत्याम्‌

कर्म क्षीयते तदर्थत्वादिति; इष्यत एव तु प्रार्या चेत्तादिना तस्य

स्य क्षयः--- ` सर्व

्‌, योश्वमेधेन यजते, य उ चैनमेवं वेद ' इत्यादि श्रुतिस्मृतिभ्यः । यत्तूक्तम्‌-

नैमित्तिकानि प्रार्य चत्तानि भविष्यन्तीति, तदसत्‌

्‌, दोषसंयोगेन चोद्यमानानामेषां दोषनिर्घातफलसंभ

फलसंभवे

फलान्तरकल्पनानुपपत्तेः । यत्पुनरेतदुक्तम्‌-- न प्रार्या चत्तवत्‌ दोषक्षयोदेशेन विद्याविधानमस्तीति, अत्र ब्रूमः---

सगुणासु तावद्िद्यासु विद्यत एव विधानम्‌, तासु च वाक्यशेषे एश्वर्प्राप्तिः पापनिवृत्ति च विद्यावत उच्यते,

तयो चाविवक्षाकारणं नास्ति-इत्यतः पाप्मप्रहाणपूर्वकेश्वर्यप्राप्तिः तासां फलमिति

यद्यपि विधानं नास्ति, तथापि अकरत्रात्मत्वबोधात्कर्मप्रदाहसिद्धिः

: | अ लेष इति

प्रतिपद्यते ब्रह्मविदिति दर्शयति । अतिक्रान्तेषु तु यद्यपि मिथ्याज्ञानात्कर्तृत्वं प्रतिपेद

पेद इव, तथापि

नि चीयते; निर्गुणायां तु विद्यायां
च आगामिषु कर्मसु कर्तृत्वमेव न
पि

विद्यासामर्थ्याममिथ्याज्ञाननिवृत्तेः तान्यपि

त्रिष्वपि कालेष्वकर्तृत्वाभो क्तृत्वस्वरूपं ब्रह्माहमस्मि, नेतः

: पूर्वमपि कर्ता

भोक्ता वा

न्यपि प्रविलीयन्त इत्याह-- विनाश इति । पूर्वसिद्धकर्तृत्वमो क्तृत्वविपरीतं हि

अह मासम्‌, नेदानीम्‌

्‌, नापि

भविष्यत्काले--- इति ब्रह्मविदवगच्छति; एवमेव च मोक्ष उपपद्यते; अन्यथा हि अनादिकालप्रवृत्तानां कर्मणां क्षयाभावे

मोक्षाभावः स्यात्‌ । न च देशकालनिमित्तापेक्षो मोक्षः कर्मफलवत्‌ भवितुमर्हति; अनित्यत्वप्रसङ्गात्‌,

परोक्षत्वानुपपत्ते च ज्ञानफलस्य । तस्मात्‌ ब्रह्माधिगमे दुरितक्षय इति स्थितम्‌ ।।

इतरस्याप्येवमसं लेषः पाते तु ।। 4.1.14 ।।

इतरासं लेष्याधिकरणम्‌ ।। 4.1.14 ।।

पर्वस्मिन्नधिकरणे बन्धहेतोरघस्य स्वाभाविकस्य अ लेषविनाशौ ज्ञाननिमित्तौ शास्त्रव्यपदेशान्निरूपितौ; धर्मस्य पुनः

शास्त्रीयत्वात्‌ शास्त्रीयेण ज्ञानेन अविरोध इत्याशङ्क्य तन्निराकरणाय पूर्वाधिकरणन्यायातिदेशः क्रियते--इतरस्यापि

पुण्यस्य कर्मणः एवम्‌ अघवत्‌ असं लेषो विनाश च ज्ञानवतो भवतः; कुतः ? तस्यापि स्वफलहेतुत्वेन

ज्ञानफलप्रतिबन्धित्वप्रसङ्गात्‌, ` उभे उ हैवैष एते तरति

' इत्यादिश्रुतिषु च दुष्कृतवत्सुकृतस्यापि प्रणाशव्यपदेशात्‌,

९

अकर्त्रत्मत्वबोधनिमित्तस्य च कर्मक्षयस्य सुकृतदुष्कृतयोस्तुल्यत्वात्‌

ल्यत्वात्‌,

क्षीयन्ते चास्य कर्माणि ' इति च अविशेषश्रुतेः

। यत्रापि केवल एव पाप्मशब्दः पठ्यते, तत्रापि तेनैव पुण्यमप्याकलितमिति त

मिति द्रष्टव्यम्‌, ज्ञानापक्षया निकृष्टफलत्वात्‌

| अस्ति च श्रुतौ पुण्येऽपि पाप्मशब्दः--` नैनं सेतुमहोरात्रे तरतः ' इत्यत्र सह दुष्कृतेन सुकृतमप्यनुक्रम्य, ` सर्वे
पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते ' इत्यविशेषेणेव प्रकृते पुण्ये पाप्मशब्दप्रयोगात्‌ । ` पाते तु ' इति तु-शब्दोऽवधारणार्थः । एवं
ध्मधिर्मयोर्बन्धहेत्वोः विद्यासामर्थ्याद लेषविनाशसिद्धेः । अवश्यंभाविनी विदुषः शरीरपाते मुक्तिरित्यवधारयति ।।

अनारब्धकार्ये एव तु पूर्वे तदवधेः ।। 4.1.15 ।।

अनारब्धाधिकरणम्‌ ।। 4.1.15 ।।

पूर्वयोरधिकरणयोज्ञाननिमित्तः सुकृतदुष्कृतयोर्विनाशोऽवधारितः

रितः

९ खः

स किमविशेषेण आरब्धकार्ययोरनारब्धकार्ययो च

भवति, उत विशेषेणानारब्धकार्ययोरेवेति विचार्यते । तत्र

भे च हेवेष एते तरति

इत्येवमादिश्रुतिष्वविशेषश्रवणादविशेषेणैव क्षय इत्येवं प्राप्ते, प्रत्याह-- अनारब्धकार्ये एव त्विति । अप्रवृत्तफले एव पूर्वे

जन्मान्तरसंविते, अस्मिन्नपि च जन्मनि प्रागज्ञानोत्पत्तेः संचिते, सुकृतदुष्कृते

दुष्कृते ज्ञानाधिगमात्‌ क्षीयेते; न तु आरब्धकार्ये

सामिमूक्तफले, याभ्यामेतत्‌ ब्रह्मज्ञानायतनं जन्म निर्मितम्‌ । कुत एतत्‌

संपत्स्ये ' इति शरीरपातावधिकरणात्क्षेमप्राप्तेः; इतरथा हि ज्ञानादशेषकर्मक्षये सति स्थितिहेत्वभावात्‌

? ` तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ

ज्ञानप्राप्त्यन्तरमेव क्षेममश्नुवीत; तत्र शरीरपातप्रतीक्षां न आचक्षीत । ननु वस्तुबलेनैव अयमकर््रत्मावबोधः कर्माणि

क्षपयन्‌ कथं कानिचित्क्षपयेत्‌ कानिचिच्वोपेक्षेत ? न

~¬

च तस्मिन्कुलालचक्रवत्म्वृत्तवेगस्य अन्तराले प्रतिबन्धासंभ

समानेऽग्निबीजसंपर्कै, केषांचिदबीजशक्तिः क्षीयते, केषांचिन्न
क्षीयते-- इति शक्यमङ्गीकर्तुमिति; उच्यते--- न तावदनाश्रित्य आरब्धकार्य कर्माशयं ज्ञानोत्पत्तिरुपपद्यते; आश्रिते

भवात्‌ भवति वेगक्षयप्रतिपालनम्‌ । अकरत्रत्मिबोधोऽपि हि

कर्माण्युच्छिनत्ति; बाधितमपि थ्याज्ञानं दिचन्द्रज्ञानवत्संस्कारवशात्कचित्कालमनुवर्तत एव
मिथ्याज्ञानबाधनेन कर्माण्युच्छिनत्ति; बाधितमपि वु मिथ्याज्ञानं द्विचन्द्रज्ञानवत्संस्कारवशात्कंचित्कालमनुवर्तत एव ।

अपि च नैवात्र विवदितव्यम्‌-- ब्रह्मविदा कंचित्कालं शरीरं

र प्रियते

न वा ध्रियत इति; कथं हि एकस्य स्वहृदयप्रत्ययं

ब्रह्मवेदनं देहधारणं च अपरेण प्रतिक्षेप्तुं शक्येत ? श्रुतिस्मृतिषु च स्थितप्रज्ञलक्षणनिर्देशेन एतदेव निरुच्यते ।

तस्मादनारब्धकार्ययोरेव सुकृतदुष्कृतयोर्विद्यासामथ्यत्क्षिय इति निर्णयः ।।

अग्निहोत्रादि तु तत्कार्यायैव तदर्शनात्‌ ।। 4.1.16 ।।

अग्निहोत्राद्यधिकरणम्‌ ।। 4.1.16 ।।

पुण्यस्याप्य लेषविनाशयोरघन्यायोऽतिदिष्टः; सोऽतिदेशः सर्वपुण्यविषय इत्याशङ्क्य प्रतिवक्ति--अग्निहोत्रादि त्विति

। तु-शब्द आशङ्कामपनुदति; यन्नित्यं कर्म वैदिकमग्निहोत्रादि, तत्‌ तत्का
अस्यापि कार्यमित्यर्थः; कुतः ? ` तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति

ययिव भवति; ज्ञानस्य यत्कार्यं तदेव

ज्ञानकर्मणोर्विलक्षणकार्यत्वात्कार्यैकत्वानुपपत्तिः--नैष दोषः, ज्वरमरणका

न्ते यज्ञेन दानेन ' इत्यादिदर्शनात्‌ । ननु

्ययोरपि दधिविषयोः

गुडमन्त्रसंयुक्तयोस्तृप्िपुष्टिकार्यदर्शनात्‌, तद्वत्‌ कर्मणोऽपि ज्ञानसंयुक्तस्य मोक्षकार्योपपत्तेः । ननु अनारभ्यो मोक्षः,

कथमस्य कर्मकार्यत्वमुच्यते ? नैष दोषः, आरादुपकारकत्वात्कर्मणः; ज्ञानस्यैव हि प्रापकं सत्‌ कर्म प्रणाङ्या

मोक्षकारणमित्युपचर्यते; अत एव च अतिक्रान्तविषयमेतत्कार्यैकत्वाभिधानम्‌ । न हि ब्रह्मविद आगाम्यग्निहोत्रादि

संभवति, अनियोज्यब्रह्मात्मत्वप्रतिपत्तेः शास्त्रस्याविषयत्वात्‌ । सगुणासु तु विद्यासु कर्तृत्वानतिवृत्तेः संभवति

आगाम्यपि अग्निहोत्रादि । तस्यापि निरभिसंधिनः कार्यन्तिराभावाद्विद्यासंगत्युपपत्तिः ।।

किविषयं पुनरिदम्‌ अ लेषविनाशवचनम्‌, किविषयं वा अदो विनियोगवचनम्‌ एकेषां शाखिनाम्‌-- ` तस्य पुत्रा

दायमुपयन्ति सुहृदः साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्‌ ' इति---अत उत्तरं पठति--

अतोऽन्याऽपि द्येकेषामुभयोः ।। 4.1.

|| 4.1.17 ।।

177 ||

अतोऽग्निहोत्रादे्नित्यात्कर्मणः अन्यापि ह्यस्ति साधुकृत्या, या फलमभिसंधाय क्रियते, तस्या एष विनियोग उक्तः

एकेषां शाखिनाम्‌-- ` सुहृदः साधुकृत्यामुपयन्ति ' इति । तस्या एव च इदम्‌ अघवद लेषविनाशनिरूपणम्‌--

जेमिनिबादरायणयोराचार्ययोः ||

यदेव विद्ययेति हि ।। 4.1.18

विद्याज्ञानसाधनत्वाधिकरणम्‌ ।। 4.1.18 ||

इतरस्याप्येवमसं लेष इति । तथाजातीयकस्य काम्यस्य कर्मणो विद्यां प्रत्यनुपकारकत्वे संप्रतिपत्तिः उभयोरपि

समधिगतमेतदनन्तराधिकरणे-- नित्यमग्निहोत्रादिकं कर्म मुमुक्षुणा मोक्षप्रयोजनोदेशेन कृतमुपात्तदुरितक्षयहेतुद्रारेण

सत्त्वशुद्धिकारणतां प्रतिपद्यमानं मोक्षप्रयोजनब्रह्माधिगमनिमित्तत्वेन ब्रह्मविद्यया सह
अग्निहोत्रादि कर्माङ्गव्यपाश्रयविद्यासंयुक्तं केवलं चास्ति-- ` य एवं विद्वान्यजति

एककार्य भवतीति; तत्र
य एवं विद्राञ्जुहोति ' ` य एवं

विद्वाञ्शंसति ' ` य एवं विद्वान्गायति ' ` तस्मादेवंविदमेव ब्रह्माणं कुर्वीत ' ` तेनोभौ

कुरुतो य चैतदेवंवेदयचन

वेद ' इत्यादिवचनेभ्यो विद्यासंयुक्तमस्ति, केवलमप्यस्ति । तत्रेदं विचार्यते-कि

विद्यासंयुक्तमेव अग्निहोत्रादिकं कर्म

मुमक्ोर्विद्याहेतुत्वेन तया सह एककार्यत्वं प्रतिपद्यते, न केवलम्‌; उत विद्यासंयुक्तं केवलं च अविशेषेणेति । कुतः

संशयः ? ` तमेतमात्मानं यज्ञेन विविदिषन्ति ' इति यज्ञादीनामविशेषेण आत्मवेदनाङ्गत्वेन श्रवणात्‌, विद्यासंयुक्तस्य

च अग्निहोत्रादेर्विंशिष्टत्वावगमात्‌ । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? विद्यासंयुक्तमेव कर्म अग्निहोत्रादि आत्मविद्याशेषत्वं

प्रतिपद्यते, न विद्याहीनम्‌, विद्योपेतस्य विशिष्टत्वावगमाद्विद्याविहीनात्‌-- ` यदहरेव

जुहोति तदहः पुनर्मत्युमपजयत्येवं

विद्वान्‌ ' इत्यादिश्रुतिभ्यः, ` बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ' ` दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनंजय '

इत्यादिस्मृतिभ्य च इत्येवं प्राप्ते--

प्रतिपाद्यते--- यदेव विद्ययेति हि । सत्यमेतत्‌-- विद्यासंयुक्तं कर्म अग्निहोत्रादिकं

विद्याविहीनात्कर्मणोऽग्निहोत्रादिशिष्टम्‌, विद्वानिव ब्राह्मणो विद्याविहीनाद्ब्राह्मणात्‌

तथापि नात्यन्तमनपेक्षं

विद्याविहीनं कर्म अग्निहोत्रादिकम्‌; कस्मात्‌ ? तमेतमात्मानं यज्ञेन विविदिषन्ति ' इत्यविशेषेण

अग्निहोत्रादेर्विद्याहेतुत्वेन श्रुतत्वात्‌ । ननु विद्यासंयुक्तस्य अग्निहोत्रादर्विद्याविहीनाद्विशिष्टत्वावगमात्‌

विद्याविहीनमग्निहोत्रादि आत्मविद्याहेतुत्वेनानपेक्षमेवेति युक्तम्‌- नैतदेवम्‌; विद्यासहायस्याग्निहोत्रादेर्विद्यानिमित्तेन

सामर्थ्यातिशयेन योगात्‌ आत्मज्ञानं प्रति र्का चत्कारणत्वातिशयो भविष्यति, न तथा विद्याविहीनस्य---इति युक्तं

कल्पयितुम्‌; न तु ` यज्ञेन विविदिषन्ति ' इत्यत्राविशेषेणात्मज्ञानाङ्गत्वेन श्रुतस्याग्निहोत्रादेरनङ्गत्वं

शक्यमम्युपगन्तुम्‌; तथा हि श्रुतिः-- ` यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति ' इति
विद्यासंयुक्तस्य कर्मणोऽग्निहोत्रादेः वीर्यवत्तरत्वाभिधानेन स्वकार्यं प्रति कंचिदतिशयं ब्रुवाणा विद्याविहीनस्य तस्यैव

तत्प्रयोजनं प्रति वीर्यवत्वं दर्शयति; कर्मण च वीर्यवत््वं तत्‌, यत्स्वप्रयोजनसाधनसहत्वम्‌ । तस्माद्विद्यासंयुक्तं

नित्यमग्निहोत्रादि विद्याविहीन च उभयमपि मुमृष्ुणा मोक्षप्रयोजनोदेशेन इह जन्मनि जन्मान्तरे च प्राग््ञानोत्पत्तेः
कृतं यत, तद्यथासामर्थ्य ब्रह्माधिगमप्रतिबन्धकारणोपात्तदुरितक्षयहेतुत्वद्वारेण ब्रह्माधिगमकारणत्वं प्रतिपद्यमानं
श्रवणमननश्रद्धातात्पर्याद्यन्तरङ्गकारणापेक्ष ब्रह्मविद्यया सह एककार्य भवतीति स्थितम्‌ ||

भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा सम्पद्यते ।। 4.1.19 ||

इतरक्षपणाधिकरणम्‌ ।। 4.1.19 ।।

अनारब्धकार्ययोः पुण्यपापयोर्विद्यासामर्थ्यातक्षिय उक्तः । इतरे तु आरब्धकार्ये पुण्यपापे उपभोगेन क्षपयित्वा ब्रह्म
संपद्यते, ` तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ संपत्स्ये ' इति ` ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति ' इति च

एवमादिश्रुतिभ्यः । ननु सत्यपि सम्यग्दर्शने यथा प्राग्देहपाताद्भेददर्शनं द्विचन्द्रदर्शनन्यायेनानुवृत्तम्‌, एवं

प चादप्युनुवर्तेत--न, निमित्ताभवात्‌ । उपभो गशेषक्षपणं हि तत्रानुवृत्तिनिमित्तम्‌, न च तादृशमत्र किंचिदस्ति । ननु
अपरः कर्माशयोऽभिनवमुपभोगमारप्स्यते-- न, तस्य दग्धबीजत्वात्‌; मिथ्याज्ञानावष्टम्भं हि कर्मान्तरं देहपात
उपभो गान्तरमारभेतः; तच्च मिथ्याज्ञानं सम्यग्ज्ञानेन दग्धम्‌-इत्यतः साध्वेतत्‌ आरब्धकार्यक्षये विदुषः केवल्यमवश्यं
भवतीति ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्द-
भगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ||

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| चतुर्थोऽध्यायः ||
|| द्वितीयः पादः ||

वाङ्मनसि दर्शनाच्छब्दाच्च ।। 4.2.1 ||

वागधिकरणम्‌ ।। 4.2.1 ।।

अस्ति प्रायणविषया श्रुतिः--- ` अस्य सोम्य पुरुषस्य प्रयतो वाङ्मनसि संपद्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां
देवतायाम्‌ ' इति । किमिह वाच एव वृत्तिमत्त्या मनसि संपत्तिरुच्यते, उत वाग्वृत्तरिति विशयः । तत्र वागेव तावत्‌
मनसि संपद्यत इति प्राप्तम्‌; तथा हि श्रुतिरनुमगृहीता भवति; इतरथा लक्षणा स्यात्‌; श्रुतिलक्षणाविशये च
श्रुतिर्न्याय्या, न लक्षणा; तस्मात्‌ वाच एव अयं मनसि प्रलय इति ।।

एवं प्राप्ते, ब्रूमः--- वाग्वत्तिर्मनसि संपद्यत इति । कथं वाग्वृत्तिरिति व्याख्यायते, यावता ` वाङ्मनसि ' इत्येव
आचार्यः पठति ? सत्यमेतत्‌; पदिष्यति तु परस्तात्‌-- ` अविभागो वचनात्‌ ' इति; तस्मादत्र वृत्त्युपशममात्र
विवक्षतीति गम्यते । तत्त्वप्रलयविवक्षायां तु सर्वत्रेव अविभागसाम्यात्‌ किं परत्रैव विशिष्यात्‌-- ` अविभागः ' इति;
तस्मादत्र वृत्त्युपसंहार विवक्षा । वाग्वत्तिः पूर्वमुपसंहियते मनोवृत्ताववस्थितायामित्यर्थः । कस्मात्‌ ? दर्शनात्‌--
दृश्यते हि वाग्वत्ते पूर्वोपसंहारो मनोवृत्तौ विद्यमानायाम्‌; न तु वाच एव वृत्तिमत्त्या मनस्युपसंहारः केनचिदपि दरष्टुं
शक्यते । ननु श्रुतिसामर्थ्यात्‌ वाच एवायं मनस्यप्ययो युक्त इत्युक्तम्‌-- नेत्याह, अतत्म्रकृतित्वात्‌; यस्य हि यत
उत्पत्तिः, तस्य तत्र प्रलयो न्याय्यः, मृदीव शरावस्य; न च मनसो वागुत्पद्यत इति किचन प्रमाणमस्ति ।
वृत्तयुद्भवाभिमवौ तु अप्रकृतिसमाश्रयावपि दृश्येते; पार्थिवेभ्यो हि इन्धनेभ्यः तेजसस्याग्ेरवृत्तिरुद्‌भवति, अप्सु च
उपशाम्यति । कथं तर्हिं अस्मिन्पक्षे शब्दः-- ` वाङ्मनसि संपद्यते ' इति ? अत आह-- शब्दाच्चेति;
शब्दोऽप्यस्मिन्पक्षेऽवकल्पते, वृत्तिवृत्तिमतोरभेदोपचारादित्यर्थः ।।

अत एव च सर्वाण्यनु ।। 4.2.2 ।।
|| 4.2.2 ।।

` तस्मादुपशान्ततेजाः पुनर्भवमिद्ियेर्मनसि संपद्यमानैः ' इत्यत्र अविशेषेण सर्वेषामेवेन्द्रियाणां मनसि संपत्तिः श्रूयते;
तत्रापि अत एव वाच इव चक्षुरादीनामपि सवृत्तिके मनस्यवस्थिते वृत्तिलोपदर्शनात्‌ तत्त्वप्रलयासंभवात्‌ शब्दोपपत्ते च
वृत्तिद्वारेणेव सर्वाणीद्धियाणि मनोऽनुवर्तन्ते । सर्वेषां करणानां मनस्युपसंहाराविशेषे सति वाचः पृथग्ग्रहणम्‌ `
वाङ्मनसि संपद्यते ' इत्युदाहरणानुरोधेन ।।

तन्मनः प्राण उत्तरत्‌ || 4.2.3 ||
मनोऽधिकरणम्‌ ।। 4.2.3 ।।

समधिगतमेतत्‌-- ` वाङ्मनसि संपद्यते ' इत्यत्र वृत्तिसंपत्तिविवक्षेति; अथ यदुत्तरं वाक्यम्‌ ` मनः प्राणे ' इति,
किमत्रापि वृत्तिसंपत्तिरेव विवक्ष्यते, उत वृत्तिमत्संपत्तिः-- इति विचिकित्सायाम्‌, वृत्तिमत्संपत्तिरेव अत्र इति प्राप्तम्‌,
श्रुत्यनुग्रहात्‌; तत्प्रकृतित्वोपपत्ते च; तथा हि---) अन्नमयं हि सोम्य मन आपोमयः प्राणः ' इत्यन्नयोनि मन आमनन्ति,
अब्योनि च प्राणम्‌; आप चान्नमसृजन्त--इति श्रुतिः । अत च यन्मनः प्राणे प्रलीयते, अन्नमेव तदप्सु प्रलीयते; अन्नं

हि मनः, आप च प्राणः, प्रकृतिविकारामेदादिति । एवं प्राप्ते, ब्रूमः--- तदपि

आगृहीतवबाद्येद्धियवृत्ति मनो वृत्तिद्वारेणेव प्राणे प्रलीयत इति उत्तराद्वाक्यादवगन्तव्यम्‌; तथा हि सुषुप्सोर्मुमूर्षो च
प्राणवृत्तौ परिस्पन्दाल्मिकायामवस्थितायाम्‌, मनोवृत्तीनामुपशमो दृश्यते; न च मनसः स्वरूपाप्ययः प्राणे संभवति;
अतत्प्रकृतित्वात्‌ । ननु दर्शितं मनसः प्राणप्रकृतित्वम्‌--नैतत्सारम्‌; न हि ईदृशेन प्राणाडिकेन तत्प्रकृतित्वेन मनः
प्राणे संपत्तुमर्हति; एवमपि हि अन्ने मनः संपद्येत, अप्सु चान्नम्‌, अप्स्वेव च प्राणः; न द्येतस्मिन्नपि पक्षे
प्राणभावपरिणताभ्योऽद्‌भ्यो मनो जायत इति किंचन प्रमाणमस्ति; तस्मात्‌ न मनसः प्राणे स्वरूपाप्ययः ।
वृत््यप्ययेऽपि तु शब्दोऽवकल्पते, वृत्तिवृत्तिमतोरभेदोपचारात्‌ इति दर्शितम्‌ ।।

सोऽध्यक्षे तदुपगमादिभ्यः ।। 4.2.4 ।।

अध्यक्षाधिकरणम्‌ ।। 4.2.4 ।।

स्थितमेतत्‌-यस्य यतो नोत्पत्तिः, तस्य तस्मिन्वृत्तिप्रलयः, न स्वरूपप्रलय इति; इदमिदानीम्‌ ` प्राणस्तेजसि ' इत्यत्र
चिन्त्यते-किं यथाश्रुति प्राणस्य तेजस्येव वृत््युपसंहारः, कि वा देहेद्दरियपञ्जराध्यक्षे जीव इति । तत्र
श्रुतेरनतिशङ्क्यत्वात्‌ प्राणस्य तेजस्येव संपत्तिः स्यात्‌, अश्रुतकल्पनाया अन्याय्यत्वात्‌-- इत्येवं प्राप्ते प्रतिपद्यते--
सोऽध्यक्ष इति । स प्रकृतः प्राणः, अध्यक्षे अविद्याकर्मपूरवप्रज्ञोपाधिके विज्ञानात्मनि अवतिष्ठते; तत्प्रधाना
प्राणवृक्तिर्भवतीत्यर्थः; कुतः ? तदुपगमादिभ्यः--- ` एवमेवेममात्मानमन्तकाले सर्वे प्राणा अभिसमायन्ति
यत्रैतदूर्ध्वच्छवासी भवति ' इति हि श्रुत्यन्तरम्‌ अध्यक्षोपगामिनः सर्वान्प्राणान्‌ अविशेषेण दर्शयति; विशेषेण च `
तमुत्क्रामन्तं दर्शयति, तदनुवृत्तितां , तदनुवृत्तितां त इतरेषाम्‌ ` प्राणमनूत्क्रामन्तं सर्वे प्राणा अनुत्क्रामन्ति ' इति; ` सविज्ञानो भवति
' इति च अध्यक्षस्य अन्तर्विज्ञानव्््वप्रदर्शनेन तस्मिन्‌ अपीतकरणग्रामस्य प्राणस्य अवस्थानं गमयति । ननु `
प्राणस्तेजसि ' इति श्रूयते; कथं प्राणोऽध्यक्षे इत्यधिकावापः क्रियते ? नैष दोषः,
अध्यक्षप्रधानत्वादुत्क्रमणादिव्यवहारस्य, श्रुत्यन्तरगतस्यापि च विशेषस्यापेक्षणीयत्वात्‌

कथं तर्हि ` प्राणस्तेजसि ' इति श्रुतिरित्यत आह--

भूतषु तच्छरुतेः ।। 4.2.5 ||

|| 4.2.5 ।|

स प्राणसंपृक्तोऽध्यक्षः तेजःसहचरितेषु भूतेषु देहबीजभूतेषु सूक्ष्मेषु अवतिष्ठत इत्यवगन्तव्यम्‌, ` प्राणस्तेजसि ' इति
श्रुतेः । ननु च इयं श्रुतिः प्राणस्य तेजसि स्थिति दर्शयति, न प्राणसंपृक्तस्याध्यक्षस्य---- नैष दोषः, सोऽध्यक्षे-- इति
अध्यक्षस्याप्यन्तराल उपसंख्यातत्वात्‌; योऽपि हि सुघ्नान्मथुरां गत्वा मथुरायाः पाटलिपुत्रं व्रजति, सोऽपि
सुघ्नात्पाटलिपुत्रं यातीति शक्यते वदितुम्‌; तस्मात्‌ ` प्राणस्तेजसि ' इति प्राणसंपृक्तस्याध्यक्षस्यैव एतत्‌
तेजःसहवरितेषु भूतेष्ववस्थानम्‌ ।।

कथं तेजःसहचरितेषु भूतेष्वित्युच्यते, यावता एकमेव तेजः श्रूयते- ` प्राणस्तेजसि ' इति ? अत आह--

नैकस्मिन्‌ दर्शयतो हि ।। 4.2.6 ।।

|| 4.2.6 ।।

न एकस्मिन्नेव तेजसि शरीरान्तरग्रेप्सावेलायां जीवोऽवतिष्ठते, कार्यस्य शरीरस्यानेकात्मकत्वदर्शनात्‌ । दर्शयत च
एतमर्थं प्र नप्रतिवचने ` आपः पुरुषवचसः ' इति; तदव्याख्यातम्‌ ` त्र्यात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात्‌ ' इत्यत्र । श्रुतिस्मृति च
एतमर्थं दर्शयतः; श्रुतिः--- ` परथ्वीमय आपोमयो वायुमय आकाशमयस्तेजोमयः ' इत्याद्या; स्मृतिर पि-- अण्व्यो
मात्राविनाशिन्यो दशार्धानां तु याः स्मृताः । ताभिः सार्धमिदं सर्वं संभवत्यनुपूर्वशः ' इत्याद्या । ननु च उपसंहृतेषु

(च|

वागादिषु करणेषु शरीरान्तरग्रेप्सावेलायाम्‌ ` क्वायं तदा पुरुषो भवति ' इत्युपक्रम्य श्रुत्यन्तरं कर्माश्रियतां निरूपयति-
- ` तौ ह यदूचतुः कर्म हैव तदूचतुरथ ह यत्प्रशशंसदुः कर्म हैव तत्प्रशशंसतुः ' इति; अ्रोच्यते--- तत्र
कर्मप्रयुक्तस्य ग्रहातिग्रहसंज्ञकस्य इद्दियविषयात्मकस्य बन्धनस्य प्रवृत्तिरिति कर्माश्रयतोक्ता; इह पुनः

भूतोपादानादेहान्तरोत्पत्तिरिति भूताश्रयत्वमुक्तम्‌; प्रशंसाशब्दादपि
तत्र प्राधान्यमात्रं कर्मणः प्रदर्शितम्‌, न त्वाश्रयान्तरं निवारितम्‌; तस्मादविरोधः ।।

समाना चासूत्युपक्रमादमृतत्वं चानुपोष्य ।। 4.2.7 ।।

आसूत्युपक्रमाधिकरणम्‌ ।। 4.2.7 ।।

सेयमुत्क्रान्तिः कि विद्वदविदुषोः समाना, किं वा विशेषवती-- इति विशयानानां विशेषवतीति तावत्प्राप्तम्‌ ।
भूताश्रयविशिष्टा ह्येषा; पुनर्भवाय च भूतान्याश्रीयन्ते; न च विदुषः पुनर्भवः संभवति; अमृतत्वं हि विद्वानश्नुते-- इति
स्थितिः; तस्मादविदुष एव एषा उत्क्रान्तिः । ननु विद्याप्रकरणे समाम्नानात्‌ विदुष एव एषा भवेत्‌- न, स्वापादिवत्‌
यथाप्राप्तानुकीर्तनात्‌; यथा हि ` यत्रैतत्पुरुषः स्वपिति नाम ' ` अशिशिषति नाम ' ` पिपासति नाम ' इति च
सर्वप्राणिसाधारणा एव स्वापादयोऽनुकीर्त्यन्ते विद्याप्रकरणेऽपि प्रतिपिपादयिषितवस्तुप्रतिपादनानुगुण्येन, न तु विदुषो
विशेषवन्तो विधित्स्यन्ते; एवम्‌ इयमपि उत्क्रान्तिः महाजनगतेवानुकीर्त्यते, यस्यां परस्यां देवतायां पुरुषस्य प्रयतः
तेजः संपद्यते स आत्मा तत्त्वमसि- इत्येत्प्रतिपादयितुम्‌ । प्रतिषिद्धा च एषा विदुषः-- ` न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति
' इति । तस्मात्‌ अविदुष एवैषेति ।।

न्तिः ९

एवं प्राप्ते, ब्रूमः--समाना चैषा उत्क्रान्तिः ` वाङ्मनसि ' इत्याद्या विद्वदविदुषोः आसूत्युपक्रमात्‌ भवितुमर्हति,
अविशेषश्रवणात्‌; अविद्वान्‌ देहबीजभूतानि भूतसूक्ष्माण्याश्रित्य कर्मप्रयुक्तो देहग्रहणमनुभवन्‌ संसरति, विद्वास्तु
ज्ञानप्रकाशितं मोक्षनाडीद्रारमाश्रयते-- तदेतत्‌ ` आसृत्युपक्रमात्‌ ' इत्युक्तम्‌ । ननु अमृतत्वं विदुषा प्राप्तव्यम्‌, न च
तदेशान्तरायत्तम्‌, तत्र कुतो भूताश्रयत्वं सृत्युपक्रमो वेति-- अत्रोच्यते-- अनुपोष्य च, इदम्‌, अदग्ध्वा
अत्यन्तमविद्यादीन्क्लेशान्‌, अपर विद्यासामर्थ्यात्‌ आपेक्षिकममृतत्वं प्रेप्सते संभवति तत्र सूत्युपक्रमः; भूताश्रयत्वं च--
न हि निराश्रयाणां प्राणानां गतिरुपपद्यते; तस्माददोषः ।|

तदापीतेः संसारव्यपदेशात्‌ ।। 4.2.8 ।।

संसारव्यपदेशाधिकरणम्‌ ।। 4.2.8 ।।

` तेजः परस्यां देवतायाम्‌ ' इत्यत्र प्रकरणसामर्थ्यात्‌ तत्‌ यथा प्रकृतं तेजः साध्यक्षं सप्राणं सकरणग्रामं
भूतान्तरसहितं प्रयतः पुंसः परस्यां देवतायां संपद्यत इत्येतदुक्तं भवति; कीदृशी पुनरियं संपत्तिः स्यादिति चिन्त्यते ।
तत्र आत्यन्तिक एव तावत्‌ स्वरूपप्रविलय इति प्राप्तम्‌, तत्प्रकृतित्वोपपत्तेः; सर्वस्य हि जनिमतो वस्तुजातस्य
प्रकृतिः परा देवतेति प्रतिष्ठापितम्‌; तस्मात्‌ आत्यन्तिकी इयमविभागापत्तिरिति । एवं प्राप्ते, ब्रूमः---तत्‌ तेज आदि
भूतसूक्ष्मं श्रोत्रादिकरणाश्रयभूतम्‌ आपीतेः आसंसारमोक्षात्‌ सम्यग्ज्ञाननिमित्तात्‌ अवतिष्ठते-- ` योनिमन्ये प्रपद्यन्ते
शरीरत्वाय देहिनः । स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम्‌ ' इत्यादिसंसारव्यपदेशात्‌; अन्यथा हि सर्वः
प्रायणसमय एव उपाधिप्रत्यस्तमयादत्यन्तं ब्रह्म संपद्येत, तत्र विधिशास्त्रमनर्थकं स्यात्‌, विद्याशास्त्रं च;
मिथ्याज्ञाननिमित्त च बन्धो न सम्यग्ज्ञानादृते विसर॑सितुमर्हति; तस्मात्‌ तव्प्रकृतित्वेऽपि सुषुप्तिप्रलयवत्‌
बीजभावावशेषेव एषा सत्संपत्तिरिति ।।

सूक्ष्मं प्रमाणत च तथोपलब्धेः ।। 4.2.9 ।।
|| 4.2.9 ॥|

तच्च इतरभूतसहितं तेजो जीवस्य अस्माच्छरीरात््वसत आश्रयभूतं स्वरूपतः परिमाणत च सूक्ष्मं भवितुमर्हति ।

तथा हि नाडीनिष्करमणश्रवणादिभ्योऽस्य सौक्षम्यमुपलभ्यते । तत्र तनुत्वात्संवारोपपन्तिः; स्वच्छत्वाच्च
अप्रतिघातोपपत्तिः; अत एव च देहात्रिर्गच्छत्‌ पार्श्वस्थेर्नोपलभ्यते ।।

नोपमर्देनातः ।। 4.2.10 ।।

|| 4.2.10 ।।

अत एव च सूक्ष्मत्वात्‌ नास्य स्थूलस्य शरीरस्योपमर्देन दाहादिनिमित्तेन इतरत्सूक्ष्मं शरीरमुपमृद्यते ।।

अस्यैव चोपपत्तेरेष ऊष्मा ।। 4.2.11 ||

|| 4.2.11 ।।

अस्यैव च सूक्ष्मस्य शरीरस्य एष ऊष्मा, यमेतस्मिञ्जीवच्छरीरे संस्पर्शेनोष्माणं विजानन्ति । तथा हि मृतावस्थायाम्‌
अवस्थितेऽपि देहे विद्यमानेष्वपि च रूपादिषु देहगुणेषु, न ऊष्मा उपलभ्यते, जीवदवस्थायामेव तु उपलभ्यते--
इत्यत उपपद्यते प्रसिद्धशरीरव्यतिरिक्तव्यपाश्रय एव एष ऊष्मेति । तथा च श्रुतिः--- ` उष्ण एव जीविष्यञ्शीतो
मरिष्यन्‌ ' इति ||

प्रतिषेधादिति चेन्न शारीरात्‌ ।। 4.2.12 ।।

प्रतिषेधाधिकरणम्‌ ।। 4.2.12 ।।

` अमृतत्वं चानुपोष्य ' इत्यतो विशेषणात्‌ आत्यन्तिकेऽमृतत्वे गत्युत्क्रान्त्योरभावोऽभ्युपगतः; तत्रापि केनचित्कारणेन
उत्क्रान्तिमाशङ्क्य प्रतिषेधति-- ` अथाकामयमानो योऽकामो निष्काम आप्तकाम आत्मकामो भवति न तस्य प्राणा
उत्क्रामन्ति ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति ' इति । अतः पर विद्याविषयात्प्रतिषेधात्‌ न पयब्रह्मविदो देहात्‌
प्राणानामुत्क्रान्तिरस्तीति चेत्‌, नेत्युच्यते, यतः शारीरादात्मन एष उत्क्रान्तिप्रतिषेधः प्राणानाम्‌, न शरीरात्‌ ।
कथमवगम्यते ? ` न तस्मात्प्राणा उत्क्रामन्ति ' इति शाखान्तरे पञ्चमीप्रयोगात्‌; संबन्धसामान्यविषया हि षष्टी
शाखान्तरगतया पञ्चम्या संबन्धविशेषे व्यवस्थाप्यते; ` तस्मात्‌ ' इति च प्राधान्यात्‌ अभ्युदयनिःश्रेयसाधिकृतो देही
संबध्यते, न देहः; न तस्मादुच्िक्रमिषोर्जीवात्‌ प्राणा अपक्रामन्ति, सहेव तेन भवन्ति-- इत्यर्थः । सप्राणस्य च
प्रवसतो भवत्युत्क्रान्तिर्दहादिति ।।

एवं प्राप्ते, प्रत्युच्यते--

स्पष्टो ह्येकेषाम्‌ ।। 4.2.13 ।।

|| 4.2.13 ।।

नैतदस्ति-- यदुक्तम्‌, परब्रह्मविदोऽपि देहात्‌ अस्त्युत्क्रान्तिः उत्करान्तिप्रतिषेधस्य देह्यपादानत्वादिति; यतो देहापादान
एव उत्क्रान्तिप्रतिषेध एकेषां समाम्नावृणां स्पष्ट उपलभ्यते । तथा हि-- आर्तभागप्र ने ` यत्रायं पुरुषो प्रियत
उदस्मात्मराणाः क्रामन्त्याहो नेति ' इत्यत्र, ` नेति होवाच याज्ञवल्क्यः ' इत्यनुत्क्रान्तिपक्षं परिगृह्य, न
तर्ह्ययमनुत्करान्तेषु प्राणेषु मृतः- इत्यस्यामाशङ्कायाम्‌ ` अत्रैव समवनीयन्ते ' इति प्रविलयं प्राणानां प्रतिज्ञाय,
तत्सिद्धये ` स उच्छवयत्याध्मायत्याध्मातो मृतः शेते ' इति स-शब्दपरामृष्टस्य प्रकृतस्य उक्क्रान्त्यवधेः
उच्छवयनादीनि समामनन्ति; देहस्य च एतानि स्युः न देहिनः; तत्सामान्यात्‌, ` न तस्मात्म्ाणा उत्क्रामन्त्यत्रेव
समवनीयन्ते ' इत्यत्रापि--अभेदोपवारेण देहापादानस्थैव उत्क्रमणस्य प्रतिषेधः-- यद्यपि प्राधान्यं देहिनः--- इति
व्याख्येयम्‌, येषां पञ्चमीपाठः । येषां तु षष्ठीपाठः, तेषां विद्वत्संबन्धिनी उत्क्रान्तिः प्रतिषिध्यत इति,

<>

पराप्तोत्करान्तिप्रतिषेधार्थत्वात्‌ अस्य वाक्यस्य, देहापादानैव सा प्रतिषिद्धा भवति देहादुत्क्रान्तिः प्राप्ता, न देहिनः; अपि
च ` चक्षुष्टो वा मूर्ध्नो वान्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यस्तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्क्रामति प्राणमनूत्क्रामन्तं सर्वे प्राणा
अनूत्क्रामन्ति ' इत्येवमविद्धद्विषये सप्रपञ्चमुत्क्रमणं संसारगमनं च दर्शयित्वा, ` इति तु कामयमानः ' इति उपसंहृत्य
अविद्रत्कथाम्‌, ` अथाकामयमानः ' इति व्यपदिश्य विद्धांसम्‌--यदि तद्विषयेऽप्युत्क्रान्तिमेव प्रापयेत्‌, असमञ्जस एव
व्यपदेशः स्यात्‌; तस्मात्‌ अविद्दद्विषये प्राप्तयोर्गत्युत्करान्त्योः विद्ध द्विषये प्रतिषेधः--इत्येवमेव व्याख्येयम्‌,
व्यपदेशार्थव्वाय । न च ब्रह्मविदः सर्वगतब्रह्मात्मभूतस्य प्रक्षीणकामकर्मणः उत्क्रान्तिः गतिर्वा उपपद्यते,
निमित्ताभावात्‌ । ` अत्र ब्रह्म समश्नुते ' इति च एवंजातीयकाः श्रुतयो गत्युकत्क्रान्त्योरभावं सूचयन्ति ।।

[|

स्मर्यते च ।। 4.2.14 ||

|| 4.2.14 ।।

स्मर्यतेऽपि च महाभारते गत्युत्करान्त्योरभावः--- ` सर्वभूतात्मभूतस्य सम्यग्भूतानि पश्यतः । देवा अपि मार्गे
मृहयन्त्यपदस्य पदेषिणः ' इति । ननु गतिरपि ब्रह्मविदः सर्वगततब्रह्मात्मभूतस्य स्मर्यते-- ` शुकः किल
वैयासकिर्मुमृक्षुरादित्यमण्डलमभिप्रतस्थे पित्रा चानुगम्याहूतो भो इति प्रतिशुश्राव ' इति--- न; सशरीरस्थैव अयं
योगबलेन विशिष्टदेशप्राप्पिपूर्वकः शरीरोत्सर्ग इति द्रष्टव्यम्‌, सर्वभूतदृश्यत्वाद्युपन्यासात्‌; न हि अशरीरं गच्छन्तं
सर्वभूतानि द्रष्टुं शक्नुयुः; तथा च तत्रैवोपसंहतम्‌-- ` शुकस्तु मारुताच्छीपघ्रां गति कृत्वान्तरिक्षगः । दर्शयित्वा
प्रभावं स्वं सर्वभूतगतोऽभवत्‌ ' इति । तस्मादभावः परब्रह्मविदो गत्युत्क्रान्त्योः; गतिश्रुतीनां वु
विषयमुपरिष्टाद्व्याख्यास्यामः ।|

तानि परे तथा ह्याह ।। 4.2.15 ।|

वागादिलयाधिकरणम्‌ ।। 4.2.15 ।।

तानि पुनः प्राणशब्दोदितानि इद्दियाणि भूतानि च परब्रह्मविदः तस्मिन्नेव परस्मिन्नात्मनि प्रलीयन्ते; कस्मात्‌ ? तथा
हि आह श्रुतिः--` एवमेवास्य परिद्रष्टुरिमाः षोडश कलाः पुरुषायणाः पुरुषं प्राप्यास्तं गच्छन्ति ' इति । ननु ` गताः
कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठाः ' इति विद्धद्विषयेवापरा श्रुतिः परस्मादात्मनोऽन्यत्रापि कलानां प्रलयम्‌ आह स्म-- न; सा
खलु व्यवहारापेक्षा-- पार्थिवाद्याः कलाः पृथिव्यादीरेव स्वप्रकृतीर पियन्तीति; इतरा तु विद्रत्प्रतिपतत्यपेक्षा- कृत्स्नं
कलाजातं परब्रह्मविदो ब्रह्मैव संपद्यत इति; तस्माददोषः ||

अविभागो वचनात्‌ ।। 4.2.16 ।।

अविभागाधिकरणम्‌ ।। 4.2.16 ।।

स पुनर्विदुषः कलाप्रलयः किम्‌ इतरेषामिव सावशेषो भवति, आहोस्विन्निरवशेष इति । तत्र प्रलयसामान्यात्‌
शक्त्यवशेषताप्रसक्तौ ब्रवीति--अविभागापत्तिरेवेति; कुतः ? वचनात्‌; तथा हि कलाप्रलयमुक्त्वा वक्ति--- ` भिद्येते
तासां नामरूपे पुरुष इत्येवं प्रोच्यते स एषोऽकलोऽमृतो भवति ' इति । अविद्यानिमित्तानां च कलानां न विद्यानिमित्ते
प्रलये सावशेषत्वोपपत्तिः । तस्मादविभाग एवेति ।।

तदोकोऽग्रज्वलनं तत्प्रकाशितद्वारो विद्यासामर्थ्यात्‌
तच्छेषगत्यनुस्मृतियोगाच्च हादानुगृहीतः शताधिकया ।। 4.2.17 ।।

तदोकोऽधिकरणम्‌ ।। 4.2.17 ।।

समाप्ता प्रासङ्गिकी पर विद्यागता चिन्ता; संप्रति तु अपर विद्याविषयामेव चिन्तामनुवर्तयति । समाना च
आसूत्युपक्रमात्‌ विद्रदविदुषोरुत्क्रान्तिः-- इत्युक्तम्‌; तम्‌ इदानीं सृत्युपक्रमं दर्शयति । तस्य
उपसंहृतवागादिकलापस्योच्चिक्रमिषतो विज्ञानात्मनः, ओकः आयतनं हृदयम्‌--` स एतास्तेजोमात्राः समभ्याददानो
हृदयमेवान्ववक्रामति ' इति श्रुतेः, तदग्रप्रज्वलनपूर्विका चक्षुरादिस्थानापादाना च उत्क्रान्तिः श्रूयते--` तस्य हैतस्य
हृदयस्याग्रं प्रद्योतते तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निषक्रामति चक्षुष्टो वा मूर्ध्नो वान्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः ' इति । सा
किमनियमेनैव विद्रद विदुषौर्भवति, अथास्ति का चद्विदुषो विशेषनियमः- इति विचिकित्सायाम्‌,
श्रुत्यविशेषादनियमप्राप्तौ, आचष्टे-समानेऽपि हि विद्दविदुषोर्हदयाग्रप्रद्योतने तत्ममकाशितद्वारत्वे च, मूर्धस्थानादेव
विद्ान्निष्क्रामति, स्थानान्तरेभ्यस्तु इतरे; कुतः ? विद्यासामर्थ्यात्‌; यदि विद्वानपि इतरवत्‌ यतः कुर्ता चदेहदेशात्‌
उत्क्रामेत्‌, नैव उत्कृष्टं लोकं लमेत, तत्र अनर्थिकेव विद्या स्यात्‌ । तच्छेषगत्यनुस्मृतियोगाच्च--विद्याशेषभूता च
मूर्धन्यनाडीसंबद्धा गतिः अनुशीलयितव्या विद्याविशेषेषु विहिता; तामभ्यस्यन्‌ तयैव प्रतिष्ठत इति युक्तम्‌ । तस्मात्‌
हृदयालयेन ब्रह्मणा सूपासितेन अनुगृहीतः तद्भावं समापन्नो विद्धान्‌ मूर्धन्ययैव शताधिकया शतादतिरिक्तया
एकशततम्या नाङ्या निष्क्रामति, इतराभिरितरे । तथा हि हार्दविद्यां प्रकृत्य समामनन्ति-- ` शतं चैका च हृदयस्य
नाड्यस्तासां मूर्धानमभिनिःसृतेका । तयोर्ध्वमायत्नमृतत्वमेति विष्वङ्डन्या उत्क्रमणे भवन्ति ' इति ।।

रश्म्यनुसारी ।। 4.2.18 ।।

रश्म्यधिकरणम्‌ ।। 4.2.18 ।।

अस्ति हार्दविद्या ` अथ यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म ' इत्युपक्रम्य विहिता; तत्परक्रियायाम्‌ ` अथ या एता
हृदयस्य नाड्यः ' इत्युपक्रम्य सप्रपञ्चं नाडीरश्मिसंबन्धमुक्त्वा उक्तम्‌--- ` अथ यत्रैतदस्माच्छरीरादुत्क्रामत्यथेतेरेव
रश्मिभिरूर्ध्वमाक्रमते ' इति; पुन चोक्तम्‌-- ` तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति '

इति; तस्मात्‌ शताधिकया नाड्या निष्क्रामन्‌ रश्म्यनुसारी निष्क्रामतीति गम्यते । तत्‌ किम्‌ अविशेषेणैव अहनि रात्रौ
वा ग्रियमाणस्य रश्म्यनुसारित्वम्‌, आहोस्विदहन्येव- इति संशये सति, अविशेषश्रवणात्‌ अविशेषेणेव तावत्‌
रश्म्यनुसारीति प्रतिज्ञायते ।।

निशि नेति चेन्न सम्बन्धस्य यावदेहभावित्वादर्शयति च ।। 4.2.19 ||
|| 4.2.19 ||

अस्ति अहनि नाङीरश्मिसंबन्धन इति अहनि मृतस्य स्यात्‌ रश्म्यनुसारित्वम्‌; रात्रौ तु प्रेतस्य न स्यात्‌,
नाडीरश्मिसंबन्धविच्छेदात्‌-- इति चेत्‌, न, नाडीरस्मिसंबन्धस्य यावदेहभावित्वात्‌; यावदेहभावी हि
शिराकिरणसंपर्कः; दर्शयति चैतमर्थं श्रुतिः-- ` अमुष्मादादित्यात्मतायन्ते ता आसु नाडीषु सृप्ता आभ्यो नाडीभ्यः
प्रतायन्ते तेऽमुलिन्नादित्ये सृप्ताः ' इति; निदाघसमये च निशास्वपि किरणानुवृत्तिरुपलभ्यते, प्रतापादिकार्यदर्शनात्‌;
स्तोकानुवृत्तस्तु दुर्लक्ष्यत्वम्‌ ऋत्वन्तररजनीषु, शेशिरेषिव दुर्दिनेषु; अहरेवेतद्रात्रो दधाति ' इति च एतदेव दर्शयति ।
यदि च रात्रौ प्रेतः विनैव रश्म्यनुसारेण ऊर्ध्वमाक्रमेत, रश्म्यनुसारानर्थक्यं भवेत्‌; न ह्येतत्‌ विशिष्य अभिधीयते-- यो
दिवा प्रेति, स रश्मीनपेक्षयोर्ध्वमाक्रमते, यस्तु रात्रौ सोऽनपेक्षयेवेति; अथ तु विद्वानपि रात्रिप्रायणापराधमात्रेण
नोर्ध्वमाक्रमेत, पाक्षिकफला विद्येति अप्रवृत्तिरेव तस्यां स्यात्‌, मृत्युकालानियमात्‌; अथापि रात्रावुपरतोऽहरागमम्‌
उदीक्षेत्‌, अहरागमेऽप्यस्य कदाचित्‌ अरभ्मिसंबन्धार्ह शरीरं स्यात्‌ पावकादिसंपर्कात्‌; ` स
यावन्षिप्येन्मनस्तावदादित्यं गच्छति ' इति च श्रुतिः अनुदीक्षां दर्शयति । तस्मात्‌ अविशेषेणेव इदं रात्रिदिवं
रश्म्यनुसारित्वम्‌ ||

रा

अत चायनेऽपि दक्षिणे ।। 4.2.20 ।।

दक्षिणायनाधिकरणम्‌ ।। 4.2.20 ।।

अत

एव च उदीक्षानुपपत्ते, अपाक्षिकफलत्वाच्च विद्यायाः, अनियतकालत्वाच्च मृत्योः, दक्षिणायनेऽपि प्रियमाणौ

विद्धान्‌ प्राप्नोत्येव विद्याफलम्‌ । उत्तरायणमरणप्राशस्त्यप्रसिद्धेः, भीष्मस्य च प्रतीक्षादर्शनात्‌, `

आपूर्यमाणपक्षाद्यान्षदुदङ्डति मासांस्तान्‌

सूत्रेणापनुदति; प्राशस्त्यप्रसिद्धिः

' इति च श्रुतेः, अपक्षितव्यमुत्तरायणम्‌- इतीमामाशङ्काम्‌ अनेन
: अविद्द्विषया; भीष्मस्य प्रतिपालनम्‌ आचारपरिपालनार्थ

पितृप्रसादलब्धस्वच्छन्दमृत्युताख्यापनार्थं च । श्रुतेस्तु अर्थ वक्ष्यति ` आतिवाहिकास्तल्लिङ्गात्‌ ' इति ।।

ननु च ` यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्ति चैव योगिनः । प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ' इति कालप्राधान्येन
उपक्रम्य अह रादिकालविशेषः स्मृतावनावृत्तये नियतः; कथं रात्रौ दक्षिणायने वा प्रयातोऽनावृत्ति यायात्‌--
इत्यत्रोच्यते--

योगिनः प्रति च स्मर्यते स्मार्ते चैते ।। 4.2.21 ||

|| 4.2.21 ।।

योगिनः प्रति च अयम्‌ अहरादिकालविनियोगः अनावृत्तये स्मर्यते; स्मार्ते चैते योगसांख्ये, न श्रौते; अतो विषयभेदात्‌
प्रमाणविशेषाच्च नास्य स्मार्तस्य कालविनियोगस्य श्रौतेषु
उत्तरायणम्‌ । धूमो रात्रिस्त

षु विज्ञानेषु अवतारः । ननु ` अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा

स्मृतावपीति त

था कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम्‌ ' इति च श्रौतावैतौ देवयानपितृयाणौ प्रत्यभिज्ञायेते

, उच्यते-- ` तं कालं वक्ष्यामि ' इति स्मृतौ

कालप्रतिज्ञानात्‌ विरोधमाशङ्क्य अयं परिहारः उक्तः ।

यदा पुनः स्मृतावपि अग्न्याद्या देवता एव आतिवाहिक्यो गृह्यन्ते, तदा न र्का चेद्विरोध इति ।।

इति श्रीमत्परमहसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्दभगव-
त्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।

| । ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।

श्रीमच्छकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| चतुर्थोध्यायः ||
|| तृतीयः पादः ||

अर्चिरादिना तत्प्रथितेः || 4.3.1 ||

अर्चिराद्यधिकरणम्‌ ।। 4.3.1 ||

अर्चिरादिनेति; सर्वो ब्रह्म प्रेप्युः अर्चिरादिनैवाध्वना रंहतीति प्रतिजानीमहे; कुतः ? तत्प्रथितेः; प्रथितो ह्येष मार्गः

=¬.

विदुषाम्‌; तथा हि पञ्चाग्निविद्याप्रकरणे-- ` येचामी अरण्ये श्रद्धां सत्यमुपासते ' इति विद्यान्तरशीलिनामपि

अ
सर्वेषां
अर्चिरादिका

रादिका सृतिः श्राव्यते । स्यादेतत्‌-यासु विद्यासु न काचिद्‌ गतिरुच्ते, तासु इयमर्चिरादिका उपतिष्ठताम्‌; यासु

तु अन्या श्राव्यते, तासु किमित्यर्चिराद्याश्रयणमिति, अत्रोच्यते-- भवेदेतदेवम्‌, यद्यत्यन्तभित्ना एव एताः सृतयः स्युः;

एकैव त्वेषा सृतिः अनेकविशेषणा ब्रह्मलोकप्रपदनी क्वचित्‌ केनचित्‌ विशेषणेनोपलक्षितेति वदामः,

सर्वत्रेकदेशप्रत्यभिज्ञानात्‌ इतरेतर विशेषणविशेष्यभावोपपत्तेः; प्रकरणभेदेऽपि हि विद्यैकत्वे भवति
इतरेतरविशेषणोपसंहारवत्‌ गतिविशेषणानामप्युपसंहारः; विद्याभेदेऽपि वु गत्येकदेशप्रत्यभिज्ञानात्‌ गन्तव्याभेदाच्च

गत्यमेद एव; तथा हि-- ` ते तेषु ब्रह्मलोकेषु पराः परावतो वसन्ति ' ` तस्मिन्वसन्ति शाश्वतीः समाः ' ` सा या

ब्रह्मणो जितिर्या व्युष्टिस्तां जिति जयति तां व्युष्टि व्यश्नुते ' ` तद्य एवैतं ब्रह्मलोकं ब्रह्मचर्येणानुविन्दति ' इति च

तत्र तत्र तदेव एकं फलं ब्रह्मलोकप्राप्तिलक्षणं प्रदर्श्यते । यत्तु ` एतैरेव ' इत्यवधारणम्‌ अर्चिराद्याश्रयणे न स्यादिति,
नैष दोषः, रश्मिप्राप्तिपरत्वादस्य; न हि एक एव शब्दो रश्मीं च प्रापयितुमर्हति, अर्चिरादीं च व्यावर्तयितुम्‌; तस्मात्‌

रश्मिसंबन्ध एवायमवधार्यत इति द्रष्टव्यम्‌ । त्वरावचनं तु अर्चिराद्यपेक्षायामपि गन्तव्यान्तरपेक्षया क्षप्रयर्थत्वात्‌

<~

नोपरुध्यते- यथा निमेषमात्रेणात्रागम्यत इति । अपि च ` अथेतयोः पथोर्न कतरेणचन ' इति मार्गद्यभ्रष्टानां कष्टं

तत्प्रथितेरित्युक्तम्‌ ।।

तृतीयं स्थानमाचक्षाणा पितृयाणव्यतिरिक्तमेकमेव देवयानमर्चिरादिपर्वाणं पन्थानं प्रथयति; भूयांस्यर्चिरादिसृतौ
मार्गपर्वाणि, अल्पीयांसि त्वन्यत्र; भूयसां च आनुगुण्येन अल्पीयसां नयनं न्याय्यमित्यतोऽपि अर्चिरादिना

वायुमब्दादविशेषविशेषाभ्याम्‌ ।। 4.3.2 ||

वाय्वधिकरणम्‌ ।। 4.3.2 ।।

केन पुनः संनिवेशविशेषेण गतिविशेषणानाम्‌ इतरेतरविशेषणविशेष्यभावः--इति तदेतत्‌ सुहृद्भूत्वा आचार्यो ग्रथयति

। ` स एतं देवयानं पन्थानमासाद्याग्निलोकमागच्छति स वायुलोकं स वरुणलोकं स इन्द्रलोकं स प्रजापतिलोकं स

ब्रह्मलोकम्‌ ' इति कौषीतकिनां देवयानः पन्थाः पठ्यते; तत्र अर्चिरग्निलोकशब्दौ तावत्‌ एकार्थो ज्वलनवचनत्वादिति
नात्र संनिवेशक्रमः का चदन्वेष्यः; वायुस्तु अर्चिरादौ वर्त्मनि कतमस्मिन्स्थाने निवेशयितव्य इति, उच्यते-- `
तेऽर्चिषमेवाभिसंभवन्त्यर्चिषोऽहरह्न आपूर्यमाणपक्षमापूर्यमाणपक्षाद्यान्षडुदङ्डति मासांस्तान्मासेभ्यः संवत्सरं

संवत्सरादादित्यम्‌ ' इत्यत्र संवत्सरात्पराञ्चम्‌

ञ्चम्‌ आदित्यादर्वाजञ्चं वायुमभिसंभवन्ति;

कस्मात्‌ 2 अविशेषविशेषाभ्याम्‌ । तथा हि ` स वायुलोकम्‌ ' इत्यत्र अविशेषोपदिष्टस्य वायोः श्रुत्यन्तरेण
विशेषोपदेशो दृश्यते-- ` यदा वे पुरुषोऽस्माल्लोका्प्रति स वायुमागच्छति तस्मे स तत्र विजिहीते यथा रथचक्रस्य

खं तेन स ऊर्ध्वमाक्रमते स आदित्यमागच्छति ' इति; एतस्मात्‌ आदित्यात्‌ वायोः पूर्वत्वदर्शनात्‌ विशेषात्‌

अब्दादित्ययोरन्तराले वायुर्निवेशयितव्यः । कस्मात्पुनरग्नेः परत्वदर्शनाद्विशेषादर्विषोऽनन्तरं वायुर्न निवेश्यते ?

नैषोऽस्ति विशेष इति वदामः; ननूदाहृता श्रुतिः--` स एतं देवयानं पन्थानमासाद्याग्निलोकमागच्छति स वायुलोकं स

वरुणलोकम्‌ ' इति; उच्यते--केवलोऽत्र पाठः पौर्वापर्येणावस्थितः

पदार्थोपदर्शनमात्रं ह्यत्र क्रियते-- एतं एतं च आगच्छतीति
ऊर्घ्वमाक्रम्य आदित्यमागच्छतीति--- अवगम्यते क्रमः; तसमात्‌

वस्थितः, नात्र क्रमवचनः का चच्छब्दोऽस्ति;
; इतरत्र पुनः वायुप्रत्तेन रथचक्रमात्रेण च्छिद्रेण
्‌ सूक्तम्‌ अविशेषविशेषाभ्यामिति । वाजसनेयिनस्तु

९

मासेभ्यो देवलोकं देवलोकादादित्यम्‌ ' इति समामनन्ति; तत्र आदित्यानन्तर्याय देवलोकाद्वायुमभिसंभवेयुः; `

वायुमब्दात्‌ ' इति तु च्छन्दोगश्रुत्यपेक्षयोक्तम्‌ । छान्दोग्यवाजसनेयकयोस्तु एकत्र देवलोको न विद्यते, परत्र

संवत्सरः; तत्र श्रुतिद्रयप्रत्ययात्‌ उभावपि उभयत्र ग्रथयितव्यौ; तत्रापि माससंबन्धात्संवत्सरः पूर्वः पा चमो देवलोक

इति विवेक्तव्यम्‌ ।।

तडितोऽधि वरुणः सम्बन्धात्‌ ।। 4.3.3 ||

तडिदधिकरणम्‌ ।। 4.3.3

९

आदित्याच्चन्द्रमसं चन्द्रमसो विद्युतम्‌ ' इत्यस्या विद्युत उपरिष्टात्‌ ` स वरुणलोकम्‌ ' इत्ययं वरुणः संबध्येत;

अस्ति हि संबन्धो विद्युदरुणयोः; यदा हि विशाला विद्युतस्तीत्रस्तनितनिर्घोषिा जीमूतोदरेषु प्रनृत्यन्ति, अथ आपः

प्रपतन्ति; ` विद्योतते स्तनयति वर्षिष्यति वा " इति च ब्राह्मणम्‌; अपां च अधिपतिर्वरुण इति श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धिः;

वरुणादधि इन्द्रप्रजापती स्थानान्तराभावात्‌ पाठसामर्थ्याच्च; आगन्तुकत्वादपि वरुणादीनामन्ते एव निवेशः,

वैशेषिकस्थानाभावात्‌; विद्युच्च अन्त्या अर्चिरादौ वर्त्मनि ।।

आतिवाहिकास्तल्लिङ्गात्‌ ।। 4.3.4 ।।

आतिवाहिकाधिकरणम्‌ ।। 4.3.4 ।।

तेष्वेव अर्चिरादिषु संशयः--- किमेतानि मार्गचिह्नानि, उत

मार्गलक्षणभूता अर्चिरादय इति तावत्प्राप्तम, तत्स्वरूपत्वादुपदेशस्य; यथा हि लोके का चिदग्रामं

भोगभूमयः, अथवा नेतारो गन्तृणामिति । तत्र

चि

ग्रामं नगरं वा

प्रतिष्ठासमानोऽनुशिष्यते-गच्छ इतस्त्वममुं गिरिं ततो न्यग्रोधं ततो नदीं ततो ग्रामं ततो नगरं वा प्राप्स्यसीति--

एवमिहापि ` अर्विषोऽहरट्न आपूर्यमाणपक्षम्‌

' इत्याद्याह । अथवा भोगभूमय इति प्राप्तम्‌

[; तथाहि लोकशब्देन

अगन्यादीननुबध्नाति-- ` अग्निलोकमागच्छति ' इत्यादि; लोकशब्द च प्राणिनां भोगायतनेषु भाष्यते- ` मनुष्यलोकः

पितृलोको देवलोकः ' इति च; तथा च ब्राह्मणम्‌- ` अहोरात्रेषु ते लोकेषु सज्जन्ते ' इत्यादि । तस्मात्नातिवाहिका

अर्चिरादयः । अचेतनत्वादप्येषामातिवाहिकत्वानुपपत्तिः; चेतना हि लोके राजनियुक्ताः पुरुषा दुर्गेषु मार्गेष्वतिवाह्यान्‌
ब्रूमः--- आतिवाहिका एवेते भवितुमर्हन्ति; कुतः ? तल्लिङ्गात्‌; तथा हि--` चन्द्रमसो

अतिवाहयन्तीति । एवं प्राप्ते,

विद्युतं तत्पुरुषोऽमानवः स एतान्ब्रह्म गमयति ' इति सिद्धवद्‌गमयितृत्वं दर्शयति; तद्वचनं तद्विषयमेवोपक्षीणमिति

चेत्‌, न, प्राप्तमानवत्वनिवृत्तिपरत्वाद्विशेषणस्य; यद्यर्चिरादिषु पुरुषा गमयितारः प्राप्ताः

तन्निवृत्त्यर्थं पुरुषविशेषणम्‌-- अमानव इति ।।

ननु तल्लिङ्गमात्रमगमकम्‌, न्यायाभावात्‌; नैष दोषः--

|| 4.3.5 ||

: ते च मानवाः, ततो युक्तं

उभयव्यामोहात्तत्सिद्धेः ।। 4.3.5 ||

ये तावदर्चिरादिमार्गगाः ते देहवियोगात्‌ संपिण्डितकरणमग्रामा इति अस्वतन्त्राः, अर्चिरादीनामप्यवेतनत्वादस्वातन्त््यम्‌-

-इत्यतः अर्चिराद्यभिमानिन चेतना देवताविशेषा अतियात्रायां नियुक्ता इति गम्यते; लोकेऽपि हि मत्तमूरछठितादयः

परप्रयुक्तवर्त्मानो

संपिण्डितकरणाः ्मानो भवन्ति । अनवस्थितत्वादप्यर्चिरादीनां न मार्गलक्षणत्वोपपत्तिः; न हि रात्रौ प्रेतस्य

अहःस्वरूपाभिसंभव उपपद्यते

; न च प्रतिपालनमस्तीत्युक्तं पुरस्तात्‌;

ध्रुवत्वाच्च देवतात्मनां नायं दोषो भवति । अर्चिरादिशब्दता च एषाम्‌ अर्चिराद्यभिमानादुपपद्यते; ` अर्चिषोऽहः '

इत्यादि निर्देशस्तु आतिवाहिकत्वेऽपि न विरुध्यते-अर्चिषा हेतुना अह रभिसंभवति, अह्ना हेतुना आपूर्यमाणपक्षमिति;
तथा च लोके प्रसिद्धेष्वप्यातिवाहिकेषु एवंजातीयक उपदेशो दृश्यते-गच्छ त्वम्‌ इतो बलवर्माणं ततो जयसिहं ततः
कृष्णगुप्तमिति । अपि च उपक्रमे ` तेऽर्चिरभिसंभवन्ति ' इति संबन्धमात्रमुक्तम्‌, न संबन्धविशेषः का चत्‌; उपसंहारे
तु ` स एतान्ब्रह्म गमयति ' इति संबन्धविशेषः अतिवाह्यातिवाहकत्वलक्षण उक्तः; तेन स एवोपक्रमेऽपीति निर्धार्यते ।
संपिण्डितकरणत्वादेव च गन्तृणां न तत्र भोगसंमवः; लोकशब्दस्तु अनुपमुञ्जानेष्वपि गन्तृषु गमयितुं शक्यते,
अन्येषां तल्लोकवासिनां भो गभूमित्वात्‌ । अतः अग्निस्वामिकं लोकं प्राप्तः अग्निना अतिवाह्यते, वायुस्वामिकं प्राप्तो
वायुना--- इति योजयितव्यम्‌ ।।

कथं पुनरातिवाहिकत्वपक्षे वरुणादिषु तत्संभवः ? विद्युतो यधि वरुणादय उपक्षिप्ताः, विद्युतस्त्वनन्तरम्‌ आ
ब्रह्मप्राप्तेः अमानवस्यैव पुरुषस्य गमयितृत्वं श्रुतम्‌-इत्यत उत्तरं पठति--

वैद्युतेनेव ततस्तच्छरुतेः ।। 4.3.6 ।।

|| 4.3.6 ।।

ततो विद्युदभिसंभवनादूर्ध्व विद्युदनन्तरवतिनैवामानवेन पुरुषेण वरुणलोकादिष्वतिवाह्यमाना ब्रह्मलोकं
गच्छन्तीत्यवगन्तव्यम्‌, ` तान्वैद्युतात्पुरुषोऽमानवः स ` एत्य ब्रह्मलोकं गमयति ' इति तस्यैव गमयितृत्वश्रुतेः ।
वरुणादयस्तु तस्यैव अप्रतिबन्धकरणेन साहाय्यानुष्ठानेन वा केनचित्‌ अनुग्राहका इत्यवगन्तव्यम्‌ । तस्मात्साधूक्तम्‌--
आतिवाहिका देवतात्मानोऽर्चिरादय इति ।।

कार्य बादरिरस्य गत्युपपत्तेः ।। 4.3.7 ।।

कार्याधिकरणम्‌ ।। 4.3.7 ||

` स एनान्ब्रह्म गमयति ' इत्यत्र विविकित्स्यते-- किं कार्यमपरं ब्रह्म गमयति, आहोस्वित्परमेवाविकृतं मुख्यं ब्रह्मेति
। कुतः संशयः ? ब्रह्मशब्दप्रयोगात्‌, गतिश्रुते च । तत्र कार्यमेव सगुणमपरं ब्रह्म एनान्गमयत्यमानवः पुरुष इति
बादरिराचार्यो मन्यते; कुतः ? अस्य गत्युपपत्ते-- अस्य हि कार्यब्रह्मणो गन्तव्यत्वमुपपद्यते, प्रदेशवत्त्वात्‌; न तु
परस्मिन्ब्रह्मणि गन्तृत्वं गन्तव्यत्वं गतिर्वा अवकल्पते, सर्वगतत्वाप्प्रत्यगात्मत्वाच्च गन्तृणाम्‌ ।|

विशेषितत्वाच्च ।। 4.3.8 ||

|| 4.3.8 ||

` ब्रह्मलोकान्गमयति ते तेषु ब्रह्मलोकेषु पराः परावतो वसन्ति ' इति च श्रुत्यन्तरे विशेषितत्वात्‌ कार्यब्रह्मविषयैव
गतिरिति गम्यते; न हि बहूुव्वनेन विशेषणं परस्मिन्ब्रह्मण्यवकल्पते; कार्ये तु अवस्थाभेदोपपत्तेः संमवति बहुवचनम्‌ ।
लोकश्रुतिरपि विकारगोचरायामेव संनिवेशविशिष्टायां भो गभूमावाञ्जसी; गौणी त्वन्यत्र ` ब्रह्मैव लोक एष सम्राट्‌ !
इत्यादिषु । अधिकरणाधिकर्तव्यनिर्देशोऽपि परस्मिन्ब्रह्मणि अनाञ्जसः स्यात्‌ । तस्मात्‌ कार्यविषयमेवेदं नयनम्‌ ||

ननु कार्यविषयेऽपि ब्रह्मशब्दो नोपपद्यते, समन्वये हि समस्तस्य जगतो जन्मादिकारणं ब्रह्मेति स्थापितम्‌--
इत्यत्रोच्यते--

सामीप्यातु तद्व्यपदेशः ।। 4.3.9 ||
|| 4.3.9 ||

तु-शब्द आशङ्काव्यावृत्तयर्थः; परब्रह्मसामीप्यात्‌ अपरस्य ब्रह्मणः, तस्मिन्नपि ब्रह्मशब्दप्रयोगो न विरुध्यते । परमेव हि
ब्रह्म विषयुद्धपाधिसंबन्धं क्वचिर्त्कै चद्धिकारधमर्मनोमयत्वादिभिः उपासनाय उपदिश्यमानम्‌ अपरमिति स्थितिः ||

ननु कार्यप्राप्तौ अनावृत्तिश्रवणं न घटते; न हि परस्मादुब्रह्मणोऽन्यत्र क्वचिन्नित्यतां संभावयन्ति; दर्शयति च
देवयानेन पथा प्रस्थितानामनावृत्तिम्‌--` एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तं नावर्तन्ते ' इति, तेषामिह न
पुनरावृत्तिरस्ति--` तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति ' इति च; अत्र ब्रूमः--

कार्यात्यये तदध्यक्षेण सहातः परमभिधानात्‌ ।। 4.3.10 ।।
|| 4.3.10 ।।

कार्यब्रह्मलोकप्रलयप्रत्युपस्थाने सति तत्रैव उत्पन्नसम्यग्दर्शनाः सन्तः, तदध्यक्षेण हिरण्यगर्भण सह अतः पर परिशुद्धं
विष्णोः परमं पदं प्रतिपद्यन्ते-इतीत्थं क्रममुक्तिः अनावृत्त्यादिश्रुत्यभिधानेभ्योऽभ्युपगन्तव्या । न ह्यञ्जसेव गतिपूर्विका
परग्राप्तिः संभवतीत्युपपादितम्‌ ।।

स्मृते च ।। 4.3.11 ||

|| 4.3.11 ।।

स्मृतिरप्येतमर्थमनुजानाति-- ब्रह्मणा सह ते सर्वे संप्राप्ते प्रतिसंचरे । परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविशन्ति परं पदम्‌ !
इति । तस्मात्कार्यब्रह्मविषया एव गतिश्रुतयः इति सिद्धान्तः ।।

कं पुनः पूर्वपक्षमाशङ्क्य अयं सिद्धान्तः प्रतिष्ठापितः ` कार्य बादरिः ' इत्यादिनेति, स इदानीं सूत्रेरेवोपदर्श्यते-

परं जेमिनिर्मुख्यत्वात्‌ ।। 4.3.12 ।।

|| 4.3.12 ।।

जेमिनिस्त्वाचार्यः ` स एनान्ब्रह्म गमयति ' इत्यत्र परमेव ब्रह्म प्रापयतीति मन्यते; कुतः ? मुख्यत्वात्‌ । परं हि ब्रह्म
ब्रह्मशब्दस्य मुख्यमालम्बनम्‌, गौणमपरम्‌; मुख्यगौणयो च मुख्ये संप्रत्ययो भवति ।।

दर्शनाच्च || 4.3.13 ||
|| 4.3.13 ।।

` तयोर्ध्वमायत्नमृतत्वमेति ' इति च गतिपूर्वकममृतत्वं दर्शयति; अमृतत्वं च परस्मिन्ब्रह्मण्युपपद्यते, न कार्ये,
विनाशित्वात्कार्यस्य-- अथ यत्रान्यत्पश्यति तदल्पं तन्मर्त्यम्‌ ' इति प्रवचनात्‌ परविषयैव च एषा गतिः कठवल्लीषु
पठ्यते; न हि तत्र विद्यान्तरप्रक्रमोऽस्ति- अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मात्‌ ' इति परस्यैव ब्रह्मणः प्रक्रान्तत्वात्‌ ।।

न च कार्ये प्रतिपत्यभिसन्धिः ।। 4.3.14 ||

|| 4.3.14 ||

अपि च ` प्रजापतेः सभां वेश्म प्रपद्ये ' इति नायं कार्यविषयः प्रतिपत्यभिसंधिः, ` नामरूपयोर्चिर्वहिता ते यदन्तरा
तद्ब्रह्म ' इति कार्यविलक्षणस्य परस्यैव ब्रह्मणः प्रकृतत्वात्‌; ` यशोऽहं भवामि ब्राह्मणानाम्‌ ' इति च

सर्वात्मत्वेनोपक्रमणात्‌; ` न तस्य प्रतिमा अस्ति यस्य नाम महद्यशः ' इति च परस्यैव ब्रह्मणो यशोनामत्वप्रसिद्धः
सा चेयं वेश्मप्रतिपत्तिर्गतिपूर्विका हार्दविद्यायामुदिता-- ` तदपराजिता पूरब्रह्मणः प्रभुविमितं हिरण्मयम्‌ ' इत्यत्र ।
पदेरपि च गत्यर्थत्वात्‌ मागपिक्षता अवसीयते । तस्मात्परब्रह्मविषया गतिश्रुतय इति पक्षान्तरम्‌ । तावेतौ द्रौ
पक्षावाचार्येण सूत्रितौ--- गत्युपपत्त्यादिभिरेकः, मुख्यत्वादिभिरपरः । तत्र गत्युपपत्त्यादयः प्रभवन्ति
मुख्यत्वादीनाभासयितुम्‌, न तु मुख्यत्वादयो गत्युपपत्त्यादीन्‌--इति आद्य एव सिद्धान्तो व्याख्यातः, द्वितीयस्तु
पर्वपक्षः । न ह्यसत्यपि संभवे मुख्यस्येवार्थस्य ग्रहणमिति र्का चदाज्ञापयिता विद्यते । परविद्याप्रकरणेऽपि च
तत्स्तुत्यर्थं विद्यान्तराश्रयगत्यनुकीर्तनमुपपद्यते-- ` विष्वङ्डन्या उत्क्रमणे भवन्ति ' इतिवत्‌ । ` प्रजापतेः सभां वेश्म
प्रपद्ये ' इति तु पूर्ववाक्यविच्छेदेन कार्येऽपि प्रतिपत्त्यभिसंधिर्न

विरुध्यते । सगुणेऽपि च ब्रह्मणि सर्वात्मत्वसंकीर्तनम्‌ ` सर्वकर्मा सर्वकामः ' इत्यादिवत्‌ अवकल्पते
तस्मादपरविषया एव गतिश्रुतयः ।।

केचित्पुनः पूर्वाणि पूर्वपक्षसूत्राणि भवन्ति उत्तराणि सिद्धान्तसूत्राणि-- इत्येतां व्यवस्थामनुरुध्यमानाः परविषया एव
गतिश्रुतिः प्रतिष्ठापयन्ति; तत्‌ अनुपपन्नम्‌, गन्तव्यत्वानुपपत्तर्ब्रह्मणः; यत्सर्वगतं सर्वान्तरं सर्वात्मकं च परं ब्रह्म `
आकाशवत्सर्वगत च नित्यः ' ` यत्साक्षादपरोक्षादब्रह्म ' ` य आत्मा सर्वान्तरः ' ` आत्मेवेदं सर्वम्‌ ' ` ब्रह्मैवेदं
विश्वमिदं वरिष्ठम्‌ ' इत्यादिश्रुतिनिर्धारितविशेषम्‌--तस्य गन्तव्यता न कदाचिदप्युपपद्यते; न हि गतमेव गम्यते;
अन्यो ह्यन्यद्‌ गच्छतीति प्रसिद्धं लोके । ननु लोके गतस्यापि गन्तव्यता देशान्तर विशिष्टस्य दृष्टा-यथा पृथिवीस्थ
एव पृथिवीं देशान्तरद्वारेण गच्छति, तथा अनन्यत्वेऽपि बालस्य कालान्तर विशिष्टं वार्धकं स्वात्मभूतमेव गन्तव्यं
दृष्टम्‌, तद्वत्‌ ब्रह्मणोऽपि सर्वशक्त्युपेतत्वात्‌ कथंचित्‌ गन्तव्यता स्यादिति-न, प्रतिषिद्धसर्वविशेषत्वादब्रह्मणः; `
निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम्‌ ' ` अस्थूलमनण्वहस्वमदीर्घम्‌ ' ` सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः
महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्म ' ` स एष नेति नेत्यात्मा ' इत्यादिश्रुतिस्मृतिन्यायेभ्यो न
देशकालादिविशेषयोगः परमात्मनि कल्पयितुं शक्यते, येन भूप्रदेशवयोवस्थान्यायेनास्य गन्तव्यता स्यात्‌; भूवयसोस्तु
प्रदेशावस्थादिविशेषयोगादुपपद्यते देशकालविशिष्टा गन्तव्यता । जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयहेतुत्वश्रुतेरनेकशक्तित्वं ब्रह्मण
इति चेत्‌, न, विशेषनिराकरणश्रु तीनामनन्यार्थत्वात्‌ । उत्पत्त्यादिश्रुतीनामपि समानमनन्यार्थत्वमिति चेत्‌, न
तासामेकत्वप्रतिपादनपरत्वात्‌; मृदादिदृष्टान्तेर्हि सतो ब्रह्मण एकस्य सत्यत्वं विकारस्य च अनृतत्वं प्रतिपादयत्‌
शास्त्रं नोत्पतत्यादिपरं भवितुमर्हति ।।

1 ^ स

सवा एष

कस्मात्पुनरुत्पत्त्यादिश्रुतीनां विशेषनिराकरणश्रुतिशेषत्वम्‌, न पुनरितरशेषत्वमितरासामिति, उच्यते--
विशेषनिराकरणश्रु तीनां निराकाङ्क्षार्थत्वात्‌; न हि आत्मन एकत्वनित्यत्वशुद्धत्वाद्यवगतौ सत्यां भूयः काचिदाकाड्क्षा
उपजायते, पुरुषार्थसमाप्तिबुद्ध्युत्पत्तेः ुदध्युतप्ते, ` तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ' ` अभयं वै जनक प्राप्तोऽसि ' `
विद्वान्न बिभेति कुत चन । एतृ ह वाव न तपति । किमह साधु नाकरवम्‌ । किमहं पापमकरवम्‌ ' इत्यादिश्रुतिभ्यः,
तथेव च विदुषां तुष्ट्यनुभवादि दर्शनात्‌, विकारानृताभिसंध्यपवादाच्च-- ` मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव
पश्यति ' इति; अतो न विशेषनिराकरणश्रुतीनामन्यशेषत्वमवगन्तुं शक्यम्‌ । नैवमुत्पत्त्यादिश्रुतीनां
निराकाङक्षार्थप्रतिपादनसामर्थ्यमस्ति; प्रत्यक्षं तु तासामान्यार्थत्वं समनुगम्यते; तथा हि--- ` तत्रैतच्छुङ्गमुत्पतितं
सोम्य विजानीहि नेदममूलं भविष्यति ' इत्युपन्यस्य उदर्कं सत एवैकस्य जगन्मूलस्य विज्ञेयत्वं दर्शयति; ` यतो वा
इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद्विजिज्ञासस्व । तद्ब्रह्म इति च;
एवमुत्पत्त्यादिश्रुतीनाम्‌ एेकात्म्यावगमपरत्वात्‌ नानेकशक्तियोगो ब्रह्मणः; अत च गन्तव्यत्वानुपपत्तिः । ` न तस्य प्राणा
उत्क्रामन्ति ' ` ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति ' इति च परस्मिन्ब्रह्मणि गति निवारयति; तद्व्यख्यातम्‌ ` स्पष्टो हयेकेषाम्‌
इत्यत्र ||

गतिकल्पनायां च गन्ता जीवो गन्तव्यस्य ब्रह्मणः अवयवः विकारः अन्यो वा ततः स्यात्‌, अत्यन्ततादात्म्ये
गमनानुपपत्तेः । यद्येवम्‌, ततः किं स्यात्‌ ? अत उच्यते-- यद्येकदेशः, तेन एकदेशिनो नित्यप्राप्तत्वात्‌ न
पुनर्ब्रह्मगमनमुपपद्यते; एकदेशेकदेशित्वकल्पना च ब्रह्मण्यनुपपन्ना, निरवयवत्वप्रसिद्धेः । विकारपक्षेऽप्येतत्तुल्यम्‌,
विकारेणापि विकारिणो नित्यप्राप्तत्वात्‌; न हि घटो मृदात्मतां परित्यज्य अवतिष्ठते, परित्यागे वा अभावप्राप्तेः ।
विकारावयवपक्षयो च तद्वतः स्थिरत्वात्‌ ब्रह्मणः संसारगमनमपि अनवक्लृप्तम्‌ । अथ अन्य एव जीवो ब्रह्मणः
सोऽणुः व्यापी मध्यमपरिमाणो वा भवितुमर्हति; व्यापित्वे गमनानुपपत्तिः; मध्यमपरिमाणत्वे च अनित्यत्वप्रसङ्गः;

अणुत्वे कृत्स्नशरीरवेदनानुपपत्तिः; प्रतिषिद्धे च अणुत्वमध्यमपरिमाणत्वे विस्तरेण

जीवस्य ` तत्त्वमसि

विकारावयवयोस्तद्वतोऽनन्यत्वात्‌ अदोष इति चेत्‌,

संसा्यत्मित्वानिवृत्तेः

रेण पुरस्तात्‌

। परस्माच्च अन्यत्वे

' इत्यादिशास्त्रवाधप्रसङ्गः । विकारावयवपक्षयोरपि समानोऽयं दोषः ।

यत्तु कै चिज्जल्प्यते

परिषहियन्ते स्वर्गनरकानवाप्तये
देहान्तरप्रतिसंघानका

ये, सांप्रतदेहोपम

मोग्यानि च कर्माण्युपभोगेनैव क्षिप्यन्ते-इत्यतो

न, मुख्यैकत्वानुपपत्तेः । सर्वेषु च एतेषु पक्षेषु अनिरमोक्षप्रसङ्गः,
ः; निवृत्तौ वा स्वरूपनाशप्रसङ्गः, ब्रह्मात्मत्वानम्युपगमाच्च ||

--नित्यानि नैमित्तिकानि च कर्माण्यनुष्ठीयन्ते प्रत्यवायानुत्पत्तये, काम्यानि प्रतिषिद्धानि च

वर्तमानदेहपातादूर्ध्व

|

रणाभावात्‌ स्वरूपावस्थानलन्नषण केवल्यं विनापि ब्रह्मात्मतया

प्रमाणाभावात्‌ । न ह्येतत्‌ शास्त्रेण

सत्रेण केनचित्प्रतिपादितम्‌

-- मोक्लार्थी इत्थं समाचरेदिति

या एवंवृत्तस्य सेत्स्यतीति
। स्वमनीषया

यस्मात्कर्मनिमित्तः संसारः

तस्मातिमित्ताभावान्न भविष्यतीति

। न च एतत्‌

दूर्ञानत्वात्‌ । बहूनि हि कर्माणि जात्यन्तरसंचितानि इष्टानिष्टविपाका

विरुद्धफलानां युगपदुपभोगासंभवात्‌ कानिविल्लब्धावसराणि इदं जन्म

ष्टविपाकानि

निर्मिमते, कानिचित्तु

देशका

कालनिमित्तप्रतीक्षाण्यासतेः

--इत्यतः तेषामवशिष्टानां

वर्तमानदेहपाते देहान्तर
शेषेण ' इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यः

न्तर

यः । स्यादेतत्‌--नित्यनैमित्तिका

चेतुम्‌

षामवशिष्टानां सांप्रतेनोपभ

निमित्ताभावः शक्यते नि चेतुम्‌ । कर्मशेषसद्‌भावसिद्धि च `

त्‌ तर्कयितुं शक्यते, निमित्ताभावस्य

---तदसत्‌

दसत्‌,

तु
1

एतत्तर्किंतम तत्तर्किंत [ल

एकैकस्य जन्तोः संभाव्यन्ते । तेषां
चित्तु
नोगेन क्षपणासंभवात्‌ न यथावर्णितचरितस्यापि

॥

स्यापि

कानि तेषां क्षेपकाणि भविष्यन्तीति

तद्य इह रमणीयचरणाः '

ततः

न्ती ---तत्‌ ॥।

न

सति हि विरोधे क्षेप्यक्षेपकभावो भवति

न च जन्मान्तरसंचितानां

चित

† सुकृतानां

शुद्धि रूपत्वाविशेषात्‌; दुरितानां

रूपत्वात्‌

नां तु अशुद्धि

असति

सति विरोधे भवतु
देहान्तरनिमित्ताभावसिद्धिः, सुकृतनिमित्तत्वोपपत्तेः, दु
प्रत्यवायानुत्पत्तिमात्रम्‌, न पुनः फलान्तरोत्पत्तिः
आपस्तम्बः---` तद्यथा आम्रे फलार्थे निमित्ते छायागन्धावनूत्पद्येते

रितस्याप्यशेषक्षपणानवगमात्‌ । न
: इति प्रमाणमस्ति, फलान्तरस्याप्यनुनिष्पादिनः संभवात्‌; स्मरति हि
एवं धर्म चर्यमाणम्‌ अर्था अनूत्पद्यन्ते ' इति । न च

तावता

्षपणम्‌; नतुत

॥

विरोधाभावात्‌;

नां नित्यनैमित्तिकैरस्ति विरोधः

च नित्यनैमित्तिकानुष्ठानात्‌

सृक्ष्मापराधदर्शनात्‌; संशयितव्यं
ब्रह्मात्मत्वे कर्तृत्वभो क्तृत्वस्वभावस्य आत्मनः कैवल्यमाकाङ्क्षितुं
[--कर्तृत्वभो क्तृत्वकार्यम्‌ अनर्थाः, न तच्छक्तिः
शक्तिसद्‌भावे कार्यप्रसवस्य दुर्निवारत्वात्‌ । अथापि

स्यादेतत्‌
न | श
निमित्तानि; अत

५।

भवति; त

तु

सम्यग्दर्शने सर्वात्मना काम्यप्रतिषिद्धवर्जनं जन्मप्रायणान्तराले केनचित्प्रतिज्ञातुं शक्यम्‌, सुनिपुणानामपि
थापि निमित्ताभावस्य दुरज्ञानत्वमेव । न च अनभ्युपगम्यमाने ज्ञानगम्य

शक्यम्‌, अगन्यौष्ण्यवत्‌

टः क्तिः निः

स्वभावस्यापरिहार्यत्वात्‌ ।

तेन शक्त्यवस्थानेऽपि कार्यपरिहारादुपपन्नो मोक्ष इति
पि स्यात्‌--न केवला शक्तिः कार्यमारभते

---तच्च

अनपेक्ष्य अन्यानि

नित्यसंबद्धत्वात्‌

मोक्षं प्रति आशा अस्ति | श्रुति च--- ` नान्यः पन्था विद्यते

एकाकिनी सा स्थितापि नापराध्यतीति--तच्व न, निमित्तानामपि शक्तिलक्षणेन संबन्धेन

। तस्मात्‌ कर्तृत्वभो क्तृत्वस्वभावे सति आत्मनि, असत्यां विद्यागम्यायां ब्रह्मात्मतायाम्‌, न कथचन
ऽयनाय ' इति ज्ञानादन्यं मोक्षमार्गं वारयति ।।

परस्मादनन्यत्वेऽपि जीवस्य सर्वव्यवहारलोपप्रसङ्गः, प्रत्यक्षादिप्रमाणाप्रवृत्तेरिति चेत्‌-- न, प्राक्प्रबोधात्‌

स्वप्नव्यवहारवत्‌ तदुपपत्ते; शास्त्रं च ` यत्र हि दैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यति ' इत्यादिना अप्रबुद्धविषये

प्रत्यक्षादिव्यव

हारमुक्त्वा, पुनः प्रबुद्ध विषये-- ` यत्र त्वस्य सर्वमात्मेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्‌

' इत्यादिना तदभावं
न कथचन गतिरुपपादयितुं शक्या । किंविषयाः

दर्शयति । तदेवं परब्रह्मविदो गन्तव्यादि विज्ञानस्य बाधितत्वात्‌
पुनर्गतिश्रुतय इति, उच्यते--सगुणविद्याविषया भविष्यन्ति । तथा हि--क्वचित्पञ्वाग्निविद्यां
क्वचित्पर्यङ्कविद्याम्‌, क्वविद्श्वानर विद्याम्‌; यत्रापि ब्रह्म प्रकृत्य गतिरुच्यते--

ञ्वाग्निविद्यां प्रकृत्य गतिरुच्यते,
` यथा प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्म '

इति ` अथ यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म ' इति च, तत्रापि वामनीत्वादिभिः सत्यकामादिमि च गुणैः

सगुणस्यैव उपास्यत्वात्‌ संभवति गतिः । न क्वचित्परब्रह्मविषया गतिः श्राव्यते,
तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति ' इति ।

यथा गतिप्रतिषेधः श्रावितः-- ` न

देशान्तरप्राप्त्यसंभ

भवात्‌ स्वरूपप्रतिपत्तिरेवेयम्‌ अविद्याध्यारोपितनामरू

सन्ब्रह्माप्येति ' इत्यादिवत्‌

वा; तत्र प्ररोचनं तावत्‌

` ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌ ' इत्यादिषु तु, सत्यपि आप्नोतेर्गत्यर्थत्वे, वर्णितेन न्यायेन
द्याध्यारोपितनामरूपप्रविलयापेक्षया अभिधीयते-
इति द्रष्टव्यम्‌ । अपि च परविषया गतिर्व्याख्यायमाना प्ररोचनाय वा स्यात्‌, अनुचिन्तनाय

ब्रह्मैव

[ब्रह्मविदो न गत्युक्त्या क्रियते, स्वसंवेद्येनैव अव्यवहितेन विद्यासमर्पितेन स्वास्थ्येन तत्सिद्धेः

न च नित्यसिद्धनिःश्रेयसनिवेदनस्य असाध्यफलस्य विज्ञानस्य गत्यनुचिन्तने काचिदपेक्षा उपपद्यते;

त्सिद्धेः;

तस्मादपरविषया

गतिः ।

तत्र परापरब्रह्मविवेकानवधारणेन अपर
-- परमपरं चेति 2 बाढम्‌- `

एतद

स्मिन्ब्रह्मणि वर्तमाना गतिश्रुतयः
दे सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोंकारः ' इत्यादिदर्शनात्‌

: पर

दर्शन

। कि

त्‌

पुनः परं ब्रह्म किमपरमिति,

उच्यते च्यत

स्मिन्नध्यारोप्यन्ते । किं दे ब्रह्मणी-

--- यत्र अविद्याकृतनामरूपादि विशेषप्रतिषेधात्‌ अस्थूलादिशब्दर्बरह्मोपदिश्यते

तत्परम्‌; तदेव यत्र नामरूपादिविशेषेण केनचिद्धिशिष्टम्‌ उपासनायोपदिश्यते--` मनोमयः प्राणशरीरो भारूपः '
इत्यादिशब्दैः, तदपरम्‌ । ननु एवमद्वितीयश्रुतिरुपरुध्येत-- न, अविद्याकृतनामरूपोपाधिकतया परिहृतत्वात्‌ । तस्य
च अपरब्रह्मोपासनस्य तत्संनिधौ श्रूयमाणम्‌ ` स यदि पितृलोककामो भवति ' इत्यादि जगदेश्वर्यलक्षणं
संसारगोचरमेव फलं भवति, अनिवर्तितत्वाद विद्यायाः; तस्य च देशविशेषाववद्धत्वात्‌ तत्प्राप्त्यर्थं गमनमविरुद्धम्‌ ।
सर्वगतत्वेऽपि च आत्मनः, आकाशस्येव घटादिगमने, बुद्ध्याद्युपाधिगमने गमनप्रसिद्धिः इत्यवादिष्म `
तद्‌गुणसारत्वात्‌ ' इत्यत्र । तस्मात्‌ ` कार्य बादरिः ' इत्येष एव स्थितः पक्षः; ` परं जैमिनिः ' इति तु
पक्षान्तरप्रतिभानमात्रप्रदर्शनं प्रज्ञाविकासनायेति द्रष्टव्यम्‌ ||

अप्र॑तीकालम्बनान्नयतीति बादरायण उभयथादोषात्तत्क्रतु च ।। 4.3.15
||

अप्रतीकालम्बनाधिकरणम्‌ ।। 4.3.15 ||

स्थितमेतत्‌-- कार्यविषया गतिः, न परविषयेति । इदमिदानीं संदिह्यते-- किं सर्वान्विकारालम्बनान्‌ अविशेषेणेव
अमानवः पुरुषः प्रापयति ब्रह्मलोकम्‌, उत काँ चदेवेति । किं तावत्प्राप्तम्‌ ? सर्वेषामेव एषां विदुषाम्‌ अन्यत्र
परस्मादब्रह्मणः गतिः स्यात्‌; तथा हि ` अनियमः सर्वासाम्‌ ' इत्यत्र अविशेषेणैव एषा विद्यान्तरेष्ववतारितेति । एवं
प्राप्ते, प्रत्याह---अप्रतीकालम्बनानिति; प्रतीका लम्बनान्वर्जयित्वा सर्वानिन्यान्विकारालम्बनान्‌ नयति ब्रह्मलोकम्‌-- इति
बादरायण आचार्यो मन्यते; न हि एवम्‌ उभयथाभावाभ्युपगमे का चद्दोषोऽस्ति, अनियमन्यायस्य
प्रतीकव्यतिरिक्तेष्वप्युपासनेषुपपत्तेः । तत्क्रतु च अस्य उभयथाभावस्य समर्थको हेतुर्रष्टव्यः; यो हि ब्रह्मक्रतुः, स
ब्राह्ममेश्वर्यमासीदेत्‌--इति लिष्यते, ` तं यथा यथोपासते तदेव भवति ' इति श्रुतेः, न तु प्रतीकेषु ब्रह्मक्रतुत्वमस्ति,
प्रतीकप्रधानत्वादुपासनस्य । ननु, अब्रह्मक्रतुरपि ब्रह्म गच्छतीति श्रूयते; यथा पञ्चागनिविद्यायाम्‌-- ` स एनान्ब्रह्म
गमयति ' इति--- भवतु, यत्र एवम्‌ आहत्यवाद उपलभ्यते; तदभावे तु ओत्सर्गिकेण तत्क्रतुन्यायेन ब्रह्मक्रतूनामेव
तत्म्राप्तिः, न इतरेषाम्‌-- इति गम्यते ।।

विशेषं च दर्शयति ।| 4.3.16 ||

|| 4.3.16 ।।

नामादिषु प्रतीकोपासनेषु पूर्वस्मात्पूर्वस्मात्‌ फलविशेषम्‌ उत्तरस्मिन्नुत्तरस्मिन्‌ उपासने दर्शयति--- ` यावन्नाम्नो गतं

तत्रास्य यथाकामचारो भवति ' ` वाग्वाव नाम्नो भूयसी ' ` यावद्वाचो गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति ' ` मनो वाव
वाचो भूयः ' इत्यादिना । स च अयं फलविशेषः प्रतीकतन्त्रत्वादुपासनानाम्‌ उपपद्यते । ब्रह्मतन्त्रत्वे तु
ब्रह्मणोऽविशिष्टत्वात्‌ कथं फलविशेषः स्यात्‌ । तस्मात्‌ न प्रतीकालम्बनानाम्‌ इतरेस्तुल्यफलत्वमिति ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरि्राजकाचार्यस्य श्रीगोषिन्दभगव-<
त्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ||

ब्रह्मसूत्रम्‌ ।।
श्रीमच्छकरभगवत्पादेः विरचितम्‌ भाष्यम्‌।

|| चतुर्थोऽध्यायः ||
|| चतुर्थः पादः ||

सम्पद्याविर्भावः स्वेन शब्दात्‌ ।। 4.4.1 ।।

संपद्याविर्भावाधिकरणम्‌ ।। 4.4.1 ।।

केवलेनैव आत्मना आविर्भवति, न धर्मान्तरेणेति; कुतः ? ` स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते ' इति स्वशब्दात्‌; अन्यथा हि
स्वशब्देन विशेषणमनवक्लृप्तं स्यात्‌ । ननु, आत्मीयाभिप्रायः स्वशब्दो भविष्यति-- न, तस्यावचनीयत्वात्‌; येनैव हि
केनचिद्रूपेणाभिनिष्पद्यते, तस्थैव आत्मीयत्वोपपत्ते, स्वेनेति विशेषणमनर्थकं स्यात्‌; आत्मवचनतायां तु अर्थवत्‌--
केवलेनैव आत्मरूपेणाभिनिष्पद्यते, न आगन्तुकेनापररूपेणापीति ।।

कः पुनर्विशेषः पूर्वावस्थासु, इह च स्वरूपानपायसाम्ये सतीत्यत आह---

मुक्तः प्रतिज्ञानात्‌ ।। 4.4.2 ।।
|| 4.4.2 ||

योऽत्र अभिनिष्पद्यत इत्युक्तः, स सर्वबन्धविनिर्मुक्तः शुद्धनैव आत्मना अवतिष्ठते; पूर्वत्र तु-अन्धो भवत्यपि रोदितीव
विनाशमेवापीतो भवति-इति च अवस्थात्रयकलुषितेन आत्मना--इत्ययं विशेषः । कथं पुनरवगम्यते-मुक्तोऽयमिदानीं
भवतीति ? प्रतिज्ञानादित्याह । तथा हि-- ` एतं त्वेव ते भूयोऽनुव्याख्यास्यामि ' इति अवस्थात्रयदोषविहीनम्‌
आत्मानम्‌ व्याख्येयत्वेन प्रतिज्ञाय, ` अशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः ' इति च उपन्यस्य, ` स्वेन
रूपेणाभिनिष्पद्यते स उत्तमः पुरुषः ' इति च उपसंहरति; आख्यायिकोपक्रमेऽपि ` य आत्मापहतपाप्मा ' इत्यादि
मुक्तात्मविषयमेव प्रतिज्ञानम्‌ । फलत्वप्रसिद्धिरपि मोक्षस्य बन्धनिवृत्तिमात्रापेक्षा, न अपूर्वोपजनापेक्षा । यदपि
अभिनिष्पद्यत इत्युत्पत्तिपर्यायत्वम्‌, तदपि न अपूर्वावस्थापेक्षम्‌-- यथा रोगनिवृत्तौ अरोगोऽभिनिष्पद्यत इति, तद्वत्‌ ।
तस्माददोषः ।।

~

आत्मा प्रकरणात्‌ ।। 4.4.3 ||
| 4.4.3 ।।

कथं पुनर्मुक्त इत्युच्यते, यावता ` परं ज्योतिरुपसंपद्य ' इति कार्यगोचरमेव एनं श्रावयति, ज्योतिःशब्दस्य भौतिके
ज्योतिषि रूढत्वात्‌ ? न च अनतिवृत्तौ विकारविषयात्‌ का चन्मुक्तो भवितुमर्हति, विकारस्य आर्तत्वप्रसिद्धरिति--नैष
दोषः, यतः आत्मैवात्र ज्योतिःशब्देन आवेद्यते, प्रकरणात्‌; ` य आत्मापहतपाप्मा विजरो विमृत्युः ' इति प्रकृते
परस्मिन्नात्मनि न अकस्माद्‌भोतिकं ज्योतिः शक्यं ग्रहीतुम्‌, प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रियाप्रसङ्गात्‌; ज्योतिःशब्दस्तु
आत्मन्यपि दृश्यते-- ` तदेवा ज्योतिषां ज्योतिः ' इति । प्रपञ्चितं च एतत्‌ ` ज्योतिर्दर्शनात्‌ ' इत्यत्र ||

अविभागेन दृष्टत्वात्‌ ।। 4.4.4 ।।

अविभागाधिकरणम्‌ ।। 4.4.4 ।।

परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यतेय यः, स किं परस्मादात्मनः पृथगेव भवति, उत अविभागेनैवावतिष्ठत
इति वीक्षायाम्‌, ` स तत्र पर्येति ' इत्यधिकरणाधिकर्तव्यनिर्दशात्‌ ` ज्योतिरुपसंपद्य ' इति च कर्तृकर्मनिर्दशात्‌
भेदेनैवावस्थानमिति यस्य मतिः, तं व्युत्पादयति--अविभक्त एव परेण आत्मना मुक्तोऽवतिष्ठते; कुतः ? दृष्टत्वात्‌;
तथा हि--- ` तत्त्वमसि ' ` अहं ब्रह्मास्मि ' ` यत्र नान्यत्पश्यति ! ` न तु तद्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्‌ !
इत्येवमादीनि वाक्यान्यविभागेनैव परमात्मानं दर्शयन्ति; यथादर्शनमेव च फलं युक्तम्‌, तत्क्रतुन्यायात्‌; ` यथोदकं
शुद्धे शुद्धमासिकं तादृगेव भवति । एवं मुनेर्विजानत आत्मा भवति गौतम ' इति च एवमादीनि
मुक्तस्वरूपनिरूपणपराणि वाक्यान्यविभागमेव दर्शयन्ति; नदीसमुद्रादिनिदर्शनानि च । भेदनिर्दशस्तु अभेदेऽप्युपचर्यते
` स भगवः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति स्वे महिम्नि ' इति, ` आत्मरतिरात्मक्रीडः ' इति च एवमादिदर्शनात्‌ ।।

ब्राह्मण जेमिनिरुपन्यासादिभ्यः ।। 4.4.5 ||

ब्राह्माधिकरणम्‌ ।। 4.4.5 ||

स्थितमेतत्‌ ` स्वेन रूपेण ' इत्यत्र--आत्ममात्ररूपेणाभिनिष्पद्यते, न आगन्तुकेनापर रूपेणेति । अधुना तु
तद्विशेषबुभुत्सायामभिधीयते--स्वम्‌ अस्य रूपं ब्राह्मम्‌ अपहतपाप्मत्वादिसत्यसंकल्पत्वावसानं तथा सर्वज्ञत्वं
सर्वेश्वरत्वं च, तेन स्वरूपेणाभिनिष्पद्यत इति जेमिनिराचार्यो मन्यते; कुतः ? उपन्यासादिभ्यस्तथात्वावगमात्‌; तथा
हि ` य आत्मापहतपाप्मा ' इत्यादिना ` सत्यकामः सत्यसंकल्पः ' इत्येवमन्तेन उपन्यासेन एवमात्मकतामात्मनो
बोधयति; तथा ` स तत्र पर्येति जक्षत्क्रीडन्रममाणः ' इति देश्वर्यरूपमावेदयति, ` तस्य सर्वेषु लोकेषु कामचारो
भवति ' इति च; ` सर्वज्ञः सर्वेश्वरः ' इत्यादिव्यपदेशा च एवमुपपन्ना भविष्यन्तीति ।।

चितितन्मात्रेण तदात्मकत्वादित्यौडुलोमिः ।। 4.4.6 ।।

|| 4.4.6 ।।

यद्यपि अपहतपाप्मत्वादयो भेदेनैव धर्मा निर्दिश्यन्ते, तथापि शब्दविकल्पजा एव एते; पाप्मादिनिवृत्तिमात्रं हि तत्र
गम्यते; चैतन्यमेव तु अस्य आत्मनः स्वरूपमिति तन्मात्रेण स्वरूपेण अभिनिष्पत्ति्यक्ता; तथा च श्रुतिः ` एवं वा
अरेऽयमात्मान्तरोऽबाह्यः कृत्स्नः प्रज्ञानघन एव ' इत्येवंजातीयका अनुगृहीता भविष्यति; सत्यकामत्वादयस्तु यद्यपि
वस्तुस्वरूपेणेव धर्मा उच्यन्ते--सत्याः कामा अस्येति, तथापि उपाधिसंबन्धाधीनत्वात्तेषां न चैतन्यवत्‌ स्वरूपत्वसंभवः,
अनेकाकारत्वप्रतिषेधात्‌; प्रतिषिद्धं हि ब्रह्मणोऽनेकाकारत्वम्‌ ` न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गम्‌ ' इत्यत्र । अत एव
च जक्षणादिसंकीर्तनमपि दुःखाभावमात्रामिप्रायं स्तुत्यर्थम्‌ ` आत्मरतिः ' इत्यादिवत्‌ । न हि मुख्यान्येव
रतिक्रीडामिथुनानि आत्मनिमित्तानि शक्यन्ते वर्णयितुम्‌, द्वितीयविषयत्वात्तेषाम्‌ । तस्मान्निरस्ताशेषप्रपञ्चेन प्रसन्नेन
अव्यपदेश्येन बोधात्मना अभिनिष्पद्यत इत्यौडुलोमिराचार्यो मन्यते ।।

एवमप्युपन्यासात्‌ पूर्वभावादविरोधं बादरायणः ।। 4.4.7 ।।
|| 4.4.7 ||

एवमपि पारमार्थिकचैतन्यमात्रस्वरूपाभ्युपगमेऽपि व्यवहारापेक्षया पूर्वस्यापि उपन्यासादिभ्योऽवगतस्य ब्राह्मस्य
ए्वर्यरूपस्य अप्रत्याख्यानादविरोधं बादरायण आचार्यो मन्यते ||

संकल्पादेव तु तच्छरतेः ।। 4.4.8 ||

संकल्पाधिकरणम्‌ ।। 4.4.8 ।।

हार्दविद्यायां श्रूयते-- ` स यदि पितृलोककामो भवति संकल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति ' इत्यादि । तत्र संशयः
-- कि संकल्प एव केवलः पित्रादिसमुत्थाने हेतुः, उत निमित्तान्तरसहित इति । तत्र सत्यपि ` संकल्पादेव ' इति
श्रवणे लोकवत्‌ निमित्तान्तरापेक्षता युक्ता; यथा लोके अस्मदादीनां संकल्पात्‌ गमनादिभ्य च हेतुभ्यः
पित्रादिसंपत्तिर्भवति एवं मुक्तस्यापि स्यात्‌; एवं दृष्टविपरीतं न कल्पितं भविष्यति; `

संकल्पादेव ' इति वु राज्ञ इव संकल्पितार्थसिद्धिकरी साधनान्तरसामग्रीं सुलमामपेक्ष्य योक्ष्यते; न च
संकल्पमात्रसमुत्थानाः पित्रादयः मनोरथविजृम्भितवत्‌ चञ्चलत्वात्‌ पुष्कलं भोगं समर्पयितुं पर्याप्ताः स्युरिति । एवं
प्राप्ते, ब्ूमः-- संकल्पादेव तु केवलात्‌ पित्रादिसमुत्थानमिति; कुतः ? तच्छरुतेः; ` संकल्पादेवास्य पितरः
समुत्तिष्ठन्ति ' इत्यादिका हि श्रुतिर्निमित्तान्तरपेक्षायां पीड्येत; निमित्तान्तरमपि तु यदि संकल्पानुविधाय्येव स्यात्‌,
भवतु; न तु प्रयत्नान्तरसंपाद्यं निमित्तान्तरमिष्यते, प्राक्संपत्तेः वन्ध्यसंकल्पत्वप्रसङ्गात्‌; न च श्रुत्यवगम्येऽर्थ
लोकवदिति सामान्यतो दृष्टं क्रमते; संकल्पबलादेव च एषां यावत्प्रयोजनं स्थेर्योपपत्तिः,
प्राकृतसंकल्पविलक्षणत्वान्मुक्तसंकल्पस्य ||

अत एव चानन्याधिपतिः ।। 4.4.५ ।|
|| 4.4. ||

अत एव च अवन्ध्यसंकल्पत्वात्‌ अनन्याधिपतिर्विद्वान्भवति-- नास्यान्योऽधिपतिर्भवतीत्यर्थः । न हि प्राकृतोऽपि
संकल्पयन्‌ अन्यस्वामिकत्वमात्मनः सत्यां गतौ संकल्पयति । श्रुति चैतदर्शयति--- ` अथ य इहात्मानमनुविद्य
व्रजन्त्येतां च सत्यान्कामांस्तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति ' इति ||

अभावं बादरिराह ह्येवम्‌ ।। 4.4.10 ||

अभावाधिकरणम्‌ ।। 4.4.10 ।।

` संकल्पादेवास्य पितरः समृत्तिष्ठिन्ति ' इत्यतः श्रुतेः मनस्तावत्संकल्पसाधनं सिद्धम्‌ । शरीरेन्द्रियाणि पुनः

प्राप्ते वर्यस्य विदुषः सन्ति, न वा सन्ति--इति समीक्ष्यते । तत्र बादरिस्तावदाचार्यः शरीरस्यद्दरियाणां च अभावं
महीयमानस्य विदुषो मन्यते; कस्मात्‌ ? एवं हि आह आम्नायः--- ` मनसेतान्कामान्पश्यन्रमते ' ` य एते ब्रह्मलोके '
इति; यदि मनसा शरीरेन्द्रिये च विहरेत, मनसेति विशेषणं न स्यात्‌; तस्मादभावः शरीरेद्दरियाणां मोक्षे ||

भावं जेमिनिर्विकल्पामननात्‌ ।। 4.4.11 ||

|| 4.4.11 ||

जेमिनिस्त्वाचार्यः मनोवत्‌ शरीरस्यापि सेद्धियस्य भावं मुक्तं प्रति मन्यते; यतः ` स एकधा भवति त्रिधा

भवति ' इत्यादिना अनेकधाभावविकल्पमामनन्ति । न हि अनेकविधता विना शरीरभेदेन आञ्जसी स्यात्‌ । यद्यपि
निर्गुणायां भूमविद्यायाम्‌ अयमनेकधाभावविकल्पः पठ्यते, तथापि विद्यमानमेवेदं सगुणावस्थायाम्‌ एश्वर्य
भूमविद्यास्तुतये संकीर्येत इत्यतः सगुणविद्याफलभावेन उपतिष्ठत इति ।।

उच्यते--

द्वादशाहवदुभयविधं बादरायणोऽतः ।। 4.4.12 ।।
|| 4.4.12 ।।

बादरायणः पुनराचार्यः अत एव उभयलिङ्गश्रुतिदर्शनात्‌ उभयविधत्वं साधुं मन्यते-यदा सशरीरतां संकल्पयति
तदा सशरीरो भवति, यदा तु अशरीरतां तदा अशरीर इति; सत्यसंकल्पत्वात्‌, संकल्पवेचित्रयाच्च । द्वादशाहवत्‌--
यथा द्वादशाहः सत्रम्‌ अहीन च भवति, उभयलिङ्गश्रुतिदर्शनात्‌-एवमिदमपीति ।।

तन्वभावे सन्ध्यवदुपपत्तेः ।। 4.4.13 ।।
|| 4.4.13 ।।

यदा तनोः सेद्धियस्य शरीरस्य अभावः, तदा, यथा संध्ये स्थाने शरीरेन्दरियविषयेष्वविद्यमानेष्वपि उपलब्धिमात्रा एव
पित्रादिकामा भवन्ति, एवं मोक्षेऽपि स्युः; एवं हि एतदुपपद्यते ।।

भवे जाग्रदत्‌ ।। 4.4.14 ।।
|| 4.4.14 ।।

भावे पुनः तनोः, यथा जागरिते विद्यमाना एव पित्रादिकामा भवन्ति, एवं मुक्तस्याप्युपपद्यते ||

प्रदीपवदावेशस्तथा हि दर्शयति ।। 4.4.15 ||

प्रदीपाधिकरणम्‌ ।। 4.4.15 ||

` भावं जैमिनिर्विकल्पामननात्‌ ' इत्यत्र सशरीरत्वं मुक्तस्योक्तम्‌; तत्र त्रिधाभावादिषु अनेकशरीरसर्गे किं निरात्मकानि
शरीराणि दारुयन्त्रवत्सृज्यन्ते, किं वा सात्मकान्यस्मदादिशरीर वत्‌--इति भवति वीक्षा । तत्र च आत्ममनसोः
भेदानुपपत्तेः एकेन शरीरेण योगात्‌ इतराणि शरीराणि निरात्मकानि-- इत्येवं प्राप्ते, प्रतिपद्यते--- प्रदीपवदावेश
इति; यथा प्रदीप एकः अनेकप्रदीपभावमापद्यते, विकारशक्तियोगात्‌, एवमेकोऽपि सन्‌ विद्धान्‌
एेश्वर्ययोगादनेकभावमापद्य सर्वाणि शरीराण्याविशति; कुतः ? तथा हि दर्शयति शास्त्रमेकस्यानेकभावम्‌--- ` स
एकधा भवति त्रिधा भवति पञ्चधा सप्तधा नवधा ' इत्यादि; नैतदारुयन्त्रोपमाभ्युपगमेऽवकल्पते, नापि जीवान्तरावेशे;
न च निरात्मकानां शरीराणां प्रवृत्तिः संभवति । यत्तु आत्ममनसोर्भदानुपपत्तेः अनेकशरीरयोगासंभव इति--- नैष
दोषः; एकमनोनुवर्तीनि समनस्कान्येवापराणि शरीराणि सत्यसंकल्पत्वात्‌ सरक्ष्यति; सृष्टेषु च तेषु उपाधिभेदात्‌
आत्मनोऽपि भेदेनाधिष्ठातृत्वं योक्ष्यते; एषैव च योगशास्त्रेषु योगिनामनेकशरीरयोगप्रक्रिया ||

|

कथं पुनः मृक्तस्य अनेकशरीरावेशादिलक्षणमेश्वर्यमम्युपगम्यते, यावता ` तत्केन कं विजानीयात्‌ ' ` न तु
तद्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्विजानीयात्‌ ` सलिल एको द्रष्टाद्वैतो भवति ' इति च एवंजातीयका श्रुतिः
विशेषविज्ञानं वारयति-- इत्यत उत्तरं पठति--

स्वाप्ययसम्पत्त्योरन्यतरपेक्षमाविष्कृतं हि ।। 4.4.16 ।।
|| 4.4.16 ।।

स्वाप्ययः सुषुप्तम्‌, ` स्वमपीतो भवति तस्मादेनं स्वपितीत्याचक्षते ' इति श्रुतेः; संपत्तिः कैवल्यम्‌, ` ब्रह्मैव
सन्ब्रह्माप्येति ' इति श्रुतेः; तयोरन्यतरामवस्थामपक्ष्य एतत्‌ विशेषसंज्ञाभाववचनम्‌- क्वचित्‌ सुषुप्तावस्थामपेक्ष्योच्यते,
क्वचित्कैवल्यावस्थाम्‌ । कथमवगम्यते ? यतस्तत्रैव एतदधिकारवशात्‌ आविष्कृतम्‌-- ` एतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय
तान्येवानु विनश्यति न प्रेत्य संज्ञास्तीति ' ` यत्र त्वस्य सर्वमात्मेवाभूत्‌ ' ` यत्र सुप्तो न कंचन कामं कामयते न
कंचन स्वप्नं पश्यति ' इत्यादिश्रुतिभ्यः । सगुणविद्याविपाकस्थानं तु एतत्‌ स्वर्गादिवत्‌ अवस्थान्तरम्‌,
यत्रैतदेश्वर्यमुपवर्ण्यते । तस्माददोषः ।।

जगद्‌व्यापारवर्ज प्रकरणादसंनिहितत्वाच्च ।। 4.4.17 ||

जगद्व्यापाराधिकरणम्‌ ।। 4.4.17 ।।

ये सगुणवब्रह्मोपासनात्‌ सहेव मनसा ईश्वरसायुज्यं व्रजन्ति, किं तेषां निरवग्रहमेश्वर्यं भवति, आहोस्वित्सावग्रहमिति
संशयः । कि तावत्प्राप्तम्‌ ? निरङ्कुशमेव एषामेश्वर्य भवितुमर्हति, ` आप्नोति स्वाराज्यम्‌ ' ` सर्वेऽस्मै देवा
बलिमावहन्ति ' ` तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति ' इत्यादिश्रुतिभ्य इति । एवं प्राप्ते, पठति--
जगद्व्यापारवर्जमिति; जगदुत्पत्त्यादिव्यापारं वर्जयित्वा अन्यत्‌ अणिमाद्यात्मकमेश्वर्य मुक्तानां भवितुमर्हति,
जगद्व्यापारस्तु नित्यसिद्धस्यैव ईश्वरस्य; कुतः ? तस्य तत्र प्रकृतत्वात्‌; असंनिहितत्वाच्चेतरेषाम्‌; पर एव हि
ईश्वरो जगद्व्यपारेऽधिकृतः, तमेव प्रकृत्य उत्पत्त्याद्युपदेशात्‌, नित्यशब्दनिबन्धनत्वाच्च; तदन्वेषणविजिज्ञासनपूर्वकं
तु इतरेषामणिमादैश्वर्य श्रूयते; तेनासंनिहितास्ते जगद्व्यापार । समनस्कत्वादेव च एतेषामनैकमत्ये,
कस्यचिस्स्थित्यभिप्रायः कस्यचित्संहाराभिप्राय इत्येवं विरोधोऽपि कदाचित्स्यात्‌; अथ कस्यचित्‌ संकल्पमनु अन्यस्य
संकल्प इत्यविरोधः समर्थ्यत, ततः परमेश्वराकूततन्त्रत्वमेवेतरेषामिति व्यवतिष्ठते ।।

[|

प्रत्यक्षोपदेशादिति चेन्नाधिकारिकमण्डलरथोक्तेः ।। 4.4.18 ||

|| 4.4.18 ।।

अथ यदुक्तम्‌-- ` आप्नोति स्वाराज्यम्‌ ' इत्यादिग्रत्यक्षोपदेशात्‌ निर वग्रहमेश्व्यं विदुषां न्याय्यमिति, तत्परिहर्तव्यम्‌;
अत्रोच्यते-- नायं दोषः, आधिकारिकमण्डलस्थोक्तेः । आधिकारिको यः सवितृमण्डलादिषु विशेषायतनेष्ववस्थितः
पर ईश्वरः, तदायत्तैव इयं स्वाराज्यप्राप्तिरुच्यते; यत्कारणम्‌ अनन्तरम्‌ ` आप्नोति मनसस्पतिम्‌ ' इत्याह; यो हि
सर्वमनसां पतिः पूर्वसिद्ध ईश्वरः तं प्राप्नोतीत्येतदुक्तं भवति; तदनुसारेणैव च अनन्तरम्‌ ` वाक्पति चक्षुष्पतिः

श्रो त्रपतिर्विज्ञानपतिः ' च भवति इत्याह । एवमन्यत्रापि यथासंभवं नित्यसिद्धेश्वरायत्तमेव इतरेषामेश्वर्यं योजयितव्यम्‌
||

विकारावर्ति च तथा हि र्ितिमाह ।। 4.4.19 ||

|| 4.4.19 ||

विकारावर्त्यपि च नित्यमुक्तं पारमेश्वरं रूपम्‌, न केवलं विकारमात्रगोचरं सवितृमण्डलाद्यधिष्ठानम्‌; तथा हि अस्य
द्विरूपां स्थितिमाह आम्नायः-- ` तावानस्य महिमा ततो ज्यायो च पूरुषः । पादोऽस्य सर्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं
वि ' इत्येवमादिः । न च तत्‌ निर्विकाररूपम्‌ इतरालम्बनाः प्राप्नुवन्तीति शक्यं वक्तुम्‌ अतत्क्रतुत्वात्तेषाम्‌ । अत च
यथेव द्विरूपे परमेश्वरे निर्गुणं रूपमनवाप्य सगुण एवावतिष्ठन्ते, एवं सगुणेऽपि निरवग्रहमेश्वर्यमनवाप्य सावग्रह
एवावतिष्ठन्त इति द्रष्टव्यम्‌ ||

दर्शयत चेवं प्रत्यक्षानुमाने ।। 4.4.20 ।।
|| 4.4.20 ।।

दर्शयत च विकारावर्तित्वं परस्य ज्योतिषः श्रुतिस्मृति-- ` न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति
कुतोऽयमग्निः ' इति, ` न तद्‌भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ' इति च । तदेवं विकारावतिंत्वं परस्य
ज्योतिषः प्रसिद्धमित्यभिप्रायः ||

भोगमात्रसाम्यलिगाच्च ।। 4.4.21 ||

|| 4.4.21 ।।

इत च न निरङ्कुशं विकारालम्बनानामेश्वर्यम्‌, यस्मात्‌ भोगमात्रमेव एषाम्‌ अनादिसिद्धेनेश्वरेण समानमिति श्रूयते--
तमाहापो वै खलु मीयन्ते लोकोऽसौ ' इति ` स यथेतां देवतां सर्वाणि भूतान्यवन्त्येवं हैवंविदं सर्वाणि भूतान्यवन्ति '
` तेनो एतस्यै देवतायै सायुज्यं जयति ' इत्यादिभेदव्यपदेशलिङ्गेभ्यः ।।

ननु एवं सति सातिशयत्वादन्तवत्त्वम्‌ देश्वर्यस्य स्यात्‌; तत च एषामावृत्तिः प्रसज्येत-- इत्यतः उत्तरं भगवान्वादरायण
आचार्यः पठति--

अनावृत्तिः शब्दादनावृत्तिः शब्दात्‌ ।। 4.4.22 ।।
|| 4.4.22 ।।

नाङीरश्मिसमन्वितेन अर्चिरादिपर्वणा देवयानेन पथा ये ब्रह्मलोकं शास्त्रोक्तविशेषणं गच्छन्ति-- यस्मिन्नर च ह
वेण्य चार्णवौ ब्रह्मलोके तृतीयस्यामितो दिवि, यस्मत्नैरं मदीयं सरः, यस्मिन्नश्वत्थः सोमसवनः, यस्मिन्नपराजिता
पूरबरह्मणः, यस्मि च प्रभुविमितं हिरण्मयं वेश्म, य चानेकधा मन्त्रार्थवादादिप्रदेशेषु प्रपञ्च्यते-- ते तं प्राप्यन
चन्द्रलोकादिव भुक्तभोगा आवर्तन्ते; कुतः ? ` तयोर्ध्वमायत्नमृतत्वमेति ' ` तेषां न पुनरावृत्तिः ' ` एतेन प्रतिपद्यमाना
इमं मानवमावर्तं नावर्तन्ते ' ` ब्रह्मलोकमभिसंपद्यन्ते ' ` न च पुनरावर्तते ' इत्यादिशब्देभ्यः । अन्तवत्वेऽपि तु
एेश्वर्यस्य यथा अनावृत्तिः तथा वर्णितम्‌-- ` कार्यात्यये तदध्यक्षेण सहातः परम्‌ ' इत्यत्र; सम्यग्दर्शनविध्वस्ततमसां वु
नित्यसिद्धनिर्वाणपरायणानां सिद्धैव अनावृत्तिः; तदाश्रयणेनैव हि सगुणशरणानामप्यनावृत्तिसिद्धिरिति । अनावृत्तिः
शब्दादनावृत्तिः शब्दात्‌-- इति सूत्राभ्यासः

शास्त्रपरिसमाप्ति द्योतयति ।।

इति श्रीमत्परमहसपरिव्राजकाचार्यास्य श्रीगोविन्दभग-
वत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
शारीरकमीमां सासूत्रभाष्ये
चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ||

|| इति श्रीमच्छारीरकमीमांसासूत्रभाष्यं संपूर्णम्‌ ।।